علم من الكتاب: تفاوت میان نسخه‌ها

{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَبِ أَنَا ءَاتِیک بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْک طرْفُک فَلَمَّا رَءَاهُ مُستَقِراًّ عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضلِ رَبی لِیَبْلُوَنی ءَ أَشکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَن شکَرَ فَإِنَّمَا یَشکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ رَبی غَنیُّ کَرِیمٌ}}﴾}}<ref> كسى كه نزد او دانشى از كتاب [الهى‏] بود، گفت: «من آن را پيش از آنكه چشم خود را بر هم زنى برايت مى‏آورم.» پس چون [سليمان‏] آن [تخت‏] را نزد خود مستقر ديد، گفت: «اين از فضل پروردگار من است، تا مرا بيازمايد كه آيا سپاسگزارم يا ناسپاسى مى‏كنم. و هر كس سپاس گزارد، تنها به سود خويش سپاس مى‏گزارد، و هر كس ناسپاسى كند، بى‏گمان پروردگارم بى‏نياز و كريم است. سوره نمل، آیه: ۴۰.</ref>

*برخی از آیات قرآن کریم، اشاره به علومی‌ ویژه برای غیر پیامبران دارند. نمونه این علوم ویژه، دانش جناب آصف بن برخیا وصی حضرت سلیمان(ع) است. داستان هدهد، ملکه سبا و ایمان آوردن او به خداوند، بخش‌هایی از داستان حضرت سلیمان است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است. در این داستان آمده است سلیمان نبی در جمع بزرگان دربار خود فرمود: «يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ»<ref>سورۀ نمل، آیۀ 38: «ای سرکردگان! کدام یک از شما پیش از آنکه (آنان) گردن نهاده نزد من آیند اورنگ آن زن را پیش من می‌آورد؟»</ref> یکی از قدرتمندترین جنّیان گفت: «أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ»<ref>سورۀ نمل، آیۀ 39: «من آن را پیش از آنکه از جایت برخیزی برایت می‌آورم و من در این کار بسی توانمند درستکارم»</ref> در این هنگام فردی که دانشی از کتاب نزد او بود گفت: «قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ<ref>سورۀ نمل، آیۀ 40: «آن که دانشی از کتاب (آسمانی) با خویش داشت گفت: من پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را برایت می‌آورم و چون (سلیمان) آن (اورنگ) را نزد خود پای برجا دید گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم و هر که سپاس گزارد تنها به سود خویش گزارده است و هر که ناسپاسی کند بی‌گمان پروردگار من بی‌نیازی ارجمند است.»</ref>»<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>

*بی تردید آن فرد از قدرت و توان شگرفی برخوردار بوده که توانسته است تخت بزرگ بلقیس را از سرزمین سبا در چشم برهم زدنی جابجا کرده و نزد آن حضرت حاضر کند و این قدرت جسمانی نبوده است. مشهور در میان مفسران آن است که آن فرد، جناب آصف بن برخیا بوده است و روایات نیز این قول را تایید می کنند<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج 15، ص 517؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 7، ص  ۳۴۹؛ صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج 22، ص ۲۰۱؛ مدرسی، من هدی القرآن، ج 9، ص ۱۹۲؛ رازی، روض الجنان و روح الجنان، ج 15، ص ۴۶؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج 14، ص ۲۰۴؛ آلوسی، روح المعانی، ج 10، ص ۱۹۸؛ حقی بروسوی، روح البیان، ج 6، ص ۳۴۹؛ مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج 15، ص 469؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ذیل آیۀ 40 سورۀ نمل</ref>.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>

*علم الکتاب چه دانشی است که دانستن بخشی از آن چنین توانایی شگرفی را به جناب آصف داده بود؟<ref>مفسران نیز همین نکته را از این تعبیر قرآنی برداشت کرده‌اند: طباطبایی، المیزان، ج 15، ص ۳۶۳؛ مکارم، تفسیر نمونه، ج 15، ص ۴۶۹؛ مدرسی، من هدی القرآن، ج 9، ص ۱۹۳؛ نجفی، خمینی، تفسیر آسان، ج 15، ص ۶۸؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج 24، ص ۵۵۷؛ زمخشری، کشاف، ج 3، ص ۳۶۷؛ زحیلی، تفسیر المنیر، ج 19، ص ۳۰۳</ref>

*کتاب، در لغت به معنای "نوشتن" است؛ اما به مرور در معنای "نوشته" به کار گرفته شده است.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref> کاربردهای قرآنی «الکتاب» مختلف است. بیشترین کاربرد این واژه در قرآن برای اشاره به کتاب‌های آسمانی است.<ref>راغب، مفردات، ص ۶۹۹؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص ۶۹۸؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 10، ص ۲۱</ref> اما در مواردی قرآن از "لوح محفوظ"،<ref>سورۀ بقره، آیات ۵۳، ۸۷، ۱۰۱، ۱۱۳ و ...؛ سورۀ آل عمران، آیات ۳، ۷، ۱۹، ۲۰، ۷۹، و ...؛ سورۀ نساء، آیات ۴۷، ۵۴، ۱۰۵، ۱۱۳ و ...</ref> "کتاب مکنون"،<ref>سورۀ بروج، آیۀ ۲۲</ref> "امام مبین"،<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ ـ ۷۹</ref> یا " ام الکتاب"<ref>سورۀ یس، آیۀ ۱۲</ref> نیز سخن گفته است که به منبع یا منابعی از علم الهی اشاره دارند. در شش آیه از قرآن کریم بر این نکته تأکید شده است که هیچ امری در عالم وجود ندارد و محقق نمی‌شود، مگر آن که در "کتاب مبین" ثبت شده است.<ref>سورۀ رعد، آیۀ ۳۹</ref> لذا جناب آصف به نوشته‌ای خاص آگاهی داشته است که آن دانش، موجب توانایی ویژۀ او شده بود.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>

#برخی، منظور از آنرا اسم اعظم می دانند، در این صورت اسم اعظم چه از سنخ کلمات باشد یا از سنخ مَظهر کمالات واقع شدن<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج 7، ص ۳۴۹؛ طبری، جامع البیان، ج 19، ص ۱۰۲؛ قرطبی، الجامع الأحکام القرآن، ج 14، ص ۲۰۴؛ مکارم شیرازی، نمونه، ج 15، ص 470؛ زمخشری، کشاف، ج 3، ص ۳۶۷؛ حقی بروسوی، روح البیان، ج 6، ص ۳۴۹</ref> تطبیق بر کتاب نمی کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 15، ص ۴۷۰؛ طباطبایی، المیزان، ج 15، ص ۳۶۳؛ صادقی، الفرقان، ج 22، ص ۲۰۶</ref>  

#برخی دیگر کتاب را به کتاب‌های پیامبران تفسیر کرده و علم الکتاب را آگاهی از کتاب‌های پیامبران دانسته‌اند. در این صورت هم علم عادی نمی تواند چنین توانایی به انسان بدهد مگر اینکه مراد از علم به کتاب‌های آسمانی را آگاهی خاص از باطن این کتاب‌ها بدانیم که ملازم با رسیدن به درجات بالای کمال است.<ref>طباطبایی، المیزان، ج 15، ص ۳۶۳؛ مکارم شیرازی، نمونه، ج 15، ص ۴۶۹ و ... </ref>  

#عده ایی دیگر مراد از علم الکتاب را علم به کتاب مبین می دانند. کسی که به این منبع علمی‌ دست یابد، در حقیقت به تمام اسرار و حقایق عالم دست یافته است و می‌تواند به اذن الهی از علومی‌که برای دیگران ناشناخته است، بهره برده و در جهان تصرفاتی انجام دهد<ref>طباطبایی، المیزان، ج 17، ص ۶۷؛ قرشی، قاموس قرآن، ج 6، ص ۸۶؛ طیب، أطیب البیان، ج 1، ص ۷</ref>.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>

*کتاب‌های انبیاء سطوح معرفتی مختلفی دارند و تردیدی نیست، قرآن جامع ترین و کامل ترین کتاب الهی است، به همین جهت قرآن کریم بر "کتاب مبین" و "لوح محفوظ" تطبیق شده است. اما می‌توان مدعی شد، کتاب‌های سایر پیامبران بخشی از حقایق هستی و "علم الکتاب" بوده است. لذا به نظر می‌رسد اگر مراد از کتاب را، "کتاب مبین" یا "لوح محفوظ" بدانیم، که بندگان برگزیده‌ای مانند آصف بن برخیا به بخشی از علم آن از طریق آگاهی از کتاب‌های الهی دست یافته بودند و تعبیر «علم من الکتاب» بیانگر این حقیقت است بهتر است.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>  

*به هر حال تعبیر «علم من الکتاب» نشانه کامل نبودن دانش جناب آصف بن برخیا است؛ اما همین دانش اندک از "علم الکتاب"، چنان شریف و عظیم بود که به ایشان توانایی جابه جایی تخت بزرگ بلقیس را در چشم برهم زدنی عنایت کرد.<ref>ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۱۴ ص 111</ref>

* '''نکته''': در آیه ایی دیگر از فردی صحبت به میان آمده است که صاحب "عِلمُ الکِتاب" است: «وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ»<ref>سورۀ رعد، آیۀ 43: «و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس» </ref> در این آیه "عِلْمُ الْكِتَابِ" با شهادت بر نبوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) گره خورده است و تفسیر صحیح آیه همان تفسیر است آیۀ پیشین است، یعنی مراد از «الْكِتَابِ» لوح محفوظ، قرآن کریم و کتاب‌های پیامبران گذشته باشد. در روایات تفسیری متعددی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، به عنوان کسی که دارای "علم الکتاب" بوده<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 15، ص 473</ref> و شاهد راستی نبوت پیامبر است، معرفی شده است<ref>ابن بابویه، امالی، ص ۵۶۴؛ صفار قمی، بصائر الدرجات، ص ۲۱۲-۲۱۶؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، ص ۴۰۰</ref>.<ref>قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، شماره ۱۴ ص 111</ref>