پیشرفت اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

[[نظریه]] امام خمینی در تبیین ماهیت پیشرفت از آن سو از اهمیت بی‌رقیبی برخوردار است که او در طراحی و عمل به الگویی متفاوت از زیستنِ همه‌جانبه و در حال تعالی بر اساس [[مبانی اسلام]] در [[رقابت]] با الگوی زیست غربی، بی‌نظیر است. بی‌گمان [[امام]] در رقابت نظری و عملی با [[غرب]]، سنگ تمام گذاشت. به نظر می‌رسد [[انقلاب اسلامی]]، [[شورشی]] همه جانبه علیه [[حاکمیت]] الگوهای غربی بر همه ابعاد [[زندگی]] [[ایرانیان]] بود. شورشی که توانست این حاکمیت را از ریشه برکند و الگوی [[اسلامی]] زندگی را جایگزین آن کند. مهم‌ترین استدلالِ پذیرش حاکمیت الگوهای غربی از سوی برخی را باید در [[برابری]] [[الگوی زندگی]] غربی و پیشرفت از منظر اینان دانست. نظریه«غرب به مثابه توسعه» بود و هست که برخی را واداشته تا بر آن باشند که باید همه ملازمات [[فرهنگی]] توسعه یعنی زندگی غربی را در کشورهای توسعه نیافته – یعنی هنوز غربی نشده – تحقق بخشید. بنابراین و لزوماً باید [[حضرت امام خمینی]] به عنوان [[رهبر]] بی‌نظیرِ نظری و عملی [[انقلاب]] کبیر اسلامی – که در [[هویت]] خویش به اندازه اسلامیت به رقابت با [[اندیشه]] و عمل غربی شناخته می‌شود – در مورد ماهیت پیشرفت نگاه متفاوتی داشته باشد. نگاهی که به اندازه [[خصومت]] امام با حاکمیت الگوهای زیست غربی، با الگوی غربی توسعه متفاوت است. مسأله اساسی که این فصل [[مسئولیت]] [[پاسخ‌گویی]] آن را پذیرفته آن است که [[امام]]، ماهیت [[پیشرفت]] را به ویژه متناظر با ماهیت [[غربی]] [[توسعه]] چگونه معنا می‌کند؟

به نظر می‌رسد، ماهیت پیشرفت با هر تعریفی بر «تغییر و حرکت» و جهت حرکت و تغییر ([[هدف]]) [[استوار]] است. برهمین اساس توسعه به مفهوم و مصداق رایج و غربی آن به معنای حرکت و [[تغییر]] از هر وضعیتی به سمت تحقق وضعیت کنونی کشورهای [[توسعه]] یافته می‌باشد. این فصل برآن است که نظریه [[امام]] در مورد [[پیشرفت]] بر مدار هسته سخت آن یعنی نوع نگاه امام به «[[انسان]]» و تمام هستی مرتبط و مؤثر بر انسان این [[رسالت]] را انجام می‌دهد. به نظر می‌رسد [[فلسفه اسلامی]] به ویژه [[فلسفه]] صدرائی - که امام نیز در آن چارچوب قرار می‌گیرد - از ظرفیت بالایی برای تبیین «تغییر» در عالم و [[آدم]] برخوردار است.

خلق مدام و صیرورت مستمر وجودی عالم و آدم بهترین جلوه‌گاه [[مشاهده]] [[توحید ربوبی]] به عنوان تفاوت اصلی نگاه [[اسلام]] به نقش خدای [[کریم]] در تداوم [[جهان]] در مقایسه با رویکرد دئیستی به عنوان مبنایی برای [[انکار]] [[ربوبیت الهی]] در عالم است. دئیسم بر خلاف [[مارکسیسم]] نیازی ندارد تا [[خالقیت]] نخستین خداوند را انکار کند، اما [[ربوبیت]] مستمر [[الهی]] را به خاطر [[ضرورت]] عدم محدودیت برای [[آزادی]] مطلق انسان انکار می‌کند<ref>در دائرة المعارف بریتانیکا (Encyclopedia Britanica، print، ۱۹۹۴ - ۲۰۰۰) ذیل واژه دئیسم آمده است: دئیسم اعتقاد به این امر است که در هر شخصی به نحو فطری، نوعی از معرفت مذهبی وجود دارد که به واسطه عقل انسان حاصل شده است و نیازی به وحی یا آموزه‌های کلیسایی در این معرفت مذهبی نیست. براساس این عقیده، نقش خداوند فقط در عمل خلقت (مطابق قوانین عقلانی قابل کشف برای انسان) خلاصه می‌شود و خداوند پس از آفرینش جهان، هیچ‌گونه دخالتی در امور جاری طبیعت و انسان نمی‌کند و طبیعت مانند ساعتی که به وسیله خداوند کوک شده است، به کار می‌افتد و به حضور خدا نیازی ندارد. گویی خداوند از مخلوقاتش غایب شده و ربوبیتی بر آنها ندارد.</ref>. اما صیرورت مستمر عالم، [[گواه]] روشنی است که اگر [[خلق]] نخستین به [[خالق]] نیازمند است، صیرورت وجودی پی در پی عالم و [[آدم]] نیز به خالق وابسته است. [[توحید ربوبی]] بهترین [[استدلال]] [[هستی‌شناختی]] برای [[معرفت‌شناسی]] [[اسلامی]] است؛ زیرا حرکت وجودی [[انسان]] در بستری که مدام تحت تأثیر عوامل مادی و فرامادی به وجود می‌آید، محال است که توسط [[عقل آدمی]] قابل [[فهم]] و [[مدیریت]] باشد. البته روشن است که [[عقل]] تجربه‌گرای [[غربی]] که تا حوادث به وقوع نپیوندد نمی‌تواند درباره آن اظهار نظر کند و به علاوه اساساً برای عوامل فرامادی موجودیتی قائل نیست، از این جهت از وضعیت اسف‌بارتری برخوردار است. همین ضرورت‌هاست که نقش‌آفرینی [[ربوبیت الهی]] را علاوه بر [[تکوین]] عالم برای مدیریت [[تشریعی]] [[حیات]] متغیر فردی و [[اجتماعی]] انسان – که همیشه در چالش بین [[پیشرفت]] و [[انحطاط]] قرار دارد – حکیمانه می‌سازد<ref>برای فهم نوع تبیین امام در مورد «ربوبیت الهی» مراجعه شود به: مجموعه تبیان، دفتر ۴۸، توحید از دیدگاه امام خمینی، جلد دوم، صص ۶۸۷ تا ۶۹۴.</ref>. در یک [[کلام]] اگر وجود خالق برای خلق نخستین عقلاً [[ضرورت]] دارد، وجود [[رب]] برای خلق صیرورت وجودی مستمر عالم و آدم نیز عقلاً ضرورت دارد؛ زیرا بر خلاف مبانی دئیستی هنوز خلق عالم و آدم پایان نیافته است.

[[امام]] بر آن است که تفاوت [[انسان]] و [[حیوان]] در نگاه [[غرب]] به برخورداری انسان از [[عقل]] ابزارساز برای تحقق گرایشات منحصراً مادی و [[حیوانی]] انسان است<ref>صحیفه امام، ج۸، ص۴۱۴.</ref>.

از منظر امام تفاوت نگاه غرب و [[اسلام]] به ماهیت پیشرفت به همین تفاوت نگاه به انسان باز می‌گردد. از دیدگاه امام همه مکاتبِ غیر از اسلام، انسان را حیوان [[تصور]] کرده است، موجودی که کارش خوردن و خوابیدن است. تنها تفاوت انسان با حیوان این است که [[انسان‌ها]] به دلیل برخورداری از توانایی‌های [[انسانی]]، بهتر و با کیفیت‌تر از سایر حیوانات می‌خورند و می‌خوابند<ref>صحیفه امام، ج۴، ص۹.</ref>. جالب آن است که امام این نگاه غرب به پیشرفت و انسان را به مبانی [[هستی‌شناختی]] و [[معرفت‌شناختی]] مبتنی بر آن، مربوط می‌داند. غربی که همه هستی و همه عینیت را برابر با [[طبیعت]] مادی تلقی می‌کند، بنابر این اساساً هستی غیر مادی موهوم است و به همین دلیل موضوع [[شناخت]] [[آدمی]] قرار نمی‌گیرد. این در حالی است که سطوح ماوراء مادی هستی و [[انسان]] از سطوح مادی آن قوی‌تر و مؤثرتر است. [[اسلام]] و [[مکاتب الهی]] بر آن‌اند که با «[[تربیت]]» [[اندیشه]] و عمل [[انسانی]]، انسان را با اهتمام به بهره‌مندی از سطح [[طبیعت]] مادی به سطوح بالاتر هستی ارتقاء دهد<ref>صحیفه امام، ج۴، ص۹.</ref>.

۴. در همین چارچوب نظری است که [[نظام]] [[تعلیم و تربیت]] و به طور عام [[نظام فرهنگی]] - به جای [[نظام اقتصادی]] در مدل [[غربی]] [[توسعه]] - در [[نظام فکری]] امام، نقش هسته مرکزی [[الگوی اسلامی پیشرفت]] را ایفا می‌کند، چنانکه فرموده است: «نظر ما به [[اقتصاد]] نیست مگر به طور آلت، نظر ما به [[فرهنگ اسلامی]] است.»..<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۷۳.</ref>. بزرگ‌ترین تحولی که باید صورت پذیرد در قلمرو [[فرهنگ]] باید صورت پذیرد<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۴۷۴.</ref>؛ زیرا رأس همه [[اصلاحات]]، [[اصلاح]] فرهنگ است<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۵۶.</ref>. از نظر امام فرهنگ اساس [[ملیت]] و [[هویت]] یک [[ملت]] است<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۵۸.</ref>. این همه از آن سو است که امام [[هدف بعثت]] [[انبیاء]] را [[تربیت]] انسان می‌داند<ref>برای نمونه: صحیفه امام، ج۴، ص۱۷۹؛ ج۸، ص۳۲۴ و۵۲۰؛ جهاد اکبر، ص۱۲؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۳۸؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۲۲.</ref>. در همین چارچوب نظری است که امام بر آن است که اساساً اسلام [[مادیات]] را نیز به عنوان پیرو [[معنویات]] می‌خواهد<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۵۳۲.</ref>. بر اساس نظر امام - با اینکه به تصریح [[قرآن کریم]] هدف بعثت انبیاء [[تحقق عدالت]] است اما - [[عدالت]] [[هدف]] متوسط [[حکومت]] و [[جامعه اسلامی]] است و هدف نهایی، تعالی [[معنوی]] است<ref>اصلِ اساس معنویات است. اصل اساس این است که هیچ تعلیم و تربیتی در دنیا و هیچ رژیمی در عالم - از تمام رژیم‌ها که بگیرید - توجه به آن معنویت انسان ندارند. اینکه توهّم می‌شود که فرق ما بین رژیم اسلامیِ انسانی با سایر رژیم‌ها این است که در این عدالت هست، این صحیح است لکن فرق این نیست. فرق‌ها هست. یکی از فرق‌هایش قضیه عدالت اجتماعی است. هیچ یک از رژیم‌های دنیا، غیر از آن رژیم توحیدی انبیا، توجهش به معنویات انسان نبوده است؛ در نظر نداشته است که معنویات را ترقی بدهد. آنها همه در دنبال این بوده‌اند که این مادیات را استفاده از آن بکنند و یک نظام مادی در عالم ایجاد کنند. و انبیا اصلش آمده‌اند برای تزکیه نفوس انسانی؛ تعلیم و تربیت کتاب و حکمت و مهار کردن این طبیعت. (صحیفه امام، ج۸ ص۲۵۶).</ref>. نقش بی‌بدیل دانشگاه‌ها، [[حوزه‌های علمیه]]، [[آموزش و پرورش]]، [[رسانه‌ها]] به ویژه صدا و [[سیما]] و... را در منظومه [[فکری]] [[امام]] باید از همین منظر ارزیابی نمود.

۶. همان‌گونه که روشن شد [[پیشرفت]] و یا [[پسرفت]] به معنای انتقال از یک ظرفیت [[اجتماعی]] به ظرفیت اجتماعی دیگر است. براین اساس اگر انتقال و [[تحول]] اجتماعی با [[مدیریت]] [[عقل]] [[بشر]] بر سایر قوای [[انسانی]] صورت پذیرد مصداق پیشرفت خواهد بود. اما اگر سایر قوای وجودی [[قوای حیوانی]] و یا [[شیطانی]] با بهره‌گیری از توانایی‌های عقل بشری این تحول اجتماعی را رقم بزنند مصداق پسرفت خواهد بود که «[[توسعه]] [[غربی]]» در این چارچوب نظری، این‌گونه به نظر می‌رسد. یکی از نتایج مهم این نوع نگاه به [[انسان]]، جامعه و پیشرفت، نتایج روش‌شناختی آن است. پیداست که انسان و جامعه در حال [[تغییر]] را نمی‌توان با ابزار [[تجربه]] [[شناخت]] زیرا مفروض اساسی رویکرد [[تجربی]] آن است که: