ریشه‌های اختیاری عصمت چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

 

'''[[اراده]] و [[انتخاب]]''': یکی از نظریاتی که در باب زمینه عصمت گفته شده، این است که زمینه عصمت اراده و انتخاب است. با این فرض، عصمت در انحصار افراد معدود و محدودی نیست، بلکه همه [[انسان‌ها]] می‌توانند از این [[موهبت الهی]] بهره‌مند گردند<ref>محمد محمدی ری‌شهری، فلسفه وحی و نبوت، ص۲۱۴.</ref>.

 

'''[[علم]] و اراده''': نظریه دوم در باب زمینه عصمت، به علم و اراده پرداخته است. [[آیت‌الله]] مصباح در این باره می‌گوید: “معصوم از [[شناخت]] بیشتر و اراده قوی‌تر برخوردار است، و به جهت این دو عامل، [[گناه]] را با [[اختیار]] ترک می‌کند، لذا [[ملکه]] [[عصمت]] در آنان آنچنان [[قوی]] می‌باشد که مانع از [[ارتکاب گناه]] می‌شود”<ref>محمدتقی مصباح یزدی، راهنما‌شناسی، ص۱۲۱-۱۲۵.</ref>.

 

'''[[محبت الهی]]''': برخی گفته‌اند عصمت، ناشی از محبت الهی است: “درک [[عظمت خدا]] و فنا شدن در [[معرفت]] و [[حب]] و [[عشق]] [[خدا]]، مانع از [[مخالفت]] کردن با خواست خداست و این [[محبت]] فقط برای [[انسان‌های کامل]] در [[معرفت الهی]] ایجاد می‌شود. چون چنین [[انسانی]] وقتی خالقش را در نهایت معرفت ممکنه [[شناخت]] و [[غرق]] در [[شهود]] کمال و [[جمال]] و جلالش گردید، جذبه خاصی در وجودش ایجاد می‌شود که، هرآن‌چه خلاف رضای مولایش است، در نزدش منفور می‌شود و این [[درجه]] اعلای عصمت است”<ref>جعفر سبحانی، الالهیات، ج۳، ص۱۶۲؛ بدایة المعارف، ج۱، ص۲۵۹.</ref>.

 

'''[[علم به خدا]] و صفات او''': این نظریه، [[علم]] و [[معرفت به خدا]] و صفاتش را سبب عصمت می‌داند. جناب [[علامه طباطبایی]] می‌فرماید: مبدأ و منشأ عصمت، علم خاصی است که [[معصوم]] {{ع}} به [[خداوند]] دارد. علم به صفات و جمال و جلال خدا ایجاد حبی وافر می‌کند که غیر خدا و یاد او در وجودش نمی‌باشد، لذا اصلاً گناه و [[خطا]] از او صادر نمی‌شود. [[معصومین]] {{عم}} خداوند را با اسما و صفات علیایش می‌شناسند و خدا را مالک و [[مدبر]] امورشان می‌یابند و برای [[عبد]]، همین بس که [[بندگی خدا]] کند و رضای او را جلب نماید. لذا خداوند به [[بندگان]] خاص و معصوم خود این علم خاص را [[عطا]] می‌کند تا به صورت ملکه‌ای آنها را از ارتکاب هرگونه گناهی دور کند<ref>المیزان، ج۵، ص۷۸-۸۰؛ ج۱۱، ص۱۵۸-۱۶۳.</ref>.

 

'''[[وراثت]]، [[تربیت]]، [[علل]] ناشناخته''': در این نظریه زمینه عصمت ناشی از [[کمالات معنوی]] و [[روحی]] معصومین {{عم}} است. که از چند عامل ایجاد می‌شود:

 

'''استعداد خاص و [[الهام]] و [[تربیت الهی]]''': برخی [[عصمت]] را ناشی از استعداد فوق‌العاده و [[برتر]] [[معصومین]] می‌دانند.

 

در زمینه این نکته یا [[نقد]]، باید گفت: گرچه کلمات و توجیه‌های جناب [[علامه]] و دیگران در بسیاری از موارد، [[ظاهر]] در «[[عصمت از معصیت]]» است [[ولی]] در برخی مواضع [[معتقدان]] به این دیدگاه (منشأ بودن [[علم]])، مدعی [[علم]] و درکی هستند که فراگیر بوده و مطلق [[عصمت]] را نتیجه می‌دهد. یعنی شخص [[معصوم]] در پرتو [[لطف الهی]] از چنان [[علم]] و درکی (مکشوف بودن [[حقایق]] اشیاء) برخوردار می‌باشد که [[خطا]] و [[سهو]] در مورد چنین شخصی، سالبه به انتفاء موضوع است. [[آیة الله]] سبحانی در این خصوص می‏‌نویسد: [[واقعیت]] [[عصمت]] در این مورد، [[علم گسترده]] و [[استوار]] فرد [[معصوم]] به [[جهان]] و اشیاء است؛ که هرگز [[غفلت]] و [[اشتباه]] در او رخ نمی‌دهد و چهره [[واقعی]] عمل از او پنهان نمی‌گردد <ref>سبحانی، همان، ۵: ۱۸</ref>.

 

پیشتر [[گذشت]] که [[علامه طباطبایی]] چنین [[علم]] و درکی را بر «[[روح]] مویِّد و مسدِّد» تطبیق می‏‌کند؛ همان [[روحی]] که در پرتو آن، به تعبیر [[امام باقر]]{{ع}}، [[نبیّ]] و [[وصی]] به هر آنچه در میان [[زمین]] و [[عرش]] رخ می‌دهد، [[آگاه]] می‏‌شود <ref>کلینی، همان، ۱: ۲۷۲</ref> بیان [[علامه]] درباره [[معرفت]] و [[حبّ]] [[خواص]] از [[اولیاء]] چنین است: این [[طایفه]]، همان مقربینى هستند که به [[قرب]] [[خداى تعالى]] [[رستگار]] شده‌‏اند، چون دیگر چیزى که میان آنان و پروردگارشان [[حائل]] گردد باقى نمانده، نه در [[محسوسات]] و نه موهومات، و نه آنچه مورد هوا و خواهش [[نفس]] و یا مورد تلبیس [[شیطان]] باشد؛ زیرا هر چه که در برابر آنان قرار گیرد آیتى خواهد بود که کاشف از [[حق]] تعالى است نه حجابى که میان آنان و حضرتش ساتر شود، و به همین جهت [[خداوند]] [[علم الیقین]] را بر ایشان [[افاضه]] مى‏‌کند، و [[کشف]] مى‌‏کند براى ایشان از آنچه که نزد او است از حقایقى که از دیدگان مادى [[کور]]، مستور است؛ هم چنان که در این [[آیه]] آمده است: ‏{{متن قرآن|كَلاَّ إِنَّ كِتَابَ الأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ * كِتَابٌ مَّرْقُومٌ * يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ}} <ref>همان، ۱۱: ۱۶۱</ref>.

 

[[آیت‌الله]] بهاءالدینی در این زمینه سخنان رسایی دارند از جمله: «این خود ساختگی که [[انبیاء]] و [[اولیاء]] و [[صالحان]] داشتند، به وسیله عاقله است. «[[اول]] ما [[خلق]] [[الله]] العقلُ». [[عقل]] در مرتبه نخستِ [[شرافت]] و [[عظمت]] و اهمیت است. «لا أکملتُک إلا فی من أُحبّ»؛ کسی که [[خدای تعالی]] عقلش را کامل کرده است، خیلی مورد [[عنایت]] بوده است... اگر [[نفس]]، مملوک عاقله باشد،[[ انسان]] دنبال [[حرام]] نمی‌رود و [[کار]] او [[اصلاح]] می‌شود...[[ انسان]] با [[بصیرت]] [[عقلی]] تا بدان جا پیش می‌رود که اکمل و [[اشرف]] موجودات می‌شود» <ref>بهاءالدینی، ۱۳۸۱: ۲۲۴</ref>. «وقتی از مولای متقیان۷ سوال کردند: «هل [[رایت]] ربک؟» فرمود: «رایته بحقایق الایمان»؛ نه به [[چشم سر]]، بلکه با [[بصیرت]] [[عقلی]] <ref>همان: ۲۲۹</ref>. «[[عقل]]، موجودی [[روحانی]] و دارای [[روحانیت]] است که [[خدای متعال]] به [[انسان]] [[عنایت]] فرموده است. [[معرفة الله]]، توسط [[نورانیت]] [[عقل]] است. [[عصمت]]، [[عفت]]، [[عدالت]]، [[نبوت]] و [[ولایت]] از [[برکات]] [[نورانیت]] [[قوه عاقله]] است. [[غفلت]]، [[کار]] [[عقل]] نیست. مردان [[حق]] چنین کسانی هستند که به [[نورانیت]] [[عقل]]، از [[ارتکاب معاصی]] محفوظ می‌گردند در ظهور [[حضرت ولی الله اعظم]]{{ع}}، [[عقل]] ها کامل می‌شوند. [[رجل]] [[الهی]] به [[نورانیت]] [[عقل]]، [[ملحدین]]، [[کفار]] و [[منافقین]] را می‌شناسد؛ این تمیز به [[نورانیت]] عاقله است. [[عقل]] [[نور]] دارد، نه [[نار]]» <ref>همان: ۴۲۵ و ۲۴۶</ref>. «[[انبیاء]] و [[اولیاء]]: در پرتو [[نورانیت]] [[عقل]]، از جمیع نجاسات [[باطنی]] [[منزه]] بودند و [[اختلاف]] در [[حریم]] مقدسشان راه نداشت. در پرتو همین [[نورانیت باطنی]] به [[توحید]] و [[ولایت]] و [[دستگیری]] [[خلق]] نایل گشتند و به [[مقام]] [[عفت]]، [[عصمت]]، [[طمأنینه]] و [[سکینه]] رسیدند؛ این ها همه، [[هنر]] «[[قوه عاقله]]» است. [[کار]] [[انبیاء]]: ریشه در [[نورانیت]] [[عقلی]] داشته است. عاقله، [[نبی]]، [[ولیّ]] و [[امام]] و [[رهبر]] [[تربیت]] می‌کند... عاقله، [[معارف اسلام]] و [[احکام اسلام]] را [[درک]] می‌کند. عاقله، مورد خطابات [[الهی]] است: «أقبل، فأقبل. أدبر فادبر. إیاک أعاقب و ایاک أثیب. ما [[خلقت]] خلقاً هم أحبّ الیّ منک». عاقله، مقامش از تمام موجودات جهانی بالاتر است؛ شاید از [[ملائکه]] هم بالاتر باشد. «ما أکملتک الا فی من أحبّ». تمام [[برکات انبیا]] و [[اولیا]] و تمام [[معجزات]] از [[برکات]] عاقله است. معایب [[نفسانی]] به وسیله [[عقل]]، شناخته و [[درک]] می‌شود. باب [[معرفت نفس]] بر عاقله گشوده می‌شود» <ref>همان: ۱۸۶ و ۲۴۹</ref>. «گویا [[روحانیت]]، [[طهارت]] [[نفوس]] بشری و [[سلامت]] [[نفوس]] نسانی، همه از [[برکات]] [[عقل]] است. حتی مراتب [[ایمانی]] و [[مراتب هدایت]] و مراتب [[علمی]]، همه تابع [[مراتب عقل]] است؛ هرچه [[عقل]] [[قوی]] باشد، [[هدایت]] و [[ایمان]] و [[علوم]] قوی‌تر است. محور [[تکامل]] [[نفوس]] بشری، عاقله است... پس [[عقل]] و [[کمال]] [[عقلی]]، [[مال]] [[انبیا]] و [[اولیا]] و [[اهل بیت]] [[معصومین]]: است و برای هر کس نیست. [[کمال عقل]]، تمام سببِ [[تکامل]] [[نفوس]] [[الهی]] است؛ چیز دیگری نمی‌خواهد» <ref>همو، سلوک معنوی: ۸۶</ref>.

 

'''اسباب چهارگانه [[لطف]]''': گروهی از بزرگان که از دریچه "[[لطف الهی]]" به مسأله [[عصمت]] نگریسته‌اند، در بحث از منشأ این [[لطف]] ویژۀ [[الهی]]، چهار ویژگی را برشمرده و مجموع آنها را موجب پیدایش [[عصمت]] دانسته‌اند:

 

'''[[علم]] به [[مفاسد]] [[گناهان]]''': عده‌ای دیگر از [[اندیشمندان]]، علت و [[منشأ عصمت]] را [[بینش]] و [[شناخت]] خاص [[معصومین]] شمرده‌اند. به این بیان که در نگاه [[معصومین]] [[مفسده]] [[گناهان]] چنان آشکار است که گویا آن را می‌بینند. برای نزدیک‌تر شدن مطلب به [[ذهن]]، گفته‌اند: اگر کسی "بداند"[[دست]] زدن به سیم برق موجب کشته شدنش می‌شود. بی‌شک از تماس با آن دوری گزیده، حتّی [[فکر]] دست زدن به آن را هم در سر می‌پروراند.

 

'''[[محبت الهی]]''': علاوه بر اشکالاتی که بر نظریه پیشین وارد شد، مطلب دیگری که به [[ذهن]] می‌رسد این است که اگر [[منشأ عصمت]] را [[علم]] به [[مفاسد]] [[گناهان]] و پیامدهای خوشایند کارهای خوب بدانیم، ممکن است توهّم شود که [[عبادت]] [[معصومین]] به خاطر [[ترس]] از [[عقاب]] و یا [[شوق]] به [[ثواب]] بوده است. ولی همچنان که در [[روایات]] آماده است<ref>چنان‌که امیر بیان، علی {{ع}} می‌فرمایند: {{متن حدیث|إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ}} (نهج البلاغه، حکمت ۲۲۹، ص۱۱۹۲)؛ گروهی خدا را از روی رغبت [به ثواب و بهشت] بندگی می‌کنند و این عبادت بازرگانان است، و گروهی به خاطر ترس [‌از عذاب]، که این عبادت غلامان است، و گروهی خدا را به خاطر سپاسگذاری عبادت می‌کنند که این عبادت آزادگان است.</ref>، مرحله عالی‌تری برای علت [[عبادت]] وجود دارد و آن، [[محبت]] و [[عشق به خداوند]] است. حتّی شماری از علمای گذشته، در رد [[رساله‌های عملیه]] خویش، به بطلان عبادتی که از روی [[ترس]] از [[جهنم]] و یا [[شوق به بهشت]] باشد، [[فتوا]] داده‌اند. از این روی [[خواجه نصیر]] می‌فرماید: {{عربی|والتحقيق يقتضي أن لا تكون العصمة لاجل الطمع في السعادة و الخوف من المعصية}}<ref>تلخیص المحصّل، ص۳۶۹.</ref>. یعنی نمی‌توان [[منشأ عصمت]] را [[طمع]] در [[سعادت]] و یا [[وحشت]] از [[شقاوت]] [[اخروی]] دانست.

 

'''نیروی [[خرد]]''': عده‌ای از [[فلاسفه]] [[اسلامی]]، [[منشأ عصمت]] [[معصومین]] را توان بالای [[قوه عاقله]] آنها دانسته‌اند. اینان [[آدمی]] را دارای سه [[قوه]] عقلیه، شهریه و غضبیه به شمار آورده، برای هر کدام از این قوا، [[خواسته‌ها]] و گرایش‌های متفاوتی بر می‌شمرند. ویژگی [[قوه عاقله]] این است که: جمیع قوای [[نفسانی]] [[مطیع]] و منقاد عقلند و [[عقل]] من حیث هو [[عقل]]. ممتنع است که [[اراده معصیت]] و [[فعل قبیح]] از او صادر شود<ref>گوهر مراد، ص۳۷۹؛ و همچنین ر.ک: انیس الموحدین، ب ۳، ف ۲.</ref>. یعنی، [[گرایش]] [[قوه عاقله]] [[انسان]]، به [[خوبی‌ها]] و [[طاعات]] است، نه [[زشتی‌ها]] و [[معاصی]].

 

'''[[اراده]] و [[انتخاب]]''': نظریه دیگر در باب [[منشأ عصمت]]، این است که [[عصمت]] و [[تقوی]] از یک ریشه‌اند. به این بیان که تکرار [[اعمال]] [[خیر]] موجب پیدایش [[ملکه]] [[عدالت]] و [[تقوی]] می‌گردد و [[عصمت]] مطلقه، شدّت همان [[ملکه]] است. این نظریه بر خلاف کسانی که [[منشأ عصمت]] را [[علم]] به [[مفاسد گناه]] می‌دانستند، بر مسأله [[اراده]] و [[انتخاب]] تأکید می‌ورزد، و حتّی پیدایش [[علم کامل]] به حقایق هستی و [[زشتی]] [[گناهان]] را معلول [[اراده]] نیرومند [[معصومین]] می‌داند. یکی از [[معتقدان]] به این نظریه می‌گوید: عامل اصلی و ریشه واقعی [[ملکه]] [[عصمت]]، [[اراده]] و [[انتخاب]] [[انسان]] است و همین [[اراده]] و [[انتخاب]] است که با تکرار [[عمل صالح]] و اجتناب از [[محرمات]]، [[انسان]] را... به مرتبه [[تقوا]] و... از مرتبه [[تقوا]] به مرتبه [[یقین]] می‌رساند. و [[انسان]] با وصول به مرتبه [[یقین]] که نقطه اوج [[تکامل]] [[آدمی]] است، نه تنها حقایق هستی و از جمله [[مفاسد]] [[محرّمات]] را می‌داند بلکه می‌یابد و لمس می‌نماید<ref>فلسفه وحی و نبوت، ص۲۱۸-۲۱۹.</ref>.

 

'''[[علم]] و [[اراده]]''': نظریه دیگری که توسط برخی از [[اندیشمندان اسلامی]]، در این باب ارائه شده، این است که [[عصمت]]، معلول "[[علم]] و [[اراده]]" [[معصومین]] است<ref>ر.ک: الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج۳، ص۲۹۷-۳۰۲.</ref>. یکی از صاحبان این نظریه<ref>ر.ک: راهنما‌شناسی، ص۱۱۵-۱۲۸.</ref>، نخست به ذکر مقدماتی پرداخته که آنها را برای [[فهم]] درست این نظریه لازم و ضروری دانسته است. می‌توان آن مقدمات را این‌گونه سامان داد:

 

'''[[وراثت]]، [[تربیت]] و عواملی ناشناخته''': عده‌ای از [[اندیشمندان]]، [[منشأ مصونیت]] [[معصومین]] از هر گونه [[گناه]] و خطایی را در [[کمالات معنوی]] و [[روحی]] ([[علم]] و [[دانش]] سرشار و [[ایمان]] فوق‌العاده آنان) جست‌و‌جو کرده‌اند. در توضیح این مطلب گفته‌اند که پیدایش این [[کمالات]] روحی، معلول چند عامل عمده و اساسی است:

 

'''استعداد خاص''': برخی گفته‌اند: اینکه [[خداوند]] تنها عده خاصی از [[انسان‌ها]] را از این [[موهبت]] ویژه برخوردار کرده، به [[دلیل]] استعداد و قابلیت خود آنها بوده است؛ زیرا استعداد انسان‌ها متفاوت است و [[عدل]] [[خدا]] نیز اقتضای [[برابری]] و یکسانی استعدادها را ندارد<ref>فلسفه وحی و نبوت، ص۱۱۴.</ref>. و گرنه می‌بایست خداوند، [[انسان]] و حیوان را به یک گونه می‌آفرید! بلکه [[عدل الهی]] بدان معناست که تکلیفی که از هر کس می‌خواهد، مطابق با استعداد او می‌باشد. بنابراین "اصل وجود استعدادها جبری است، ولی در [[تضعیف]] یا تقویت و همچنین در چگونگی بهره‌برداری از استعدادهاست که پای اختیار به میان می‌آید"<ref>راهنما‌شناسی، ص۱۲۱؛ همچنین ر.ک: امام‌شناسی، ج۱، ص۱۱۴.</ref>. و از هر کس با استعدادش تکلیفی خواسته می‌شود.

 

'''شایستگی‌های اختیاری''': درباره وجه اختصاص این [[موهبت]] به [[معصومین]] می‌توان گفت: [[خداوند]] می‌دانست عده‌ای از بندگانش به اختیار خود - هر چند با استعدادی در سطح سایر افراد - بیش از دیگران و در بالاترین حدّ ممکن از استعداد خود بهره‌برداری می‌کنند. این [[شایستگی]] و منزلتی که این افراد با [[سیر]] اختیاری خویش بدان می‌رسیدند، سبب شد که خداوند تفضلاً این پاداش و موهبت ویژه را به آنها عطا نماید، و آنان را از [[علم]] و اراده‌ای برخوردار کند که به واسطه آن به [[مصونیت]] کامل و مطلق برسند، تا در پرتو آن، راهنمایانی موثّق و مطمئن برای همه افراد [[بشر]] گردند<ref>نظیر این بیان از کلمات بزرگانی مانند شیخ مفید و سید مرتضی، استفاده می‌شود: رک: بحارالانوار، ج۱۷، ص۹۴؛ مصنفات الشیخ المفید، ج۵، (تصحیح الاعتقاد) ص۱۲۸-۱۲۹؛ ج۸ (الافصاحفی الامامة) ص۲۵؛ الالهیات، ج۳، ص۱۷۶-۱۷۷؛ مقالات الاسلامیین ج۱، ص۳۰۱.</ref>.