مبارزه با غلو در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== [[غلو]] در [[فضایل]] ==

منظور از غلو در فضایل، غلو در انتساب صفات و [[کمالات]] غیر اختصاصی [[خداوند]]، به [[پیامبر]] و [[ائمه]]{{عم}} است. این نوع غلو از دیرباز معرکه آرای دانشمندان [[شیعی]] بوده و نزاع‌های فراوانی را در طول [[تاریخ شیعه]] برانگیخته است. یکی از مصادیق مهم آن، مسئله جواز یا عدم [[سهوالنبی]] و ائمه است.

اقلیتی از دانشمندان شیعه<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۳۵۱.</ref> همانند [[شیخ صدوق]] و استادش [[محمد بن حسن بن احمد بن ولید]]، قائل به جواز و بلکه وقوع سهوالنبی در غیر امور مرتبط با [[نبوت]] و تبلیغ احکام و معارف وحیانی، شده و اولین درجه غلو را «[[نفی]] السهو عن النبی{{صل}}» دانسته‌اند. حتی شیخ صدوق به قصد قربت و طلب [[ثواب]]، قصد نوشتن کتابی درباره «[[اثبات]] سهوالنبی» و رد منکران آن می‌نماید<ref>کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۵-۲۳۴.</ref>. از عبارات او در این باره چنین برمی‌آید که قصد وی توجه دادن [[مردم]] به جنبه بشری پیامبر و جلوگیری از بروز زمینه‌های غلو درباره آن حضرت بوده است<ref>کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۴. عبارت وی چنین است: {{عربی|وليس سهو النبي كسهونا لأن سهوه من الله - عز وجل - وانما اسهاء ليعلم أنه بشر مخلوق فلا يتخذ ربا معبودا دونه...}}.</ref>. در مقابل اکثر دانشمندان شیعه ـ اعم از [[فقها]]، [[متکلمان]] و محدثان ـ [[معتقد]] به عدم جواز [[سهو النبی]] و الأئمه شده و بعضی همانند [[شیخ مفید]] قائلان به سهو النبی را از «[[مقصره]]» یعنی کوتاهی‌کنندگان در [[معرفت]] و [[شناخت]] ائمه{{عم}} دانسته‌اند<ref>مفید، ابو عبدالله محمد بن محمد، مصنفات الشیخ المفید، ج۱۰، رساله فی عدم سهو النبی.</ref>. به نظر می‌رسد یکی از ریشه‌های اصلی این مسئله ورود روایاتی در هر دو سری مسئله در کتب [[روایی]] [[شیعه]] باشد<ref>بحار الانوار، ج۱۷، ص۱۰۰ و ج۲۵، ص۳۵۰.</ref>.

 

=== مقام ثبوت ===

در مقام ثبوت این مسئله بررسی می‌شود که آیا در مقام واقع، امکان متصف شدن افراد بشری به صفات و [[کمالات]] فوق بشری ـ و نه صفات اختصاصی [[خدا]] ـ که برای نوع [[مردم]] رسیدن به آنها محال عادی است، وجود دارد، یا خیر. جواب این [[پرسش]] را باید از دو دیدگاه [[عقل]] و نقل [[قطعی]] بررسی کرد. از دیدگاه عقل، امکان چنین مسئله‌ای وجود دارد و بر وقوع آن هیچ امر محالی مترتب نمی‌شود و مسئله به عدم [[اجتماع]] یا ارتفاع نقیضین که «ام القضایا» است، منتهی نمی‌شود. اصل عموم [[قدرت الهی]] نیز به‌راحتی امکان چنین امری را اثبات می‌نماید؛ زیرا چنان‌که گفته شد، قدرت الهی به هر چیزی که از امکان وقوع آن محال [[عقلی]] لازم نیاید، تعلق می‌گیرد. متکلمان شیعی پا را از این هم فراتر گذاشته و در صدد اقامه [[دلایل عقلی]] برای [[وجوب]] شرایطی همانند [[عصمت]] و [[افضلیت]] در همه صفات کمال و [[علم غیب]] اجمالی و صدور [[کرامات]] از ائمه{{عم}} شده‌اند<ref>برای اطلاع از این دلایل مراجعه شود به کتب کلامی شیعه، همچون کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، شوارق الالهام و دلائل الصدق در بخش مربوط به صفات امام.</ref>. در بعضی از [[روایات]] نیز به اقامه نوعی [[دلیل عقلی]] برای بعضی از مصادیق اختلافی این مسئله برمی‌خوریم که البته تنها برای [[استدلال]] درون مذهبی مفید است؛ یعنی تنها برای کسانی که مبانی اولیه [[مذهب شیعه]] را پذیرفته‌اند، کارایی دارد. به عنوان مثال، دلیلی که برای اثبات علم غیب آورده‌اند، بدین قرار است:

# [[اطاعت از امام]] همانند [[اطاعت از پیامبر]] اکرم{{صل}} به [[طور]] مطلق [[واجب]] است؛

از دیدگاه نقل [[قطعی]] یعنی [[قرآن مجید]] نیز امکان چنین امری مسلم است؛ زیرا علاوه بر آیاتی همچون {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۲۰.</ref> و [[آیات]] فراوان دیگری که بر عموم [[قدرت]] خداوندی دلالت می‌کنند، آیات بسیاری وجود دارد که خداوند در آنها از وقوع چنین امری برای بعضی از افراد بشری خبر داده است. اخبار [[قرآن]] از معجزات پیامبران در این شمار است. همچنین خبر دادن ارتباط خاص غیر [[پیامبران]] با خداوند، نظیر ارتباط [[حضرت مریم]]{{س}} و یا مادر موسی{{ع}} و نیز اخبار از [[علم فراوان]] [[مشاور]] [[حضرت سلیمان]]{{ع}} ([[آصف بن برخیا]]) نیز دلیل مناسبی برای امکان وقوع چنین مواردی درباره دیگران است<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص۳۹۸.</ref>.

=== مقام اثبات ===

در این مقام، بحث بر سر این است که آیا بر فرض پذیرش امکان وقوع چنین باوری، آیا می‌توان آن را به [[اثبات]] رساند. پیش‌تر اشاره شد که [[متکلمان]] برای [[وجوب]] این امر در حق ائمه{{عم}} به اقامه [[دلایل عقلی]] پرداخته‌اند؛ اما از دیدگاه نقل، تنها راه اثبات چنین مطلبی و نیز بررسی حدود و [[ثغور]] آن، مفاد [[روایات]] است. شمار فراوانی از این‌گونه روایات در مجامع [[روایی]] [[شیعه]] وجود دارد که به [[علم غیب]] فراوان [[امامان]]، ارتباط آنان با [[خداوند]]، [[آگاهی]] از تمام زبان‌ها، حتی زبان حیوانات، [[معجزات]] و [[کرامات]]، تصرف در [[تکوین]]، [[تفویض]] فی الجمله امور [[شریعت]] به آنها، واسطه بودن [[امام]] بین [[خلق]] و [[رب]]، انهدام [[زمین]] در صورت فقدان امام و... اشاره می‌کنند<ref>ر.ک: اصول کافی، کتاب الحجه، ج۲ و ۱؛ بحار الانوار، ج۲۷-۲۳.</ref>.

 

ما این سخن اغراق‌آمیز را نمی‌پذیریم و معتقدیم [[امامان شیعه]]{{ع}} خود در طول حیاتشان توجه فراوانی به جریان حدیث‌سازی [[غالیان]] داشتند و در هر فرصتی اقدام به افشاگری کرده، تعدادی از این حدیث‌سازان را با نام و نشان معرفی می‌کردند و از آنان [[بیزاری]] می‌جستند<ref>مانند روایاتی که در حدیث‌سازی و مجعول بودن روایات مغیره بن سعید (اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۹۰-۴۸۹) و ابوالخطاب (اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۷۵) وارد شده است.</ref>. از آنجا که این حدیث‌سازان، به [[جعل حدیث]] با سند آن می‌پرداختند، [[ائمه]]{{عم}} نقدهای سندی را کافی ندانسته، برای [[اثبات]] صحت و سقم [[احادیث]] خود، [[اصحاب]] را به نقد محتوایی یعنی سنجیدن احادیث با [[قرآن]]، [[سنت]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و احادیث معتبر ائمه{{عم}} [[راهنمایی]] می‌کردند<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۸ ص۵۵؛ همو، الاستبصار، ج۳، ص۲۸۸؛ همو، اختیار معرفه الرجال، ص۴۹۰-۴۸۹.</ref>. در میان [[اصحاب]] نیز افراد دانشمند و تیزهوشی مانند [[یونس بن عبدالرحمان]] وجود داشته‌اند که به احادیث کتب [[شیعیان]] اعتماد نکرده، آنها را بر [[امام عصر]] خود عرضه می‌کردند تا از صحت و سقم آنها [[آگاه]] شوند<ref>اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۹۸.</ref>. افزون بر همه اینها [[کلینی]] را نمی‌توان تنها یک راوی دانست که در صدد گردآوری [[روایات]] از منابع مختلف برآمده بود؛ بلکه به [[شهادت]] تألیفات و احوالش در کتب رجال، او دانشمندی بزرگ و نقاد [[حدیث]] نیز بود. اگر به شمار فراوان نوشته‌های [[حدیثی]] [[شیعه]] در آن [[زمان]] بنگریم و آنها را با روایات [[الکافی]] مقایسه کنیم، متوجه خواهیم شد که او دست به پالایش عظیمی در میان [[روایات شیعه]] زده و از میان احادیث فراوان شیعه که در اصول اربعماه و کتب دیگر بودند، مقداری را که به نظر او صحیح بودند، استخراج کرده است. این سخن که بیش از نصف احادیث الکافی، معتبر نیست. در نظر کسانی صحیح است که تنها راه [[اطمینان]] به حدیث را، [[ثقه]] بودن تمام [[راویان]] آن می‌دانند؛ در حالی که چنین مبنایی نزد همگان پذیرفته نیست. مبنای کلینی نیز همان مبنای قدما بوده است که علاوه بر نظر در [[اسناد]]، از راه‌های دیگری همچون وجود آن در اصول فراوان، [[شهرت]] بین [[اصحاب]]، مطابقت با [[قرآن]] و [[روایات]] دیگر پی به [[صدور حدیث]] می‌بردند. علاوه بر آن، [[احادیث]] فراوانی با مضامین احادیث [[الکافی]] در کتب [[محدثان بزرگ شیعه]] مانند [[شیخ صدوق]] - که به نظر نویسنده وابسته به [[گرایش]] معتدل‌تر [[شیعی]] بوده - نیز وجود دارد. وجود این احادیث در کتب دو [[شخصیت]]، با گرایش‌های [[کلامی]] متفاوت، فی الجمله اعتبار این احادیث را [[اثبات]] می‌کنند.

 

آنچه درباره محتوای این [[احادیث]] بر فرض صدور آنها می‌توان گفت، این است که مضمون این احادیث دلالت بر مرتبه والای [[ائمه]]{{عم}} می‌نماید. بدین معنا که آنان به درجه‌ای از کمال و [[فضایل]] رسیده‌اند که [[عقل]] عادی بشری از [[درک]] و دستیابی به آن [[ناتوان]] است. از این رو هر چه درباره [[کمالات]] آنان بگوییم، کم گفته‌ایم؛ چنان‌که عبارت «لن تبلغوا» در بعضی از [[روایات]]، [[مبین]] همین نکته است. این محتوا به خودی خود صحیح است و ما را به صحت این احادیث نیز متقاعد می‌کند، اما باید توجه داشت که عبارت به کار رفته در این گونه احادیث، کلمه «قولوا» است که به معنای [[اعتقاد]] و بیان آن است؛ ولی نمی‌تواند مجوز حدیث‌سازی باشد. بسا کسانی که با ساختن احادیث نامعقول باعقل بشری محدود خود، باعث تخریب چهره آن بزرگواران شدند. بنابراین راه درست آن است که فقط به بالاترین حد فضایل برای آن بزرگواران [[معتقد]] باشیم؛ اما در مرحله [[اثبات]] تنها به بیان احادیثی بپردازیم که صحت آنها از راه‌های مطمئن به ثبوت رسیده است<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص۳۹۹.</ref>.

محور عمده مباحث مربوط به غلو در علوم اسلامی، به غلو درباره [[شخصیت حضرت علی]]{{ع}} و ائمه{{عم}} و احیاناً دیگر شخصیت‌های [[علوی]] همچون [[محمد حنفیه]] و فرزندش ابوهاشم برمی‌گردد. در این مقاله ما تنها به غلو درباره شخصیت حضرت علی{{ع}} و آن هم عمدتاً در مقطع زمانی [[حیات]] آن حضرت می‌پردازیم. البته برای بررسی غائله غلو، باید [[زمان]] آن را به عصر پیامبر اکرم{{صل}} برگردانیم و در اینجا سخن [[ابن ابی الحدید]] را نمی‌پذیریم که آغاز [[تاریخ]] غلو را زمان حضرت علی{{ع}}، آن هم هنگام اقامت کوتاه حضرت در [[کوفه]] می‌دانست، و دلیل آن را وجود صاحبان [[ادیان]] و [[ملل]] مختلف در میان ساکنان [[کوفه]] و [[اهل]] دقت نظر دانستن آنان در بحث‌های مذهبی ذکر می‌کند. وی اهل [[حجاز]] را مردمی با [[خشونت]] طبع معرفی می‌نماید و طبایع شهرنشینان [[حجازی]] مانند [[مردم]] [[طائف]]، [[مکه]] و [[مدینه]] را نیز شبیه به طبایع اهل [[بادیه]] دانسته، [[شاهد]] آن را عدم ظهور [[حکیم]] و [[فیلسوف]] در این نواحی ذکر می‌کند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۵۱.</ref>. [[دلایل]] [[مخالفت]] ما با سخن [[ابن ابی الحدید]] به قرار زیر است:

# علل [[غلو]] منحصر در اختلاط اقوام با اهل ادیان مختلف و نیز اهل دقت نظر بودن آنان نیست؛ بلکه علل روانی و [[اعتقادی]] فراوانی می‌تواند پشتوانه غلو قرار گیرد. درباره مردم حجاز، [[سخن]] ابن ابی الحدید اجمالاً پذیرفتنی است، ولی اولاً این مطلب درباره همه آنها صادق نیست؛ چنان‌که لطافت طبع آنان و نیز غلوشان را درباره بعضی از مظاهر طبیعت، می‌توانیم در اشعارشان بیابیم. ثانیاً نفس وجود [[بت‌پرستی]] در میان آنان که در [[حقیقت]] نوعی غلو درباره [[بت‌ها]] بود، نشان از سابقه این امر در میان آنان دارد.

# فاصله [[شخصیت]] [[حضرت پیامبر]] با [[مردم عرب]]، می‌تواند یکی از مهم‌ترین علل غلو در میان آنان باشد.

# بنا به نوشته شیبی تکیه [[قرآن]] و [[اسلام]] بر [[بشر]] بودن [[حضرت محمد]]{{صل}} و بنا به [[گمان]] او - انحصار [[معجزه]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در قرآن که در حقیقت [[کلام خداوند]] بود، نه [[کلام]] حضرت محمد{{صل}}، می‌تواند نشانه‌های وجود زمینه‌های غلو در آن [[زمان]] باشد که [[خداوند]] بدین وسیله و با این تأکیدات، از بروز بیشتر آنها جلوگیری کرد<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۱۳۱.</ref>.

# وجود گزارش‌هایی از غلو بعضی از افراد درباره حضرت پیامبر مانند درخواست [[سجده]] کردن بر او از سوی مردی [[اعرابی]]<ref>بحار الانوار، ج۲۵ ص۲۶۲؛ هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، ج۹، ص۲۱.</ref> و نیز وجود روایاتی از آن حضرت در [[نفی]] غلو درباره شخصیت خود<ref>بحار الانوار، ص۲۷۲، ۲۶۵، ح۱۷، ۵. عبارت چنین است؛ {{متن حدیث|لَا تَرْفَعُونِي فَوْقَ حَقِّي فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ تَعَالَى اتَّخَذَنِي عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَنِي نَبِيّاً}}. نیز رجوع شود به: بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۴۲-۱۴۱ که از قول پیامبر چنین نقل می‌کند: {{متن حدیث|لَا تُطْرُونِي كَمَا أَطْرَتِ النَّصَارَى عِیسی و قولوا عبدُ الله و رَسُولُهُ}}.</ref> و همچنین گفتن جمله {{عربی|السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَبِّي‌}} از سوی یکی از [[عرب‌ها]] خطاب به [[پیامبر اکرم]]{{صل}}<ref>بحار الانوار، ص۲۹۷، ح۶۱.</ref>، می‌تواند تأییدی بر وجود [[غلو]] درباره [[شخصیت]] آن حضرت در [[زمان]] حیاتش تلقی شود.

 

# توبیخ [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] که درباره شخصیت‌های [[دینی]] خود، مانند [[حضرت مسیح]]{{ع}} و [[حضرت عزیر]]{{ع}} [[غلو]] کرده و آنان را پسر خدا<ref>{{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ}} «یهودیان گفتند عزیر پسر خداوند است و مسیحیان گفتند: مسیح پسر خداوند است» سوره توبه، آیه ۳۰.</ref> و یا [[خدا]] دانسته‌اند<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ}} «به راستی آنان که گفتند خداوند همان مسیح پسر مریم است کافر شدند» سوره مائده، آیه ۱۷.</ref> و نیز [[نهی]] آنان از غلو به صورت کلی<ref>{{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ}} «بگو ای اهل کتاب! در دین خود ناحق غلو نورزید» سوره مائده، آیه ۷۷.</ref>.

# تأکید بر [[بشر]] بودن [[پیامبران]] عموماً<ref>{{متن قرآن|قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ}} «پیامبرانشان به آنها گفتند: ما جز بشری مانند شما نیستیم» سوره ابراهیم، آیه ۱۱.</ref> و [[پیامبر اسلام]]{{صل}} خصوصاً<ref>{{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ}} «بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود» سوره کهف، آیه ۱۱۰؛ {{متن قرآن|قُلْ سُبْحَانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَرًا رَسُولًا}} «بگو: پاکا که پروردگار من است، مگر من جز بشری پیام آورم؟» سوره اسراء، آیه ۹۳.</ref>.

اگر بخواهیم [[غلو]] درباره [[شخصیت حضرت علی]]{{ع}} را از نظر [[تاریخی]] ریشه‌یابی کنیم، به گزارش‌هایی از سخنان پیامبر اکرم{{صل}} برمی‌خوریم که در منابع شیعه و [[سنی]] آمده و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در آنها از غلو گروهی از [[امت]] خود درباره آن حضرت، [[سخن]] به میان آورده است<ref>متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۲، ص۵۰۰؛ مسند احمد، ج۱، ص۱۶۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۵؛ بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۸۴، ۲۶۵-۲۶۴، ۳۴، ۵. به عنوان مثال عبارت روایت در شرح ابن ابی الحدید چنین است: {{متن حدیث|ان فیک مثلا من عیسی بن مریم احبته النصاری فرفعته فوق قدره و ابغضته الیهود حتی بهئت أمه}}.</ref>. [[زبان]] بعضی از این [[روایات]]، زبان [[پیش‌گویی]] نبوده، بلکه به گونه‌ای است که می‌توان وجود چنین غلوی را در زمان پیامبر اکرم{{صل}} از این روایات استفاده کرد. از جمله این گزارش‌ها، روایاتی است که در آنها، پیامبر اکرم{{صل}} [[حضرت علی]]{{ع}} را به [[حضرت مسیح]]{{ع}} تشبیه کرده، [[مردم]] را نیز به دو گروه تقسیم می‌کند: گروهی که او را از حد خود بالاتر می‌برند، و گروهی دیگر که در [[حق]] او تقصیر فراوان می‌کنند<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۶۴.</ref>. همچنین در این باره می‌توانیم از روایاتی یاد کنیم که محتوای آنها، پرهیز [[پیامبر]] از معرفی کامل علی{{ع}} به جهت [[ترس]] از غلو مردم درباره او است<ref>به عنوان مثال این روایت در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۵، ص۴، چنین آمده است: {{متن حدیث|والذی نفسی بیده لولا انی أشفق ان یقول طوائف من امتی فیک ما قالت النصاری فی ابن مریم لقلت الیوم فیک مقالا لا تمر بملأ من الناس الا اخذوا التراب من تحت قدمیک للبرکه}}. در بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۸۴، ح۳۵، چنین آمده است: {{متن حدیث|لَوْ لَا أَنِّي أَخَافُ أَنْ يُقَالَ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحِ لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةً لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلَّا أَخَذُوا تُرَابَ نَعْلَيْكَ وَ فَضْلَ وَضُوئِكَ يَسْتَشْفُونَ بِهِ وَ لَكِنْ حَسْبُكَ أَنْ تَكُونَ مِنِّي وَ أَنَا مِنْكَ...}}.</ref>. در بعضی از نوشته‌ها این [[پیش‌گویی]] به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نسبت داده شده است که خطاب به [[حضرت علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|يَهْلِكُ فِيَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۴.</ref>؛ «دو گروه درباره تو به هلاکت می‌افتند: گروهی که از فرط [[دوستی]] به [[وادی]] [[غلو]] می‌غلتند و گروهی که در [[دشمنی]] خود با تو سخت می‌باشند».

پس از [[وفات پیامبر اکرم]]{{صل}} و در دوران سکونت بیست و پنج ساله حضرت علی{{ع}} در [[مدینه]] (۳۵-۱۱ق) هیچ گزارشی از غلو درباره آن حضرت به دست ما نرسیده است؛ با آن‌که از جمله کارهای او در این دوران، تربیت شاگردان خاص بوده است و احیاناً در حین [[تعلیم]] آنها گوشه‌هایی از [[اسرار]] و [[معارف الهی]] را که تنها نزد او بوده، برای آنان افشا کرده و گاه آنان را از بعضی [[علوم غیبی]] [[آگاه]] می‌ساخته است. علل عدم غلو در این دوره را می‌توان در اموری از قرار زیر جست و جو کرد:

# [[اصحاب حضرت علی]]{{ع}} در این دوره، کسانی مانند [[سلمان]]، [[ابوذر]] و [[عمار]] بودند که [[امتحان]] خود را در مقاطع مختلف و حساس نشان داده و ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای نگه‌داری اسرار و نیز [[درک]] اجمالی مقام حضرت و عدم خلط آن با مقام خالقیت، داشتند.

# حضرت علی{{ع}} خود بر اثر [[فراغت]] از کارهای [[سیاسی]]، توان و مجال آن را داشت که ظرفیت‌های متفاوت افراد را در نظر گرفته، به بازگویی معارف به اندازه ظرفیت آنان بپردازد. [[روایت]] مشهور [[امام سجاد]]{{ع}} که می‌فرماید: {{متن حدیث|وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمَ أَبُو ذَرٍّ مَا فِي قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ‌}}<ref>در بحار الانوار، ج۲۲، ص۳۴۶، ۳۴۳، ح۶۰، ۵۳، از قول امام صادق{{ع}} چنین آمده است: {{متن حدیث|عَلِمَ سَلْمَانُ عِلْماً لَوْ عَلِمَهُ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِيُّ كَفَرَ}}.</ref>، می‌تواند اشاره به این تفاوت ظرفیت‌ها باشد.

# اصحاب خاص حضرت علی{{ع}} در این دوره، عمدتاً همان [[اصحاب پیامبر]] بودند. بنابراین آنچه از حضرت مشاهده می‌کردند، بالاتر از آن را از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در دوران [[حیات]] او دیده بودند. از این رو طبیعتاً به سمت [[غلو]] درباره [[حضرت علی]]{{ع}} نمی‌رفتند.

# [[سیاست]] [[حاکمان]] دوران آن حضرت این بود که وی را به حاشیه برانند و مانع [[شناخت]] واقعی [[مردم]] از او شوند، و در مقابل، شخصیت‌های غیر قابل مقایسه‌ای با ایشان مانند [[زید بن ثابت]] و [[کعب الاحبار]] را [[مرجع]] مردم می‌شناساندند. از این‌رو مردم عادی و کم ظرفیت که برای گذران [[زندگی]] خود به دنبال سیاست‌های حاکمان بودند، کمتر به سراغ آن حضرت می‌رفتند و جایی برای غلو درباره ایشان باقی نمی‌ماند.

# روایاتی که از آن حضرت درباره غلو در مورد خود و نیز اعلان بیزاری از [[غالیان]] رسیده است؛

# گزارش‌هایی که درباره غلو گروهی از مردم درباره آن حضرت و رسانیدن او به حد الوهیت رسیده است؛

# گزارش‌هایی که درباره شخصیت [[عبدالله بن سبأ]] و [[اعمال]] [[سیاسی]] و [[عقاید]] غلو آمیز او درباره حضرت علی{{ع}} وجود دارد<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص۴۰۲.</ref>.

== [[روایات]] [[علوی]] درباره غلو و غالیان ==

# حضرت علی{{ع}} در روایتی که از نظر محتوا، مشابه یکی از روایات پیامبر اکرم{{صل}} درباره او است، چنین می‌فرماید: {{متن حدیث|هَلَكَ فِيَ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۱۷. شبیه به این سخن در حکمت ۴۶۹، چنین آمده است: {{متن حدیث|يَهْلِكُ فِيَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ بَاهِتٌ مُفْتَرٍ}}. در بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۷۲، ح۱۷، مشابه این مضمون از قول حضرت رضا{{ع}} به نقل از حضرت علی{{ع}} چنین آمده است: {{متن حدیث|یهلک فی اثنان ولا ذنب لی محب مفرط و مبغض مفرط}}. در ص۲۸۵، ح۳۷ این مضمون چنین نقل شده است: {{متن حدیث|يَهْلِكُ فِيَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ يُقَرِّظُنِي بِمَا لَيْسَ لِي وَ مُبْغِضٌ يَحْمِلُهُ شَنَآنِي عَلَى أَنْ يَبْهَتَنِي}}. این روایت با همین الفاظ در منابع اهل سنت، مانند مسند احمد، ج۱، ص۱۶۰ نیز وارد شده است. همچنین در خطبه ۱۲۷، فقره ۶ (صبحی صالح) حضرت خطاب به خوارج چنین پیش‌گویی می‌کند:... {{متن حدیث|وَ سَيَهْلِكُ فِيَ صِنْفَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ الْحُبُّ إِلَى غَيْرِ الْحَقِّ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ الْبُغْضُ إِلَى غَيْرِ الْحَقِّ}}.</ref>؛ «دو گروه [بر اثر اعتقادشان] درباره من نابود شدند: گروهی که در [[دوستی]] [[غلو]] کردند و گروهی که در [[دشمنی]] [[زیاده‌روی]] نمودند».  

#در روایتی دیگر به گونه‌ای شدیدتر از غالیان اعلان بیزاری می‌کند، خداوندا، من از غالیان بیزارم؛ چنان‌که [[عیسی بن مریم]] از مسیحیان [غالی] بیزار بود. خدایا، همیشه آنان را خوارکن و هیچ یک از آنان را [[یاری]] مفرما<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۷۴، ۲۷۰، ۲۶۶، ح۲۰، ۱۵، ۷.</ref>.

# [[امام رضا]]{{ع}} در روایتی مفصل ضمن بیان علل [[اعتقاد]] [[غالیان]] به الوهیت حضرت علی{{ع}}، [[سخن]] از برخورد انکارآمیز حضرت با آنان به میان می‌آورد<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۷۸، ح۲۰. مقداری از روایت که دلالت بر مطلب می‌کند، چنین است: {{متن حدیث|فَكَذَلِكَ هَؤُلَاءِ وَجَدُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَبْداً أَكْرَمَهُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ فَضْلَهُ وَ يُقِيمَ حُجَّتَهُ فَصَغُرَ عِنْدَهُمْ خَالِقُهُمْ أَنْ يَكُونَ جَعَلَ عَلِيّاً لَهُ عَبْداً وَ أَكْبَرُوا عَلِيّاً عَنْ أَنْ يَكُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ رَبّاً فَسَمَّوْهُ بِغَيْرِ اسْمِهِ فَنَهَاهُمْ هُوَ وَ أَتْبَاعُهُ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِهِ وَ شِيعَتِهِ}}.</ref> که خود تأییدی بر وجود چنین گروه‌هایی در [[زمان]] ایشان است. آنچه درباره این [[روایات]] می‌توان گفت، آن است که اولاً مشابهت مضمون این روایات با روایات نقل شده از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و نیز عدم [[مخالفت]] آنها با [[قرآن]] و روایات دیگر و همچنین [[تأیید]] آنها به وسیله گزارش‌هایی که از وجود غالیان در زمان حضرت علی{{ع}} رسیده است، ما را از بررسی سندی آنها بی‌نیاز می‌کند و به صدور آنها مطمئن می‌سازد؛ علاوه بر آن‌که انگیزه‌ای برای جعل چنین روایاتی از زبان آن حضرت وجود ندارد. ثانیاً گرچه روایات دسته اول، شامل هر نوع غلوی است، با توجه به قرائن موجود در روایات دیگر، مانند {{متن حدیث|قُولُوا إِنَّا عَبِيدٌ مَرْبُوبُونَ‌}}، {{متن حدیث|لَا تَتَجَاوَزُوا بِنَا الْعُبُودِيَّةَ}} و نیز تشبیه خود به [[حضرت عیسی]]{{ع}}، درمی‌یابیم که آنچه در این گونه روایات تأکید شده، [[غلو]] در ذات و یا لااقل غلو در صفات بوده است. از همین‌جا می‌توانیم اجمالاً وجود گروه‌هایی را با چنین باورهایی در زمان حضرت [[اثبات]] کنیم<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص۴۰۷.</ref>.

در میان منابع [[شیعی]] به چند گزارش برمی‌خوریم که از غالیان در زمان حضرت علی{{ع}} سخن به میان آمده است. گزارش اول که در کتب‌کشی، [[کلینی]] و [[صدوق]] آمده است، حاکی از آن است که پس از پایان [[جنگ]] [[بصره]]، هفتاد نفر از «زط»ها<ref>در [[لغت نامه دهخدا]] (ج ۹، ص۱۲۸۶۱) با استفاده از منابع مختلف درباره لغت «زط» چنین آمده است: گروهی از هند، معرب جت،... جت فارسی. به [[عقیده]] [[حمزه اصفهانی]] از اعقاب [[کولی‌ها]] و چنگیانه می‌باشند که [[بهرام گور]] دوازده هزار تن از این نوازندگان را از هند به [[ایران]] آورده بود و هنوز در [[دمشق]] این نام را برای خود [[حفظ]] کرده‌اند... طبقه‌ای از طبقات [[مردم]] هند و آنان حفاظ طریق می‌باشند و از جنس سند هستند.

در ج۵، ص۷۵۲۳ درباره لغت «جت» می‌گوید: «قومی باشند [[فرومایه]] و [[صحرانشین]] در [[هندوستان]]». از قول [[ابوریحان بیرونی]] در کتاب تحقیق [[ماللهند]] (ص ۲۰۰) چنین نقل می‌کند: «نام طایفه‌ای است از هنود و اکنون اغلب [[شرف]] [[اسلام]] یافته‌اند».</ref> به نزد [[حضرت علی]]{{ع}} آمده، بر او [[سلام]] کردند. حضرت به زبان آنها جواب داد، و با آنها گفت‌وگو کرد. آنگاه آنان ادعای الوهیت [[امام]] را مطرح کردند. امام به شدت در مقابل آنان ایستاد و فرمود: «چنین نیست. من مخلوق و [[بنده خدا]] هستم». اما آنان زیر بار نرفتند، و چون امام نتوانست آنها را [[توبه]] دهد، [[تهدید]] به قتلشان نمود، و چون نپذیرفتند، آنان را با [[آتش]] سوزانید<ref>اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۳، ش۳۲۵؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۹۰؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، ج۷، ص۲۵۹.</ref>.

اگر بخواهیم، تنها از نظر سندشناسی صحت و سقم این [[حدیث]] را بسنجیم، چاره‌ای جز رد آن نداریم؛ زیرا سند این روایت مرسل است<ref>بخش انتهایی سند چنین است: {{عربی|... عن الحسن بن محبوب عن صالح بن سهل عن سهل بن عبد الملك ابي سيار عن رجل عن ابي جعفر{{ع}}}}.</ref>. علاوه بر آن‌که فردی مانند [[صالح بن سهل]] که محل [[اختلاف]] میان [[رجالیون]] است و خود روایتی که حاکی از غالی بودن وی در برهه‌ای از [[زمان]] است نقل کرده، در سند آن واقع شده است<ref>اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه، ج۱، ص۴۰۷. در آنجا از قول ابن غضائری چنین نقل شده است: {{عربی|كوفي غال كذاب وضاع للحديث}}. و از قول‌کشی چنین آمده است: {{عربی|عن صالح بن سهل قال كنت اقول في ابي عبد الله{{ع}} بالربوبية...}}.</ref>. اما اگر پا را فراتر از سند گذاشته، به قرائن دیگر توجه کنیم، می‌توانیم تا حدودی به صدور این [[روایت]] [[اطمینان]] یابیم. از جمله آن قرائن، این است که نوشته‌اند: در دوران ساسانیان عده‌ای از جت‌های هندوستان به [[ایران]] آورده شدند<ref>لغت نامه دهخدا، ج۹، ص۱۲۸۶۱.</ref> و اعقاب آنها که [[عقاید]] [[غلوآمیز]] درباره بعضی از [[مخلوقات]] داشتند، هنگام فتوحات [[مسلمانان]] به [[بصره]] منتقل شدند و پس از [[جنگ جمل]] هنگامی که [[شجاعت]] و دیگر [[کمالات]] حضرت را مشاهده کردند ـ به‌ویژه اگر بپذیریم که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} با زبان زط‌ها با آنان سخن گفته باشد ـ او را در حد [[خدایان]] خود یافتند و به الوهیت او [[معتقد]] شدند<ref>عسکری، سید مرتضی، عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۸۵.</ref>.

 

بعضی از [[دانشمندان شیعه]] به علت حساسیتی که بر روی [[شخصیت]] «[[عبدالله بن سبأ]]» داشته‌اند، این [[روایات]] را نیز همراه روایات و گزارش‌هایی که درباره «[[ابن سبأ]]» رسیده، رد نموده‌اند. شاید بتوان گفت مهم‌ترین دلیلی که در رد این‌گونه روایات آورده‌اند، عدم استناد [[فقهی]] فقهای شیعه به این روایات درباره حد فقهی [[مرتد]]، یعنی سوزاندن او می‌باشد که در این روایات آمده است<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۱۹۱ و پس از آن.</ref>. اما این دلیل را به [[راحتی]] می‌توان از راه [[اختیارات]] خاص [[امام]] در موارد ویژه، حل کرد.

 

همچنین روایات بخش اول می‌تواند به عنوان [[تأیید]] این گزارش‌ها مطرح شود؛ ضمن آن‌که نمی‌توان کامل بودن همه کتب تاریخی را مدعی شد. بسا حوادثی که در کتب [[تاریخی]] کمترین نشانی از آنها دیده نمی‌شود، اما در منابع ما سخن درباره آنها فراوان به میان آمده است. به عنوان مثال، آیا می‌توان از عدم ذکر [[واقعه غدیر]] در بسیاری از کتب تاریخی، عدم وجود آن را نتیجه گرفت؟<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص۴۰۸.</ref>