پیشرفت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهداف اسلام است. پیشرفت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: پیشرفت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

پیشرفت یعنی تکامل و حرکت به سمت اهداف که در نظام اسلامی اهداف مختلفی برای آن تبیین شده است مانند: ترویج اسلام؛ کسب قدرت و رسیدن به حیات طیبه. برخی از موضوعاتی که در زمینه پیشرفت به آن پرداخته می‌شود عبارت‌اند از: مسأله توحید؛ معاد؛ عدم تفکیک دنیا و آخرت؛ مسأله انسان؛ مسأله حکومت؛ مسأله عدالت و... . باید توجه داشت، در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فردی الزاماتی وجود دارد که باید تلاش کرد این الزامات و مقدمات فراهم آید تا حرکت در مسیر پیشرفت میسر گردد.

مقدمه

تعاریف مختلفی درباره پیشرفت شده است مانند:

1. پیشرفت یعنی حرکت به سمت اهداف: معنای پیشرفت، پیشرفت ظاهری و مادی نیست؛ بلکه پیشرفت به سمت هدف‌هاست.
2. پیشرفت یعنی تکامل.
3. پیشرفت یعنی پر کردن نقاط خلأ به بهترین وجه.

حیات طیبه، مفهومی محوری در تعریف پیشرفت

مفهوم حیات طیبه مفهومی است بنیادین که برای تبیین ابعاد مختلف پیشرفت باید به آن توجه داشت. این مفهوم هم در تبیین معنای پیشرفت، هم در تعیین مؤلفه‌ها و شاخص‌ها و هم در اهداف نهایی پیشرفت جایگاهی محوری و اساسی دارد.

حیات طیبه، یعنی نیل به آرامش و آسایش، حیات طیبه یعنی زندگی گوارا، یک ملت وقتی زندگی گوارا دارد که احساس کند و ببیند که دنیا و آخرت او بر طبق مصلحت او به پیش می‌رود و به سمت هدف‌ها حرکت می‌کند؛ حیات طیبه یعنی تأمین همه خیرات مورد علاقه انسان.

اهداف پیشرفت

پیشرفت یک هدف نهایی نیست، بلکه هدفی است مقدماتی که بسترساز حرکت به سمت اهداف متعالی در اندیشه توحیدی است. هدف پیشرفت را در موارد زیر می‌توان خلاصه کرد:

1. ترویج اسلام با ارائه یک تمدن الگو: وظیفه اصلی یک مسلمان، ترویج اندیشه‌های توحیدی است و این مهم بدون پیشرفت مقدور نیست. طرفداران اسلام بایستی بتوانند اسلام را در چشم جهانیان آنچنان شیرین و پرجاذبه نشان بدهند که احساسات آنها هرگز به سردی نگراید و این امید در دل آنها باقی بماند. دستیابی به این مقصود ممکن نیست مگر اینکه جامعه مسلمانان به عنوان یک جامعه الگو از لحاظ همه اندازه‌ها و میزان‌هایی که در یک جامعه پیشرفته مورد نظر است، پیشگام باشد.
2. کسب قدرت: هدف مهم دیگر از تلاش برای پیشرفت کشور، دستیابی به ابزار قدرت است. بدون پیشرفت در عرصه‌های گوناگون علمی و اقتصادی در دنیای امروز نمی‌توان با سلطه‌گران مقابله کرد.
3. هدف نهایی نیل به حیات طیبه: باز تولید حیات طیبه اسلامی در کشور می‌تواند الگوئی برای دنیای اسلام باشد.

محتوای اسلامی پیشرفت

پیشرفت یک قالب دارد و یک محتوا که در تدوین الگو هم زمان باید به هر دو پرداخت. برخی از موضوعاتی که در این زمینه به آن پرداخته شده عبارت‌اند از:

1. مسأله توحید: مسأله توحید مشکل اساسی بشریت را حل خواهد کرد.
2. معاد: مسأله دوم در بحث محتوای پیشرفت ، قضیه معاد است. اینکه بدانیم حساب و کتابی در کار است. از نظر ایشان ملتی که این اعتقاد را داشته باشد و در برنامه عملی‌اش این معنا باشد در زندگی‌اش تحول اساسی به وجود خواهد آمد. اعتقاد به امتداد نتایج عمل، ایثار و جهاد را معنا می‌بخشد و منطقی می‌کند.
3. عدم تفکیک دنیا و آخرت: عدم تفکیک دنیا و آخرت، مسأله مهم دیگری در مباحث محتوایی است. محتوای پیشرفت باید متضمن این مهم باشد که دنیا و آخرت از هم جدا نیستند.
4. مسأله انسان: مسأله دیگر در تعیین محتوای پیشرفت، مسأله انسان است: نگاه اسلام به انسان و محور بودن انسان است. انسان اسلامی با انسانی که در فلسفه‌های مادی غرب مطرح است، به کلی متفاوت است؛ لذا محور بودن انسان هم در اسلام با محور بودن انسان در آن مکاتب مادی به کلی متفاوت است. مسائلی مانند: عدالت، امنیت، رفاه و عبادت که مطرح می شود برای این است که فرد انسان سعادتمند شود.
5. مسأله حکومت: صلاح فردی در امر حکومت در اسلام امر مهم و اساسی است. هر کس به هر اندازه‌ای می‌خواهد در مدیریت مباشرت کند، بایستی صلاحیت آن را در خودش به وجود بیاورد یا در خودش ببیند و بپذیرد. بدون تدارک این صلاحیت، عمل نامشروعی انجام داده است.
6. مسأله عدالت: یکی از ارکان اصلی محتوایی در الگوی پیشرفت اسلامی باید حتماً مسأله عدالت باشد. عدالت معیار حق و باطل حکومت‌هاست.
7. مسأله نگاه غیرمادی به اقتصاد: اسلام برای ثروت اهمیت و اعتبار قائل است. تولید ثروت در اسلام مطلوب است؛ منتها با نگاه الهی و معنوی. نگاه الهی و معنوی این است که از این ثروت برای فساد، برای ایجاد سلطه، برای اسراف نباید استفاده کرد بلکه از آن بایستی برای سود جامعه بهره برد.

عرصه‌های پیشرفت

پیشرفت دارای عرصه‌های مختلفی است که در الگوی اسلامی مطلوب باید به همه این عرصه‌ها با توجه به جایگاه و میزان اهمیت آن توجه داشت: برخی از این عرصه‌ها عبارت‌اند از: عرصه فکر؛ عرصه علم؛ عرصه زندگی: همه چیزهایی که در زندگی یک جامعه به عنوان مسائل و خطوط اساسی مطرح است، در همین عنوان «عرصه زندگی» می‌گنجد؛ مثل امنیت، عدالت، رفاه، استقلال، عزت ملی، آزادی، تعاون، حکومت و عرصه معنویت.

شاخص‌های پیشرفت

برخی از شاخص‌های مطلوب و آرمانی در زمینه پیشرفت عبارت‌اند از:

1. پذیرش غالب شاخص‌های متداول: شاخص‌هایی برای پیشرفت در دنیا معمول است که اغلب آنها مورد قبول است، مثل صنعتی شدن و فرا صنعتی شدن کشور، خودکفایی، وفور تولیدات، وفور صادرات، افزایش بهره‌وری، ارتقاء سطح سواد، ارتقاء سطح معلومات عمومی مردم، ارتقاء خدمات شهروندی و امثال اینها، شاخص‌هایی است که در دنیا برای یک کشور پیشرفته وجود دارد.
2. ضرورت ملاحظه عناصر اصلی هویت ملی: در تدوین شاخص‌ها، اساس تحول باید بر «ملاحظه عناصر اصلی هویت ملی» قرار داده شود که آرمان‌های اساسی و اصولی مهم‌ترین آنهاست. صنعتی شدن، فرا صنعتی شدن، پیشرفت علمی، پیشرفت خدماتی و پیشرفت‌های بهداشتی و درمانی، باشد؛ اما اساس اینها باید حفظ هویت ملی باشد.
3. توجه به مؤلفه‌ها و شاخص‌های معنوی: در کنار شاخص‌های مادی و مرسوم پیشرفت، عشق به معنویت و ارتباط با خدا از مهم‌ترین عواملی است که پیشرفت یک ملت را به معنای واقعی تضمین می‌کند؛ اگر این نشد، همه آنچه که دستاوردهای به معنای عرفی و رایج جهان پیشرفته محسوب می‌شود، ممکن است در راه‌های غلطی مصرف شود.
4. شاخص‌ها و خلقیات اجتماعی: اگر خلقیات اسلامی رواج پیدا کند؛ بد عمل کردن نسبت به محرومان با بی‌اعتنا بودن نسبت به آنان یکی نخواهد بود؛ مال مردم خوردن وجود نخواهد داشت؛ مردم اهل صبر و استقامت می‌شوند و ....

الزامات پیشرفت

دستیابی به آرمان پیشرفت بدون تمهید مقدمات ممکن نیست. در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فردی الزاماتی وجود دارد که باید تلاش کرد این الزامات و مقدمات فراهم آید تا حرکت در مسیر پیشرفت میسر گردد. بی‌توجهی به هر کدام از بخش‌ها زمینه کندی در حرکت و یا کاستی در کل مجموعه را فراهم خواهد ساخت.

الزامات فرهنگی و اجتماعی پیشرفت

فرهنگ جایگاه بسیار بالا و برتری دارد. اگر بخواهیم توسعه اقتصادی را به معنای صحیح کلمه در جامعه راه بیندازیم، احتیاج به تلاش فرهنگی داریم. کار اداری، ارتباط مستقیمی با توسعه اقتصادی دارد. اگر طرح‌های اقتصادی را به مجموعه دیوان سالاری غلط و معوج و عاری از وجدان کار و عاری از سواد و آگاهی از کیفیت کار بدهید، آن را ضایع خواهد کرد و این طرح را به ثمر نخواهد رساند. اگر روی فرهنگ عمومی کار نشود، در توسعه اقتصادی نیز مشکل به وجود خواهد آمد. اگر فرهنگ در کشوری دچار انحطاط شد و یک کشور هویت فرهنگی خود را از دست بدهد، حتی پیشرفت‌هایی که دیگران به آن کشور تزریق می‌کنند، نخواهد توانست آن کشور را از جایگاه شایسته‌ای در مجموعه بشریت برخوردار کند و منافع آن ملت را حفظ کند.

برخی از آداب و شرایط فرهنگی مناسب برای پیشرفت عبارت‌اند از:

1. امر به معروف و نهی از منکر: اگر همه مردم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را برای خود قایل باشند، چنین چیزی تضمین کننده حیات طیبه در نظام اسلامی خواهد بود.
2. گسترش فرهنگ آزاد اندیشی: بدون آزاد اندیشی، برای فکر، برای علم، برای میدان‌های عظیم پیشرفت بشری جایی وجود نخواهد داشت.
3. رشد خودباوری: راز حرکت و پیشرفت یک ملت به سمت عروج معنوی و مادی این است که فرد به خود ایمان بیاورد و خودباختگی را کنار بگذارد.
4. رشد احساس عزت ملی: یک ملت اگر احساس عزت کرد، پیشرفت خواهد کرد و الا استعدادها در او از بین خواهد شد. احساس عزت در همه عرصه‌های حیات انسانی معنا و حضور دارد و در هر حوزه‌ای شاخص‌هایی برای آن می‌توان در نظر گرفت مانند: عزت ملی در مدیریت کشور؛ در مسائل اقتصادی؛ در عرصه علم؛ در سیاست‌های گوناگون و در تعامل با کشورهای دیگر و دولت‌ها و قدرت‌ها؛ عزت ملی در عرصه فرهنگ و ....
5. ارتقاء شأن اجتماعی علم و عالم: انسانی که با معارف فلسفی یا معارف عرفانی یا با دانشی از دانش‌های گوناگون بشر آشناست، یا دارای ذوق هنری است، مردم باید برای آن ارزش قائل باشند.
6. رشد فرهنگ کار جهادی: این فرهنگ در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها به کار می‌آید.
7. مبارزه با مصرف‌زدگی و اسراف: اقدام اساسی در زمینه پیشرفت و عدالت، مبارزه با اسراف و حرکت در سمت اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از ولخرجی‌ها و تضییع اموال جامعه است.
8. ایستادگی و صبر: پیشرفت‌ها، ناشی از ایستادگی و استقامت بر پایه ارزش‌هاست. ایستادگی و پایداری، مهم‌ترین چیزی است که می‌توان آن را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف قرار داد. استقامت، یعنی در خط مستقیم پایداری و پافشاری کردن و زاویه‌ای ایجاد نکردن.
9. امنیت اجتماعی: زمانی که امنیت باشد، تحصیل، علم، پیشرفت، صنعت، ثروت و عبادت هم هست. دنیا و آخرت در سایه امنیت وجود دارد.
10. همبستگی و وحدت ملی: اگر ملتی با اتحاد کلمه در میدان اقتصاد وارد شود، پیشرفت می‌کند. یک ملت، تمام آرمان‌های بزرگ خودش را در سایه وحدت ملی می‌تواند به دست آورد.
11. تراحم و تعاطف مؤمنان: تراحم و تعاطف مؤمنان با همدیگر وظیفه‌ای اخلاقی است که در پیشرفت و بنای اجتماعی تأثیر دارد.
12. قدرت ملی: قدرت ملی برای جوامع بشری، کلید همه کامیابی‌ها و وسیله لازم برای رسیدن افراد جامعه به حیات طیبه است.
13. همت مضاعف و کار مضاعف: به هیچ فرد و به هیچ ملتی، از خزانه غیبت الهی هیچ چیز نمی‌دهند، مگر با تلاش و کوشش. کار متکی به ایمان و امید، علاج همه دردهای یک ملت است.
14. امید: امید بزرگ‌ترین قوه محرکه انسان است. امید به پیروزی، امید به پیشرفت و امید به موفقیت، هر انسانی را به حرکت وادار می‌کند.
15. تعهد و مسئولیت‌پذیری: برای بازسازی و عمران سرتاسر کشور و برای پیشرفت هدف‌ها و برنامه‌های اقتصادی، احساس تعهد و مسئولیت پذیری همه مردم بسیار مهم است.

الزامات سیاسی و اداری پیشرفت

تدارک شرایط سیاسی و اداری لازم، برای پیشرفت همه جانبه امری ضروری است. برخی از شرایط و عناصر سیاسی را می‌توان در چند عنوان زیر خلاصه کرد:

1. استقرار و استقلال حکومت: اولین مقدمه سیاسی لازم برای پیشرفت، استقرار و استقلال حکومت است.
2. اعتماد به حکومت: زمانی که مدیران اصلی کشور مورد اعتماد مردم باشند و مردم در کار آنان، نشانه‌های لیاقت و صداقت را ببینند، کارها آسان‌تر و روان‌تر انجام می‌گیرد و وسوسه‌ها موجب کارشکنی و عدم همکاری نمی‌شود.
3. امنیت و آرامش سیاسی: امنیت سیاسی در کشور و در هر منطقه‌ای، اساس پیشرفت است. همچنین اگر یک کشور بخواهد به سمتی که برای آن مطلوب است پیشرفت کند، به محیط آرام و بی‌تشنج احتیاج دارد.
4. انسجام سیاسی: وجود انسجام در سیاست‌ها و نیز انسجام بین مسئولین، مهم‌ترین شرط پیشرفت است.
5. به‌کارگیری مدیران متعهد: یکی از زمینه‌های پیشرفت به کار گیری مدیران دلسوز و کارآمد، با احساس تعهد و به کارگرفتن ابتکارها و استعدادهای انسانی در رأس کار قرار بگیرد.
6. نظارت و پیگیری: نظارت بر زیر مجموعه‌ها در نظام مدیریتی مهم است. چشم‌های بینا و بصیر و باز یک مدیر وقتی در دائره مسئولیتش می‌چرخد، می‌تواند صحت کار و پیشرفت آن را تضمین کند. اگر از این مهم غفلت بشود، ممکن است در همان بخشی که غفلت شده نابسامانی انجام بگیرد.
7. مبارزه با فساد: اداره کشور متوقف بر مبارزه با فساد است. مبارزه با فساد وسیله‌ای برای احساس امنیت و اطمینان سرمایه‌گذار سالم است.
8. مبارزه تمام‌عیار: نیل به پیشرفت الهی و اسلامی مستلزم تهیه تدارکات و تجهیزات کافی در تمام ابعاد فردی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برای مقابله با دشمنان است.

الزامات علمی

یکی از مهم‌ترین الزامات نیل به پیشرفت همه جانبه توجه به تولید علم و نظریه‌پردازی است. بدون توجه به این مهم در هیچ عرصه‌ای رشد صورت نمی‌گیرد. یکی از فرایض حتمی برای نسل امروز کشور را تقویت بنیه علمی کشور است. اگر علم نباشد، اقتصاد، صنعت و حتی مدیریت و مسائل اجتماعی عقب خواهد ماند.

الزامات معنوی و رفتاری

در اسلام همه چیز مقدمه خودسازی انسان و خودسازی نیز مقدمه حیات طیبه است. اگر بشر تحت تربیت الهی قرار گیرد، حیات طیبه در نفس او به وجود خواهد آمد و محیط را هم طیب و طاهر خواهد کرد و اگر تربیت الهی نباشد و عزم و اراده‌ای را که انسان برای پیمودن راه خدا به آن، احتیاج دارد از دست بدهد و خود را در دست هواها و هوس‌های بشری رها کند، در حد حیوانیت باقی خواهد ماند و حیوانی خطرناک‌تر از حیوان‌های دیگر خواهد شد.

حیات طیبۀ انسان در سایه حاکمیت دین خدا وقتی حاصل خواهد شد که انسان‌ها دل خود را با یاد خدا زنده نگه دارند و به کمک آن بتوانند با همه جاذبه‌های شر و فساد مبارزه کنند. اخلاص در مسیر پیشرفت بسیار مهم است، اگر کار برای خدا نباشد هم اجری ندارد و هم پیشرفت ایجاد نخواهد شد.

یک ملت اگر بخواهد راه رشد و کمال و پیشرفت را طی کند، باید از لحاظ ایمان فکری، به جای محکمی متکی باشد. تدین، رعایت دینی، در حد وسع و امکان، مایه توجهات الهی و توفیقات انسانی و مایه پیشرفت است. از ترویج گناه و فساد در جامعه باید با جدیت تمام جلوگیری کرد.

منابع

1. سیاه‌پوش، امیر، مقاله «پیشرفت اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲