صفا و مروه در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = صفا و مروه

| مداخل مرتبط = [[صفا و مروه در قرآن]] - [[صفا و مروه در فقه اسلامی]] - [[صفا و مروه در معارف مهدویت]]

«[[صفا و مروه]]» مدخلی ترکیبی از نام دو [[کوه]] معروف با ارتفاعی اندک است که در ضلع شرقی [[مسجد الحرام]] و با فاصله کمی رو‌به‌روی یکدیگر قرار گرفته و پیمایش مسافت میان آن دو از [[مناسک حج]] و [[عمره]] است. این دو کوه از جهت فیزیکی مستقل نبوده و به رغم آنکه صفا بخش کوچکی از کوه ابوقُبَیس و [[مروه]] بخش کوچکی از کوه قُعَیقَعان است، نام مستقل یافته و از گذشته‌ای دور به این دو نام شناخته شده‌اند. صفا جمع «صفاة»<ref>تهذیب اللغه، ج ۱۲، ص۲۴۹؛ لسان العرب، ج ۱۴، ص۴۶۴، «صفا»؛ تاج العروس، ج ۱۹، ص۶۰۲، «صفو».</ref> از ریشه «ص ـ ف ـ و» به معنای [[خالص]] و [[پاک]] بودن از هرگونه [[آلودگی]]<ref>مفردات، ص۲۸۳؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۳، ص۲۹۲، «صفو».</ref> و در برابر «کَدَر» به معنای تیرگی است<ref>تهذیب اللغه، ج ۱۲، ص۲۴۸؛ لسان العرب، ج ۱۴، ص۴۶۲، «صفا».</ref>. از این رو به سنگ‌هایی که به خاک، ماسه یا گل [[آلوده]]<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۳.</ref> نباشند صفا گفته می‌شود. معنایِ سنگ صاف با پهنای زیاد نیز برای آن گفته شده است<ref>مفردات، ص۲۸۳؛ لسان العرب، ج ۱۴، ص۴۶۴؛ تاج العروس، ج ۱۹، ص۶۰۲.</ref>.

صفا نام کوهی به ارتفاع ۱۵ متر در جنوب شرقی [[مسجدالحرام]] است که در دامنه کوه [[ابوقبیس]] و در مقابل [[حجرالاسود]] قرار دارد<ref> نک: آثار البلاد، ص۱۱۹؛ المسالک و الممالک، ص۱۶؛ الجواهر الفخریه، ج ۴، ص۳۲۵.</ref>. برخی نامگذاری این کوه به «صفا» را در ارتباط با معنای لغوی آن دانسته و گفته‌اند چون این کوه از سنگِ سخت و پیراسته از خاک و گل است، صفا نام گرفته است<ref> نک: التبیان، ج ۲، ص۴۲؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۳.</ref>. براساس برخی [[روایات]] سبب این نامگذاری، نزول [[آدم]] صفی‌اللّه‌ بر این کوه هنگام هبوط است و صفا برگرفته از [[لقب]] آدم (صفی‌اللّه) به معنای برگزیده است<ref>بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۶۹؛ مستدرک الوسائل، ج ۹، ص۳۳۶؛ مصباح الحرمین، ص۲۰۸.</ref>.

«[[مروه]]» نیز مفرد «مرو» به معنای سنگ سفید و براقی است که در افروختن [[آتش]] از آن بهره می‌گیرند<ref>الاشتقاق، ص۷۶؛ الصحاح، ج ۶، ص۲۴۹۱، «مرا»؛ المطلع علی ابواب الفقه، ص۱۹۳.</ref> (سنگ چخماق)<ref>نک: لغت نامه، ج ۶، ص۸۰۷۰،«چخماق».</ref>. برای آن معانی دیگری مانند سنگی محکم و زبر<ref> لسان العرب، ج ۱۵، ص۲۷۵ – ۲۷۶؛ تاج العروس، ج ۲۰، ص۱۸۱، «مرا».</ref>، سنگی تیز که از آن چاقو می‌سازند<ref>المصنف، ج ۴، ص۶۲۷؛ تحفة الاحوذی، ج ۵، ص۳۷.</ref> و سنگی [[سست]] و نرم<ref>تفسیر سمعانی، ج ۱، ص۱۵۸؛ تفسیر بغوی، ج ۱، ص۱۳۲؛ روح المعانی، ج ۲، ص۲۵.</ref> نیز گفته‌اند.

به هر حال مروه، نام کوهی معروف با ارتفاع ۸ متر است که در شمال شرقی [[مسجدالحرام]] و در دامنه [[کوه]] قُعَیقَعان قرار دارد<ref>معجم ما استعجم، ج ۴، ص۱۲۱۷؛ معجم البلدان، ج ۵، ص۱۱۶؛ کشاف القناع، ج ۲، ص۵۶۶.</ref>. این کوه اکنون دامنه و حتی تا نزدیک قلۀ آن با شیب خاصی زیر سنگفرش قرار گرفته است. برخی مروه را به معنای «یک [[زن]]» و هبوط [[حوا]] ([[همسر]] [[آدم]]) بر آن را سبب این نامگذاری دانسته‌اند<ref>الکافی، ج ۴، ص۱۹۰؛ بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۶۹؛ مستدرک الوسائل، ج ۹، ص۳۳۶.</ref>؛ همچنین [[صفا و مروه]] را نام مرد و زنی گفته‌اند که در [[جاهلیت]] [[حرمت]] [[کعبه]] را شکسته و در آن مرتکب [[زنا]] شدند و [[خداوند]] به سزای این عمل، آنان را به سنگ بدل کرد و [[مردم]] پیکر سنگی آنان را بر این دو کوه نهادند<ref>آثار البلاد، ص۱۱۹؛ خریدة العجائب، ص۲۸۶.</ref>؛ اما این گفته ظاهراً تصحیف داستان معروف إساف و نائله است<ref>الکافی، ج ۴، ص۵۴۶؛ تفسیر سمرقندی، ج ۱، ص۱۳۳؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۱۲۴.</ref> و منابع تاریخی نیز آن را [[تأیید]] نمی‌کنند. افزون بر این، [[شهرت]] این دو کوه به [[زمان]] [[حضرت ابراهیم]] بازمی‌گردد<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[صفا و مروه - یوسف‌زاده (مقاله)|مقاله «صفا و مروه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷]]، ۲۲۸-۲۲۹.</ref>.

== پیشینه [[صفا و مروه]] ==

بر اساس [[روایات اسلامی]] سابقه صفا و مروه به ابتدای [[خلقت انسان]] باز می‌گردد. [[آدم]] هنگام هبوط بر [[کوه صفا]] و [[حوا]] بر [[مروه]] فرود آمدند<ref>الکافی، ج ۴، ص۱۹۰ - ۱۹۲.</ref>. فراق میان آن دو و [[صبر]] آدم بر آن موجب شد [[توبه]] آدم در صفا پذیرفته شود و [[خدا]] به [[جبرئیل]] [[فرمان]] داد تا در آنجا به وی مناسکی را بیاموزد که موجب [[پاک]] شدنش گردد<ref>الکافی، ج ۴، ص۱۹۰-۱۹۲.</ref>.

براساس برخی [[روایات]]، نوح پس از طوفان با کشتی بر گرد [[کعبه]] [[طواف]] کرد و پس از طواف کعبه، ۷ شوط میان صفا و مروه با کشتی سعی کرد. سپس بر [[کوه]] [[جودی]] استقرار یافت<ref>الکافی، ج ۴، ص۲۱۲-۲۱۳؛ من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص۲۳۰؛ قصص الانبیاء، ص۸۶.</ref>. این دو کوه در دوره [[حضرت ابراهیم]] شهرتی ویژه یافتند. حضرت ابراهیم [[هاجر]] و اسماعیل را کنار [[خانه خدا]] و در دره‌ای بی‌آب و علف ساکن کرد: {{متن قرآن|رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ}}<ref>«پروردگارا! من برخی از فرزندانم را در درّه‌ای کشت‌ناپذیر نزدیک خانه محترم تو جای دادم تا در آن نماز برپا دارند؛ پس دل‌هایی از مردم را خواهان آنان گردان و به آنها از میوه‌ها روزی فرما باشد که سپاس گزارند» سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref>. هاجر برای کمک گرفتن یا به [[امید]] یافتن آب از صفا بالا رفت و چون نتیجه‌ای نگرفت، بر فراز مروه رفت؛ ولی باز هم نتیجه‌ای نگرفت. او دوباره به صفا بازگشت و این رفت و آمد ۷ بار تکرار شد و از این رو سعی میان صفا و مروه سنت شد<ref>سیره ابن اسحاق، ج ۲، ص۷۷؛ تاریخ طبری، ج ۱، ص۱۷۶-۱۷۹؛ کنزالدقائق، ج ۱، ص۳۸۶.</ref>. هنگامی که ابراهیم به کمک اسماعیل کعبه را بازسازی کرد، مأموریت یافت تا [[حکم]] الهیِ [[وجوب]] [[حج]] را به [[مردم]] [[ابلاغ]] کند: {{متن قرآن|وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ}}<ref>«و در میان مردم به حجّ بانگ بردار تا پیاده و سوار بر هر شتر تکیده‌ای که از هر راه دوری می‌رسند، نزد تو آیند» سوره حج، آیه ۲۷.</ref>؛ او بر روی صفا قرار گرفت و حکم الهی را به همگان ابلاغ کرد<ref>اعانة الطالبین، ج ۲، ص۳۵۰.</ref>. [[موسی]] نیز هنگام حج‌گزاری، پس از [[طواف]] [[کعبه]]، میان [[صفا و مروه]] سعی کرد و در آنجا آوای سروش آسمانی را شنید که از [[همراهی]] [[خدا]] با وی حکایت می‌کرد و موسی در آنجا به [[سجده]] افتاد<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج ۱، ص۶۸-۶۹؛ اخبار مکه، فاکهی، ج ۲، ص۲۲۶.</ref>. چنان‌که از برخی [[روایات]] برمی‌آید، صفا و مروه دو کوه ارزشمندند، از این‌رو [[آدم]] [[خانه کعبه]] را با سنگ‌هایی از صفا و مروه و نیز [[طور سینا]] و کوه [[سلام]] (که پیش‌تر در پشت کوفه بوده و اکنون کوهی با این نام در آنجا نیست) ساخت<ref>الکافی، ج ۴، ص۱۹۷.</ref>.

با سیطره [[بت‌پرستی]] بر [[حجاز]] و نفوذ [[افکار]] [[جاهلی]] در میان مردم، سعی صفا و مروه صورت اصلی خود را از دست داد. به گفته ازرقی چون [[جرهمیان]] در منطقه [[حرم]] سرکشی کردند، مردی از آنان به نام اِساف با زنی به نام [[نائله]] در درون خانه کعبه با هم درآمیختند. [[خداوند]] آن دو را به سنگ بدل کرد. مردم پیکر سنگی آنان را برای [[عبرت]] دیگران روی صفا و مروه نهادند. با گذشت [[زمان]]، ماجرای آن دو از یادها رفت و مجسمه آنان به صورت دو [[بت]] درآمد و [[اعراب جاهلی]] هنگام سعی میان صفا و مروه بر آن دو دست کشیده و از آن ‎ها [[تبرک]] می‌جستند<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج ۱، ص۸۸؛ الکشاف، ج ۱، ص۳۲۴.</ref>. مورخان از استقرار دو بت دیگر به نام نُهَیْک و مُطعِم الطّیر بر [[صفا و مروه]] در دوره [[جاهلیت]] [[سخن]] گفته‌اند<ref> اخبار مکه، فاکهی، ج ۲، ص۲۴۱؛ المفصل، ج ۱۱، ص۶۶، ۲۸۶ - ۲۸۷.</ref>. این [[بت‌ها]] همچنان بر صفا و مروه بودند تا اینکه [[مسلمانان]] در [[سال هفتم هجرت]]، موقت آنها را از صفا و مروه دور کردند<ref>فقه القرآن، ج ۱، ص۲۷۴ - ۲۷۵؛ الصافی، ج ۱، ص۲۰۶.</ref> و در [[فتح مکه]] به طور کلی صفا و مروه و مسافت میان آن دو که از بت‌ها انباشته بود به دست [[پیامبراکرم]] پاکسازی شد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج ۲، ص۲۴۱-۲۴۲؛ نیز نک: تاریخ مکة المشرفه، ص۷۲ - ۷۳.</ref>. پس از [[بعثت پیامبر اکرم]] [[کوه صفا]] نقطه شروع دعوت علنی پیامبر اکرم بود.

بر اساس گزارش‌های [[تاریخی]]، آن حضرت در پی نزول آیه {{متن قرآن|فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«از این روی آنچه فرمان می‌یابی آشکار کن و از مشرکان روی بگردان» سوره حجر، آیه ۹۴.</ref> [[فرمان]] یافت تا [[دعوت]] خویش را آشکار کرده و از [[مشرکان]] رویگردان شود. آن حضرت بر بالای کوه صفا رفت و جمله معروف {{متن حدیث| قُولُوا لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ تُفْلِحُوا}} را بر زبان راند و دعوت خویش را از فراز آن اعلام کرد<ref>نک: تفسیر مقاتل، ج ۱، ص۴۲۶-۴۲۷؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۴۰۲؛ مفاهیم القرآن، ج ۳، ص۴۰؛ ج ۷، ص۱۳۲ - ۱۳۳.</ref>؛ همچنین گفته‌اند: هنگامی که [[پیامبر اکرم]] مأموریت یافت تا در آغاز، [[خویشان]] خود را به [[اسلام]] دعوت کند: {{متن قرآن|وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ}}<ref>«و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.</ref> روی کوه صفا رفت و پس از [[اجتماع]] خویشان بر گرد وی و نظرخواهی از آنان درباره [[راستگویی]] خویش و [[تأیید]] آنان، آنها را به [[دین اسلام]] دعوت کرد<ref>غرائب القرآن، ج ۵، ص۲۸۷.</ref>؛ همچنین برخی گزارش‌ها از [[بیعت]] [[پیامبر]] با [[زنان]] بر روی کوه صفا حکایت دارد<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۸، ص۷۱؛ البدایة و النهایه، ج ۴، ص۳۶۵؛ مراح لبید، ج ۲، ص۵۲۰.</ref>. خانه ارقم که پایگاه مخفی [[مسلمانان]] پیش از دعوت علنی پیامبر بود، در دامنه [[کوه صفا]] قرار داشت و بالاخره [[پیامبر خدا]] در [[روز فتح مکه]] بالای همین [[کوه]] پایان کار [[مشرکان]] را [[اعلان]] کرد<ref>الدرة المکلّله، ص۱۴۹؛‌ تاریخ و آثار اسلامی، ص۷۹.</ref>. این دو کوه در دوره اسلامی از جهت ارتفاع، پهنا و ساختمان ظاهری دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند. براساس گزارشی، [[مهدی عباسی]] در سال ۱۶۷ خانه‌های واقع در [[مسعی]] را خرید و آنها را خراب کرد<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج ۲، ص۷۹-۸۰.</ref> و ضمن [[توسعه]] فضای [[مسجد]]، مسیر سعی را در محل کنونی قرار داد<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۹۶؛ فی رحاب البیت العتیق، ص۳۸، ۹۳.</ref>؛ نیز برخی گزارش‌ها از خاک‌برداری وسیع مسعی در دوره المعتضد و صرف [[مال]] فراوان برای آن خبر داده‌اند<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج ۲، ص۸۹-۹۱؛ حج در اندیشه اسلامی، ص۲۱۲؛ میقات حج، ش ۹، ص۱۰۶، «صفا و مروه».</ref>.

در دوره [[منصور عباسی]]، عبدالصمد بن علی برای تسهیل در بالا رفتن از [[صفا و مروه]] پله‌هایی را برای آن دو ساخت که ازرقی (م. ۲۵۰ ق.) شمار آنها را در صفا ۱۲ و در [[مروه]] ۱۵ پله گفته است<ref> اخبار مکه، ازرقی، ج ۲، ص۱۱۹-۱۲۰؛ فی رحاب البیت العتیق، ص۱۵۱.</ref>. در سال ۸۰۲ فرج بن برقوف و در سال ۱۲۹۶ سلطان عبدالحمید دوم، پادشاه عثمانی، پله‌های صفا و مروه را مرمت کرد. سودون محمدی (از امرای مملوکی [[مصر]]) در اواسط قرن نهم دو نشانه و ستون سبز واقع بر صفا و مروه را (که مهدی عباسی برای سعی میان آن دو ایجاد کرده بود)<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۹۶.</ref> مرمت کرد و اطراف آن قندیل‌هایی برای [[روشنایی]] آویخت.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص۲۱۲.</ref> اکنون با تخریب پله‌ها و ایجاد شیبی ملایم، بالا رفتن حجگزاران از صفا و مروه را تسهیل کرده‌اند.

پیش از توسعه [[مسجدالحرام]] صفا بخشی از کوه [[ابوقبیس]] و مروه نیز بخشی از کوه پردامنه [[قعیقعان]] بود و به آن دو متصل بودند و در [[توسعه]] یادشده با احداث خیابان‌هایی آن دو را از دو [[کوه]] [[ابوقبیس]] و [[قعیقعان]] جدا کردند<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[صفا و مروه - یوسف‌زاده (مقاله)|مقاله «صفا و مروه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷]]، ۲۲۹-۲۳۱.</ref>.

== فاصله میان [[صفا و مروه]] ==

از جهت مقدار مسافت، تغییری در [[مسعی]] ایجاد نشده است؛ اما نویسندگان مسافت میان آن دو را به [[اختلاف]]، ۴۰۵<ref>فی رحاب البیت العتیق، ص۱۵۰؛ الحج و العمره و معرفة الحرمین الشریفین، ص۱۱۳.</ref> ۴۲۰ <ref>الجواهر الفخریه، ج ۴، ص۳۲۵.</ref> و حتی ۵۰۰ متر گفته‌اند<ref> کتاب الحج، محقق داماد، ج۳، ص۶۰۷.</ref>. برخی نیز آن را ۵ / ۷۶۶ ذراع دانسته‌اند<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج ۲، ص۱۱۹.</ref> که بر اساس هر ذراع نیم متر، مسافت میان آن دو از ۳۸۴ متر [[تجاوز]] نمی‌کند. به نظر می‌رسد عدم دقت کافی پژوهشگران در ابزارهای اندازه‌گیری، سبب این اختلاف باشد. ساخت و سازهایی که در این محل در دوره‌های مختلف انجام می‌شده و به تبع مسیر طی شده، کوتاه یا بلندتر می‌شده نیز می‌تواند عامل این اختلاف باشد<ref> فی رحاب البیت العتیق، ص۳۸.</ref>. در گذشته مسعی میان دکان‌ها و بازاری قرار داشت که از دو سو آن را احاطه کرده بودند<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج ۲، ص۳۳۲.</ref> و با توسعه‌ کنونی [[مسجد الحرام]]، مسعی به آن متصل شده است و در قسمت بیرونی نیز محوطه‌ای به شعاع ۵۰۰ متر ایجاد شده است<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[صفا و مروه - یوسف‌زاده (مقاله)|مقاله «صفا و مروه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷]]، ۲۳۱-۲۳۲.</ref>.

== صفا و مروه در [[مناسک حج]] و [[عمره]] ==

صفا و مروه دو علامت برای سعی‌اند که از مهم‌ترین مناسک حج و عمره است. افزون براین در [[روایات]] و نیز منابع فقهی مستحباتی برای صفا و مروه گفته شده است؛ از جمله، هنگامی که حج‌گزار برای سعی به سوی صفا می‌رود، [[مستحب]] است از دری که مقابل رکن [[حجرالاسود]] است خارج شود و وقتی به صفا رسید، به مقداری که [[کعبه]] را ببیند، از آن بالا رود؛ آن‌گاه رو به کعبه بایستد و بگوید {{عربی|"الله أکبر و لاإله إلا الله"}} و هرآنچه را از خیر [[دنیا]] و [[آخرت]] می‌خواهد از [[خدا]] بطلبد<ref>فقه الحج، ص۲۸۵، ۲۸۹.</ref>. بر اساس روایتی، این امر از [[زمان]] [[حضرت آدم]] [[سنت]] شده است. وی وقتی کعبه را بنا کرد و [[حجر الاسود]] را در جایگاهش نهاد، به سوی صفا رفت و بر صفا ایستاد و به [[خانه]] نگریست و با دیدن حجر الاسود در رکن کعبه، شروع به [[تکبیر]] و [[تهلیل]] کرد و خدا را به مجد و عظمت یاد کرد<ref>الکافی، ج ۴، ص۱۸۶.</ref>. [[جابر بن عبدالله انصاری]] نیز در باره [[حج]] [[پیامبر اکرم]] آورده است که آن‌حضرت پس از [[نماز]] [[طواف]]، به سوی صفا رفت و نزدیک صفا [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه ‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> را قرائت کرد. سپس فرمود از چیزی آغاز می‌کنیم که خدا آغاز کرد و از صفا آغاز کرد و به مقداری از [[کوه صفا]] بالا رفت که حَجَر دیده می‌شد؛ آن‌گاه رو به کعبه ایستاد و این جملات را بر زبان راند: {{متن حدیث| لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ وَحْدَهُ لاٰ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ اَلْمُلْكُ وَ لَهُ اَلْحَمْدُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ، لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ اَلْأَحْزَابَ وَحْدَهُ}}<ref>فقه الحج، ص۱۴۷.</ref> از دیگر [[مستحبات]] در [[صفا و مروه]] آن است که حجگزار به مقدار خواندن [[سوره بقره]] با [[ترتیل]]، روی این دو [[کوه]] توقف و [[دعا]] کند<ref>تفسیر آیات الاحکام حج، ص۱۹۶.</ref>.

[[صفا و مروه]] در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه ‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> از [[شعائر الهی]] و [[طواف]] آن دو بی‌اشکال دانسته شده است. [[مفسران]] مراد از «[[شعائر]]» (جمع [[شعیره]]) را نشانه‌هایی دانسته‌اند که برای [[اعمال]] خاصّی قرار داده می‌شوند، از این رو «شعائراللَّه» علامت‌هایی است که [[خدا]] برای [[عبادت]] قرار داده است<ref>جامع البیان، ج ۲، ص۶۰؛ تفسیر سمرقندی، ج ۱، ص۱۳۳؛ مجمع‌البیان، ج ۱، ص۴۴۴.</ref>. به اتفاق مفسران، مراد از جمله {{متن قرآن|أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا}} طواف میان آن دو<ref>تفسیر مقاتل، ج ۱، ص۸۹؛ الکشاف، ج ۱، ص۳۲۴؛ نیز نک: الخلاف، ج ۲، ص۳۳۰.</ref> و در اینجا بدین معناست که [[انسان]] مکرر به همانجایی که از آنجا حرکت کرده است بازگردد<ref>التحقیق، ج ۷، ص۱۴۳، «طوف».</ref>. بر این اساس سعی میان صفا و مروه از [[مناسک حج]] و [[عمره]] و از ارکان آن دو است<ref>الخلاف، ج ۲، ص۳۲۸؛ تذکرة الفقهاء، ج ۸، ص۱۳۶؛ فقه السنه، ج ۱، ص۷۱۰.</ref> و فقهای شیعه و بیشتر [[مذاهب اهل سنت]] ترک عمدی آن را موجب بطلان [[حج]] و عمره دانسته‌اند<ref>النهایه، ص۲۷۲؛ مواهب الجلیل، ج ۴، ص۱۱۸؛ نیز نک: المبسوط، ج ۴، ص۵۰.</ref>.

در فقه حنفی سعی میان صفا و مروه [[واجب]] غیر رکنی دانسته شده و در صورت ترک همه یا بخشی از آن، چنانچه [[زمان]] تدارکش گذشته باشد (در صورت بازگشت به [[وطن]]) با [[قربانی کردن]] یا [[کفاره]] دادن تدارک‌پذیر است<ref>المبسوط، ج ۴، ص۵۰؛ البحر الرائق، ج ۳، ص۴۰.</ref>. سعی باید از صفا آغاز و به [[مروه]] ختم شود. برخی درباره آن به [[سنت نبوی]] استناد کرده‌اند<ref>الموطأ، ج ۱، ص۳۷۲.</ref>. در پاسخ این [[پرسش]] که اگر سعی، [[واجب]] و از ارکان [[حج]] و [[عمره]] است، چرا از آن به {{متن قرآن|فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ}} تعبیر شده است که اختیاری بودن عملِ سعی را نشان می‌دهد، باید گفت به [[اعتقاد]] برخی، [[آیه]] فقط بر [[اباحه]] دلالت دارد و [[وجوب]] سعی از [[سیره پیامبر]] [[استنباط]] می‌شود<ref>جامع الخلاف، ص۲۰۴.</ref>. برخی دیگر این تعبیر را در ارتباط با [[شأن نزول آیه]] دانسته و گفته‌اند چون [[مسلمانان]] سعی میان [[صفا و مروه]] را به سبب قرار گرفتن [[بت‌ها]] بر روی آن در گذشته، [[حرام]] می‌پنداشتند، [[خداوند]] با نزول آیه {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه ‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> این پندار را رد کرد و سعی میان آن دو را بی‌اشکال دانست<ref>التبیان، ج ۲، ص۴۴؛ الکشاف، ج ۱، ص۳۲۴.</ref>. برخی نیز بر این باورند که در [[سال هفتم هجرت]] که مسلمانان [[عمرة القضاء]] را انجام می‌دادند، [[پیامبر]] با [[مشرکان]] شرط کرد بت‌ها را از صفا و مروه بردارند. برخی از مسلمانان نتوانستند اعمالشان را به موقع انجام دهند و مشرکان با تصور پایان یافتنِ [[مناسک حج]] مسلمانان بت‌ها را به محل نخست آن بازگرداندند. کسانی که با تأخیر، سعی صفا و مروه را انجام می‌دادند دچار [[شک]] شده و با توجه به وجود بت‌ها بر روی [[صفا و مروه]] درباره [[درستی]] [[اعمال]] خویش به تردید افتادند. [[آیه شریفه]] نازل شده و سعی میان [[صفا و مروه]] را با وجود [[بت‌ها]] بر روی آن بی‌اشکال اعلام کرد<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص۶۴؛ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۶۹-۷۰؛ الکافی، ج ۴، ص۴۳۵.</ref>. براساس روایتی از [[عایشه]] نیز گروهی از [[انصار]] که در [[جاهلیت]] [[بت]] منات را می‌پرستیدند، از سعی میان صفا و مروه خودداری کردند و از [[پیامبر]] پرسیدند که آیا با وجود این سابقه، اشکالی دارد بین صفا و مروه را [[طواف]] کنند که آیه شریفه نازل شد و آن را بی‌اشکال خواند<ref>اسباب النزول، واحدی، ص۲۸؛ اسباب النزول، سیوطی، ص۳۶-۳۷.</ref>. برخی نیز [[آیه]] را پاسخ به گروهی از [[مسلمانان]] دانسته‌اند که نزد پیامبر رفته و از ایشان درباره سعی صفا و مروه با توجه به اینکه در جاهلیت سعی نمی‌کردند پرسیدند<ref>نک: التبیان، ج ۲، ص۴۴.</ref>. در گذشته [[مسعی]] درون دره قرار داشته، و بخشی از آن محل عبور سیلاب بوده است. براساس [[روایت]] ابن‌جُریج، [[امام صادق]] ضمن بیان چگونگی [[حج]] پیامبر درباره سعی آن حضرت فرموده است وقتی پیامبر از [[کوه صفا]] پایین می‌آمد، به شیوه معمول حرکت کرده و هنگامی که به کف دره می‌رسید، با سرعت حرکت می‌کرد (هَرْوَله) و چون به سوی دیگر درّه می‌رسید، باز به شیوه معمول حرکت می‌کرد<ref>مسند احمد، ج ۳، ص۳۳۳؛ بحار الانوار، ج ۳۰، ص۶۰۶.</ref>.<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[صفا و مروه - یوسف‌زاده (مقاله)|مقاله «صفا و مروه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷]]، ۲۳۲-۲۳۴.</ref>  

# [[پرونده:13681050.jpg|22px]] [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[صفا و مروه - یوسف‌زاده (مقاله)|مقاله «صفا و مروه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۷''']]