←منابع
(صفحهای تازه حاوی «{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = دین | عنوان مدخل = دین | مداخل مرتبط = دین در لغت - دین در قرآن - دین در حدیث - دین در کلام اسلامی - دین در فقه سیاسی - دین در معارف دعا و زیارات - دین در معارف و سیره علوی - دین در معارف و سیره سجادی - دین در ف...» ایجاد کرد) برچسب: پیوندهای ابهامزدایی |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهامزدایی |
||
خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
افزون بر همه اینها، [[دین]] بر [[عقل]] میافزاید، و به فرموده [[امام علی]]{{ع}} «ذکر و [[یاد خدا]] [[روشنایی]] عقل است»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۲، ص۱۰۸، ح۱۹۹۹.</ref> و هر که [[خداوند سبحان]] را یاد کند، [[خداوند]] دلش را زنده و عقل و خردش را [[نورانی]] میگرداند»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۵، ص۳۸۷، ح۸۸۷۶.</ref> و یاد خدا [[عقلها]] را [[راهنمایی]] و [[هدایت]] میکند»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۱، ص۳۶۹، ح۱۴۰۳.</ref>. | افزون بر همه اینها، [[دین]] بر [[عقل]] میافزاید، و به فرموده [[امام علی]]{{ع}} «ذکر و [[یاد خدا]] [[روشنایی]] عقل است»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۲، ص۱۰۸، ح۱۹۹۹.</ref> و هر که [[خداوند سبحان]] را یاد کند، [[خداوند]] دلش را زنده و عقل و خردش را [[نورانی]] میگرداند»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۵، ص۳۸۷، ح۸۸۷۶.</ref> و یاد خدا [[عقلها]] را [[راهنمایی]] و [[هدایت]] میکند»<ref>آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ج۱، ص۳۶۹، ح۱۴۰۳.</ref>. | ||
اصولاً [[اعمال]] [[اخلاقی]]، اعمال [[دینی]] نیز محسوب میشوند و - چنان که گذشت - اعمال اخلاقی باعث تقویت عقل میشود و [[گناهان]] باعث [[تضعیف]] و نابودی عقل میگردند. همان بحثی که درباره تأثیر و تأثر و [[ارتباط]] دوسویه میان عقل و [[اخلاق]] گفتیم و اینکه این دو هماره یکدیگر را تقویت میکنند، درباره رابطه [[عقل و دین]] نیز گفتنی است.<ref>[[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[عقل و معرفت عقلی (مقاله)|مقاله «عقل و معرفت عقلی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]] ص ۳۴.</ref> | اصولاً [[اعمال]] [[اخلاقی]]، اعمال [[دینی]] نیز محسوب میشوند و - چنان که گذشت - اعمال اخلاقی باعث تقویت عقل میشود و [[گناهان]] باعث [[تضعیف]] و نابودی عقل میگردند. همان بحثی که درباره تأثیر و تأثر و [[ارتباط]] دوسویه میان عقل و [[اخلاق]] گفتیم و اینکه این دو هماره یکدیگر را تقویت میکنند، درباره رابطه [[عقل و دین]] نیز گفتنی است.<ref>[[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[عقل و معرفت عقلی (مقاله)|مقاله «عقل و معرفت عقلی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]] ص ۳۴.</ref> | ||
==[[فطرت]] و [[دین]]== | |||
[[فطری]] بودن [[دین الهی]] برای [[انسان]] و منطبق بودن [[فطرت انسانی]] با [[دین خدا]]، در [[آیه]] زیر به روشنی میتوان یافت: | |||
{{متن قرآن|فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بنابراین با درستی آیین روی (دل) را برای این دین راست بدار! بر همان سرشتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است؛ هیچ دگرگونی در آفرینش خداوند راه ندارد؛ این است دین استوار اما بیشتر مردم نمیدانند» سوره روم، آیه ۳۰.</ref>. | |||
در آیه یادشده، نکات فراوانی نهفته است که ضروری است هر قسمت آن را، جداگانه بررسیم. آیه، از قسمتهای زیر تشکیل شده است: | |||
#{{متن قرآن|فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا}}: [[دعوت]] به توجه [[خالص]] به دین الهی؛ | |||
#{{متن قرآن|فِطْرَتَ اللَّهِ}}: بیان تلویحی [[حکمت]] این فراخوانی؛ | |||
#{{متن قرآن|الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا}}:تکمیل بیان حکمت دعوت؛ | |||
#{{متن قرآن|لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ}}: پاسخی تلویحی به اشکالی مقدر؛ | |||
#{{متن قرآن|ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ}}: اعلام نتیجه و بیان علت [[پایداری]] دین؛ | |||
#{{متن قرآن|وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}: هشدار به [[مردم]]. | |||
در آغاز آیه، دعوتی برای توجه به [[دین حنیف]] صورت میگیرد. در قسمت دوم و سوم، حکمت و علت این دعوت بیان میشود. البته این سبک در [[قرآن کریم]]، بسیار به چشم میخورد: اینکه از بیان مطلب و یا ارائه حکمی، سؤال و یا اشکالی را که در [[ذهن]] مخاطب، خطور میکند، بدون بیان سؤال و اشکال، پاسخ بگوید. در اینجا نیز چنین است. هر چند، مخاطب نخستین آیه، [[رسول اکرم]]{{صل}} است، این دعوت فراگیر است و همه افراد [[بشر]] را به روی آوردن به دین خدا فرا میخواند. پس، مخاطب آیه انسان است؛ [[انسانی]] که [[ذهنی]] فعال و پرسشگر دارد و از هر نکتهای ذهنیتی تازه مییابد. گویا انسان پس از مواجهه با این [[دعوت الهی]]، از خود میپرسد: «چرا باید تنها به این دین روی آورم و به هیچ چیز دیگر توجه نکنم؟» [[قرآن کریم]] به این [[پرسش]] مقدر، پاسخ میدهد که علت آن، این است که این [[دین]] را [[خدای سبحان]] پدیدار ساخته و ارائه فرموده است. بیان این [[حقیقت]]، پاسخ بسیار مناسبی است؛ زیرا آنچه [[خدای حکیم]] بیاراید، فراتر و [[برتر]] از هر چیز دیگری است. اما به همین حد بسنده نمیکند و ادامه میدهد که [[خدای رحمان]]، این دین را هماهنگ با [[ساختار وجودی انسان]]، طراحی و تنظیم کرده است. این نکته به خوبی روشن میکند که [[دعوت]] به سوی [[دین خدا]]، دعوتی بجا و بر [[حق]] است؛ زیرا دعوت [[خدا]] به [[دین الهی]]، همانند دعوت مهندسین طراح و صاحبان صنایع، برای [[رجوع]] به دفترچه راهنمای کالای صنعتی (کاتالوگ) و رعایت مواد مندرج در آن است. توصیه آنان، بدین معنا است که اگر [[مصرف]] کننده در بهرهوری از دستگاه صنعتی، خودسرانه عمل کند و شیوهای دیگر پیش گیرد، از [[عمر]] مفید دستگاه خواهد کاست. همین [[ارتباط]] و بلکه بالاتر از آن، میان دین الهی و [[انسان]] برقرار است. گویا خدای رحمان از این رو انسان را به توجه کردن به دین و رعایت رهنمودهای آن میخواند که اگر [[آدمیان]] به راهی جز آن روند، بسیاری از استعدادهای عظیمی را که در وجودشان نهفته است، ضایع خواهند کرد و یا حداقل به استفاده بهینه از آنها دست نخواهند یافت، آری، فقط سازنده یک دستگاه پیچیده، از زیر و بم آن [[نیک]] [[آگاه]] است و میتواند متناسب با آن رهنمود دهد: {{متن قرآن|أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ}}<ref>«آیا آنکه آفریده است نمیداند؟ با آنکه او نازکبین آگاه است» سوره ملک، آیه ۱۴.</ref>. | |||
در قسمت چهارم، اشکال مقدر درباره [[ثبات]] [[فطرت]] را پاسخ میگوید. اشکال این است که اگر با گذشت [[زمان]]، [[فطرت انسانها]] دچار [[تغییر]] و دگرگونی شد، در آن صورت دین الهی چه جایگاهی خواهد داشت؛ آیا این دین ([[اسلام]]) با ساختار وجودی انسانهای چهارده [[قرن]] پیش هماهنگ است؟ یا این که انسانهای کنونی که در [[قیاس]] با پیشینیان خود، دگرگونیهای ژرفی را پذیرفتهاند، میتوانند از این [[دین]]، بهره برند و [[هدایت]] گیرند؟ پاسخ [[قرآن کریم]] این است که در [[آفرینش الهی]]، تبدیل و دگرگونی راه ندارد: {{متن قرآن|لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ}}<ref>«بنابراین با درستی آیین روی (دل) را برای این دین راست بدار! بر همان سرشتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است؛ هیچ دگرگونی در آفرینش خداوند راه ندارد؛ این است دین استوار اما بیشتر مردم نمیدانند» سوره روم، آیه ۳۰.</ref>. البته با توجه به سبک خاص [[قرآن]] در [[جایگزینی]] واژگان باید گفت: واژه «[[خلق]]» در اینجا ناظر به همان [[فطرت انسانی]] است<ref>کاربرد این شیوه در قرآن کریم، فراوان به چشم میخورد. در قرآن گاه موضوعی به میان میآید و لازم است درباره آن حکمی و یا توضیحی آید؛ این حکم و یا نکته را قرآن به صورت قانونی عام بیان میکند که شامل موارد دیگر هم بشود. برای مثال در قرآن آمده است: {{متن قرآن|وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ}} «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمیکشند به زودی با خواری در دوزخ درمیآیند» سوره غافر، آیه ۶۰؛ تعبیر «عبادتی» به جای «دعائی» قرار گرفته و نشان میدهد که دعا در زمره عبادات قرار دارد. قانون عام به جای مورد خاص بیان شده که البته ناظر بر همان موضوع (دعا) نیز هست.</ref>؛ بدان معنا که با گذشت [[زمان]]، [[خداوند]] در [[فطرت انسانها]] تبدیل و تقدیری را مقدر نخواهد کرد. [[واقعیت]] این است که آنچه در [[انسان]] [[تغییر]] میکند، [[آداب و رسوم]] [[اجتماعی]] و شیوههای [[رفتاری]] برگرفته از همین آداب و رسوم است. بنابراین آنچه در انسان نهادینه شده است، یعنی [[فطرت]] [[آدمیان]]، هرگز دستخوش تبدیل نخواهد شد. به عنوان مثال، هیچ زمانی نبوده و نخواهد بود که [[انسانها]] از [[عدالت]] متنفر باشند و از [[ظلم و ستم]] به [[نیکی]] یاد کنند؛ یا در هیچ زمانی [[بشر]] در [[مقام]] نظر، از [[علم]] و [[حق]] و [[رشد]] و کمال روی گردان نبوده و [[شعار]] دوری از [[حقیقت]] را سر نداده است؛ هر چند گاه در مصادیق [[عدل]] و [[ظلم]] و [[حق و باطل]] دچار اشتباههای بزرگی شده، و یا در عمل از آنها کناره گرفته است. در [[انسان]] سلسلهای از اصول [[فطری]] ثابت است که شامل [[گرایش]] به حق، [[تنفر از ظلم]]، [[عواطف]] [[انسانی]]، [[میل به کمال]] و رشد و امثال آنها است و آنچه [[تغییر]] میکند، تشخیص مصداقها و یا رفتارهای ناشی از سنتهای [[اجتماعی]] است. این مسئله در [[غرایز]] نیز جاری است: انسان هیچگاه از [[غذا]] رویگردان نمیشود و همواره بدان نیاز دارد؛ ولی کیفیت دست یافتن بدان و شیوه [[آمادهسازی]] و طبخ آن بسته به شرایط محیطی و زمانی، متفاوت است. [[تمایلات]] جنسی نیز به همین [[حکم]]، تن میدهند. | |||
بنابراین عبارت {{متن قرآن|لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ}} را باید ناظر به این نکته دانست که [[دین الهی]]، منطبق با [[فطرت]] [[آدمیان]] است و فطرت شامل اصولی است که هرگز دستخوش تبدیل و تغییر نمیشود. از این رو باید گفت که [[دین خدا]] همواره با ساختار وجود انسان همساز و هماهنگ است؛ زیرا هم مبانی فطری در آن لحاظ شده و هم شیوههای حرکت بر مبنای فطرت ارائه شده است. | |||
سپس - در قسمت پنجم میفرماید: {{متن قرآن|ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ}}؛ «این است همان [[دین]] [[پایدار]]». علت [[ثبات]] و [[پایداری]] دین الهی آن است که با [[فطرت انسانها]] هماهنگ است و فطرت نیز امری پایدار است پس دین الهی هم همواره پا برجا است و در هر جا و در هر زمانی پاسخگوی نیازهای اصیل انسانی است و همواره برای انسان [[تشنه]] حقیقت، بسان آبْ گوارا است. | |||
در قسمت ششم، یادآور میشود که بسیاری از [[مردم]] از این [[آگاهی]] بیبهرهاند و به این رمز توجه ندارند که [[آیین حق]] آن است که با [[فطرت انسانی]] دمساز باشد و فقط چنین آیینی امکان بقا و [[ثبات]] دارد؛ و گرنه آنچه از قسمتهای ناپایدار و یا از فضای غیر مبتنی بر فطرت انسانی میجوشد، [[شایسته]] بقا و دوام نیست و با [[تغییر]] [[آداب و رسوم]] و فرو نشستن آن فضای خاص، [[مقبولیت]] خود را از دست میدهد. در این باره میتوان از قانونی شدن عمل شنیع و غیر [[انسانی]] [[همجنس بازی]] در برخی کشورهای [[غربی]] نام برد. [[بدیهی]] است که چنین قانونی هرگز مقبول نسلهای [[آینده]] نخواهد بود. افزون بر آن در [[زمان]] کنونی نیز موجب [[آزردن]] خاطر [[پاک]] انسانی و [[تنفر]] فطرتهای [[سلیم]] است. | |||
در [[آیه فطرت]]، از تطبیق [[دین الهی]] با فطرت انسانی سخن به میان آمده است. اولین پرسشهایی که در این باره به [[ذهن]] خطور میکند، این است: منظور از [[فطری]] بودن [[دین]] چیست؟ حوزه این انطباق تا کجا است؟ چه بعدی از ابعاد دین الهی، با فطرت انسانی سازگار است؟ | |||
پاسخ را با بیان این نکته میآغازیم که در یک تقسیمبندی مباحث [[دینی]] را میتوان در سه دسته جای داد: [[اعتقادات]]، [[اخلاق]] و [[احکام]]. در اعتقادات سنگ بنا [[توحید]] است و بقیه [[عقاید]] بر آن استوارند؛ یعنی [[نبوت]] و [[معاد]] و همچنین [[امامت]]، اصولی برگرفته از توحیدند، نه مستقل. نبوت، [[پیامآوری]] از جانب [[خداوند]] است و [[تشریع دین]] در [[زندگی]]. معاد به معنای تشکیل [[دادگاه]] [[عدل الهی]] و [[پاداش]] و [[کیفر]] از سوی [[خدای رحمان]] است، و امامت اصل [[ولایت الهی]] است، و این هر سه پس از اصل توحید قرار میگیرند. عدل الهی نیز متفرع بر پذیرش وجود خداوند و [[یگانگی]] او است. [[اخلاق دینی]] نیز مقولهای جدا از توحید نیست و مبنای همه مباحث [[اخلاق اسلامی]]، [[قرب]] به [[حق]] است. احکام نیز جدا از توحید، محتوای دینی نخواهند داشت: [[نماز]] که در رأس دستورهای عملی دین است، برای [[یاد خدا]] و [[ارتباط]] با او است<ref>{{متن قرآن|إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}} «بیگمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.</ref>؛ [[روزه]] برای [[تقوای الهی]] است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}} «ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.</ref>؛ [[زکات]] برای جلب [[رضای خدا]] است<ref>{{متن قرآن|وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ}} «و هر آنچه ربا بدهید تا (بهره شما را) در داراییهای مردم بیفزاید نزد خدا نمیافزاید و آنچه زکات بدهید که خشنودی خداوند را بخواهید؛ چنین کسان دو چندان (پاداش) دارند» سوره روم، آیه ۳۹.</ref>؛ [[شهادت]]، قیامی خدایی است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ}} «ای مؤمنان! برای خداوند بپاخیزید و با دادگری گواهی دهید» سوره مائده، آیه ۸.</ref>؛ [[وفا به عهد]] و [[پیمان]] مسئولیتی [[الهی]] قلمداد میگردد<ref>{{متن قرآن|وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا}} «و به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴</ref> و.... بنابراین، [[دین الهی]]، [[توحیدی]] است و [[فطرت انسان]] نیز فطرتی است، توحیدی، و این دو یکدیگر قابل انطباقند. از این رو میبینیم که در برخی [[روایات اسلامی]]، [[آیه]] حاضر را بر [[فطری]] بودن [[توحید]] منطبق کردهاند. برای نمونه، به [[روایات]] زیر توجه کنید: | |||
۱. [[زراره]] میگوید: از [[امام صادق]]{{ع}} درباره عبارت [[قرآنی]] «[[سرشت]] الهی که [[خدا]] [[مردم]] را بر آن سرشته است» پرسیدم؛ فرمود: «همگی آنان را بر توحید [[آفریده]] است»<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص، ۱۲، ح۲؛ صدوق، التوحید، ص۳۲۹، ح۶ و ۵؛ بحرانی، سید هاشم البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۶۱. در این زمینه، به همین مضمون، احادیث فراوانی آمده است.</ref>. | |||
۲. زراره میگوید: از [[امام باقر]]{{ع}} درباره [[آیه فطرت]] پرسیدم؛ فرمود: «[[خدای رحمان]] [[انسانها]] را بر [[توحید]] آفرید». [[زراره]] میگوید، پرسیدم: آیا [[خداوند]] آنان را خطاب کرد؟ [[امام]] سر [[مبارک]] خویش را پایین آورد و سپس فرمود: «اگر چنین نبود [[آدمیان]] نمیدانستند که پروردگارشان کیست و نمیشناختند که رازقشان چه کسی است»<ref>صدوق، التوحید، ص۳۳۰، ح۸.</ref>. | |||
۳. در [[حدیثی]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} درباره [[هماهنگی]] [[فطرت انسانی]] با [[اخلاص]] در توحید، چنین آمده است: «همانا [[برترین]] چیزی که بدان [[توسل]] میجویند، کلمه اخلاص - یعنی [[اقرار]] به {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}}<ref>«هیچ خدایی جز خداوند نیست» سوره صافات، آیه ۳۵.</ref> است؛ چراکه توحید همان [[سرشت انسان]] است»<ref>بحار الانوار، ج۷۴، ص۳۹۸ و ۲۹۰. نیز ر.ک: طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ماده فطر.</ref>. | |||
این تطبیق کلی کاملاً بجا و روشن است؛ ولی محدود و منحصر بدان نیست. درست است که منظور از [[فطری]] بودن [[دین]] برای [[انسان]]، این است که [[خدای رحمان]] انسان را بر توحید و [[معرفت]] خویش [[آفریده]] است ولی این شروع مسئله است، نه پایان آن؛ زیرا [[دین خدا]] از توحید شروع میشود و بر پایه توحید و معرفت و [[بندگی]] خدای رحمان [[استوار]] است. اصل توحید، شاخ و برگهای فراوانی دارد که شامل تمامی مباحث [[شریعت الهی]] میگردد؛ از این رو دین خدا [[توحیدی]] است و همه شاخسارهای آن نیز از [[زمین]] توحید میروید. به دیگر سخن، توحیدی بودن دین خدا، شامل همه امور [[اخلاقی]]، [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و [[فرهنگی]] آن میشود. بنابراین فطری بودن دین برای [[آدمی]]، به این معنا است که همه مسائل و امور مطرح در [[شریعت]] با ساختار وجود انسان هماهنگ است؛ چه این هماهنگی را به روشنی [[احساس]] کند - که در امهات چنین است - و چه اینکه به دلیل [[خمودی]] و پوشیدگی [[فطرت]]، از احساس آن [[محروم]] باشد. بدین ترتیب، همه [[احکام واقعی]] شریعت با [[سرشت]] آدمیان کاملاً همسو و هماهنگ است و هیچ گوشهای از شریعت الهی، جنبه تحمیلی بر فطرت ندارد. آری، ممکن است برخی [[احکام]] با [[هواهای نفسانی]] ناسازگار باشد؛ ولی [[فطرت انسان]] پذیرای آن بوده، بر [[حقانیت]] آن صحه میگذارد؛ کما اینکه [[ترک معاصی]] و [[گناهان]]، سخت است، ولی [[روان سالم]] [[انسانی]] از ترک آنها [[خشنود]] میگردد. | |||
[[فطری]] بودن [[دین]] در همه ابعاد آن در [[روایات]] نیز آمده است؛ از جمله فطری بودن دین و [[ولایت]]. مثلاً وقتی [[ابی بصیر]] از [[امام باقر]]{{ع}} میپرسد مراد از «[[دین حنیف]]» در عبارت [[قرآنی]] «پس روی خود را با [[گرایش]] تمام به [[حق]]، به سوی این دین کن» چیست، پاسخ [[امام]] «ولایت» است<ref>بحار الانوار، ج۲۳، ص۳۶۵.</ref>. روشن است که میان این [[روایت]] و روایاتی که [[فطرت]] را [[توحید]] شناساندهاند، مغایرتی نیست؛ زیرا [[ولایت در قرآن]] [[کریم]]، از شاخههای توحید به شمار است و [[کمال توحید]] در قبول ولایت است. این امر در [[نبوت]] نیز صادق است<ref>قرآن کریم کسانی را که نبوت و تزول شریعت و کتابهای آسمانی را انکار میکنند به نقص در معرفت توحیدی متهم کرده میفرماید: {{متن قرآن|وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ}} «و خداوند را سزاوار ارجمندی وی ارج ننهادند که گفتند: خداوند بر هیچ بشری چیزی فرو نفرستاده است» سوره انعام، آیه ۹۱.</ref>؛ چنانکه وقتی از [[امام صادق]]{{ع}} درباره معنای فطرت در [[آیه]] {{متن قرآن|فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا}}<ref>«بنابراین با درستی آیین روی (دل) را برای این دین راست بدار! بر همان سرشتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است؛ هیچ دگرگونی در آفرینش خداوند راه ندارد؛ این است دین استوار اما بیشتر مردم نمیدانند» سوره روم، آیه ۳۰.</ref> میپرسند، میفرماید: «منظور از آن توحید است، و اینکه محمد{{صل}} [[رسول الله]] و علی{{ع}} [[امیرالمؤمنین]] است»<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۲۹ و ۲۶۲، ح۱۴ و ۷.</ref>. | |||
افزون بر این، در [[روایات اسلامی]]، درباره پارهای از [[احکام]] از تعبیر «فطرت» استفاده شده است. به نظر میرسد در این روایات [[هماهنگی]] [[احکام الهی]] با ساختار انسانی مراد است؛ از جمله: | |||
[[نظافت]]: در این باره [[رسول خدا]]{{صل}} میفرماید: {{متن حدیث|خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ وَ قَصُّ الشَّارِبِ وَ نَتْفُ الْإِبْطِ وَ حَلْقُ الْعَانَةِ وَ الِاخْتِتَانُ}}<ref>بحارالانوار، ج۷۳، ص۶۸، ح۲؛ صدوق، الخصال، ج۱، ص۳۱۰. نیز ر.ک: صحیح مسلم، ج۱، ص۲۲۳، ج۵۶؛ ابن ماجه، سنن، ج۱، ص۱۰۷، ح۲۹۴.</ref>؛ «پنج چیزند که از [[فطرت]] به حساب میآیند: چیدن ناخن، کوتاه کردن موی پشت لب، ازاله موی زیر بغل، ازاله موی زیر شکم و [[ختنه]] کردن». اما بسیاری از [[دانشمندان]]، فطرت را در این گونه [[روایات]]، به [[سنت]] [[تفسیر]] کردهاند؛ گویا این گونه امور، جبلی انسانند و [[آدمیان]] مطابق و هماهنگ با آنها [[آفریده]] شدهاند<ref>طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج۳، ص۴۴۰.</ref>. | |||
[[تبعیت از امام]] [[جماعت]]: [[امام علی]]{{ع}} میفرماید: «کسی که در پشت سر [[امام]] جماعتی که بدو [[اقتدا]] کرده، [[حمد]] و [[سوره]] را خود قرائت کند، بر خلاف فطرت خود [[اقدام]] کرده است»<ref>الکافی، ج۳، ص۳۷۷، ح۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۶۹.</ref>. در [[احادیث عامه]] نیز از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|من قرأ خلف الإمام فقد أخطأ الفطرة}}<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۱۳۷، ح۲۸۰۱؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، ج۸، ص۲۸۶، ح۲۲۹۴۲.</ref>. نیز: {{متن حدیث|ليس من الفطرة القرائة مع الإمام}}<ref>المصنف، ج۲، ص۱۲۸، ح۲۸۰۳؛ کنزالعمال، ج۸، ص۲۸۶، ح۲۲۹۴۳.</ref>. | |||
استقبال محتضر: امام علی{{ع}} میفرماید: «رو به [[قبله]] کردن [[بیمار]]، هنگام [[احتضار]]، عملی [[فطری]] است»<ref>بحار الانوار، ج۷۸، ص۲۴۳، ح۲۹؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۹؛ برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ص۲۱۹.</ref>. | |||
توجه به [[احادیث]] فوق، این [[اندیشه]] را قوت میبخشد که [[احکام شریعت]] [[الهی]] هماهنگ با فطرت انسانیاند که البته در این احادیث تنها به برخی از آنها اشاره شد. قوت این اندیشه با توجه به متن برخی عبارات [[قرآن کریم]] به قطعیت بدل میشود؛ آنجا که درباره [[احکام اسلامی]] که از زبان [[رسول اکرم]]{{صل}} [[ابلاغ]] شده، میفرماید: {{متن قرآن|يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیامآور درس ناخوانده پیروی میکنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته مییابند؛ آنان را به نیکی فرمان میدهد و از بدی باز میدارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام میگرداند و بار (تکلیف)های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمیدارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رساندهاند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کردهاند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref>. از طرفی درباره [[طبیعت]] و [[سرشت انسانی]] که با طیبات و پاکیزهها همساز است، میفرماید: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ}}<ref>«و به راستی ما فرزندان آدم را ارجمند داشتهایم و آنان را در خشکی و دریا (بر مرکب) سوار کردهایم و به آنان از چیزهای پاکیزه روزی دادهایم و آنان را بر بسیاری از آنچه آفریدهایم، نیک برتری بخشیدهایم» سوره اسراء، آیه ۷۰.</ref>. در [[آیه]] پیش گفته [[روزی دادن]] از طیبات، بیانگر طبیعت [[انسانی]] است که خواهان پاکیزگیها و غذاهای [[طیب]] است و از خبائث فطرتاً متنفر است، و این در حالی است که بسیاری از حیوانات از خبائث و آلودگیها [[تغذیه]] میکنند و با میل و [[رغبت]] از آنها میخورند؛ ولی [[طبیعت انسان]] از آنها متنفر است؛ مگر این که [[خبث]] و [[آلودگی]] را در چیزی تشخیص ندهد و یا در مصداقهای طیبات [[اشتباه]] کند. پس در [[حقیقت]] [[آیه شریفه]]، در [[مقام]] بیان [[حکم]] [[تکوین]] است، نه [[تشریع]]؛ زیرا حالت خبری دارد نه هیئت امری. | |||
همچنین همه بحثهای [[عقیدتی]] نیز با بینشها و کششهای [[فطری]] [[انسان]] هماهنگ است. مثلاً [[معاد]]، [[دادگاه]] [[عدل الهی]] برای پاداشدهی به [[نیکان]] و [[کیفر]] [[مجرمان]] و نیز هدفدار بودن [[آفرینش انسان]]، همان چیزی است که [[آدمیان]] فطرتاً خواستار آنند. [[نبوت]] نیز چنین است؛ زیرا هر انسانی به طبع اولیه خویش، خواهان چراغ و چراغداری است که او را از ظلمتها [[رهایی]] بخشد و به سرمنزل [[حقیقت]] برساند و چه بهتر که این چراغ [[الهی]] باشد و مشعلدار آن فرستاده او. همین امر است که موجب سهولت پذیرش و [[مقبولیت]] [[دعوت]] [[انبیای الهی]] از سوی انسانهای [[پاکدل]] میشود. در مسئله [[ولایت]] و [[عدل الهی]] نیز همین [[انطباق با فطرت]] وجود دارد. | |||
انطباق رهنمودهای [[اخلاقی]] با [[فطرت انسانی]] نیز بسیار روشن است و معمولاً به صرف بیان و [[استماع]]، طبع [[انسانی]] پذیرای آنها میگردد. پس امری اصولی در [[شریعت الهی]] باقی نمیماند مگر آنکه منطبق با فطرت انسانی است. | |||
در این میان مسئله [[توحید]] - همچنان که گفته شد - ویژه و ممتاز است؛ زیرا توحید سنگبنای همه مسائل [[دین الهی]] است. گویا به همین جهت است که [[فطری]] بودن [[دین]] در بسیاری از [[روایات]]، به فطری بودن توحید تعبیر شده است. از این رو در این قسمت، به بحث ویژهای درباره فطری بودن توحید و [[معرفت]] [[خدای رحمان]] میپردازیم.<ref>[[سید محسن میرباقری|میرباقری، سید محسن]]، [[فطرت و معرفت فطری (مقاله)|مقاله «فطرت و معرفت فطری»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]] ص ۹۵-۱۰۳.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:136899.jpg|22px]] [[محمد تقی فعالی|فعالی، محمد تقی]]، [[قلب و معرفت قلبی (مقاله)|مقاله «قلب و معرفت قلبی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۱''']] | # [[پرونده:136899.jpg|22px]] [[محمد تقی فعالی|فعالی، محمد تقی]]، [[قلب و معرفت قلبی (مقاله)|مقاله «قلب و معرفت قلبی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۱''']] | ||
# [[پرونده:136899.jpg|22px]] [[سید محسن میرباقری|میرباقری، سید محسن]]، [[فطرت و معرفت فطری (مقاله)|مقاله «فطرت و معرفت فطری»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||