بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - '“' به '«') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
یکی از عوارض گریزناپذیر [[جامعه انسانی]]، تلاش و تکاپوی مستمر در مسیر توسعه همه‌جانبه و فعلیت دادن به استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه در راستای تأمین نیازهای فردی و [[اجتماعی]] است. [[قرآن کریم]] هر چند از «توسعه” به عنوان یک فرایند غالباً [[برنامه‌ریزی]] شده و هدفمند برای | یکی از عوارض گریزناپذیر [[جامعه انسانی]]، تلاش و تکاپوی مستمر در مسیر [[توسعه]] همه‌جانبه و فعلیت دادن به استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه در راستای تأمین نیازهای فردی و [[اجتماعی]] است. [[قرآن کریم]] هر چند از «توسعه” به عنوان یک فرایند غالباً [[برنامه‌ریزی]] شده و هدفمند برای شکوفایی ظرفیت‌ها و افزایش امکانات، [[سخن]] نگفته، اما به صورت مستقیم و غیرمستقیم تقریباً به همه بنیادها و زمینه‌های ایجادی و ایجابی آن در [[آیات]] متعدد اشاره کرده است. تأکید بر توحید‌گرایی و [[طاغوت‌ستیزی]]، [[علم‌جویی]]، [[تفکر]] و [[تعقل]]، [[تقوا]] و [[تزکیه]]، اهتمام به [[صالح]] بودن [[اعمال]] [[قانون‌گرایی]]، [[نظم در امور]]، [[برپایی حکومت دینی]] اهتمام به دنیاسازی به عنوان مقدمه [[آخرت]]، مسئولانه و متعهدانه زیستن، [[اجتماع‌گرایی]] در مقابل [[انزواگرایی]]، [[کار و تلاش]] جدی و متقن در مقابل [[رهبانیت]] و [[دنیاگریزی]]، اهتمام به [[اصلاح امور]] و دفع [[مفاسد]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]]، [[عدالت‌ورزی]] و [[پرهیز]] از هر گونه [[ظلم]] و [[تعدی]]، [[عزت‌یابی]] و [[استقلال‌جویی]]، [[اتحاد]] و [[همبستگی]]، [[تعاون بر نیکی]] و [[تقوا]]، کسب نیرو و [[اقتدار]] در حد امکان، [[جهاد]] در جهت دفع عوامل [[مزاحم]] و رفع موانع، بهره‌گیری از [[دانش]] و [[تجربه]] دیگران، [[عبرت‌آموزی]] از [[سرنوشت]] دیگران؛ بخشی از [[سیاست‌های راهبردی اسلام]] در قلمرو توسعه‌آفرینی [[فرهنگی]] اجتماعی یا ساختن [[حیات طیب]] این جهانی است که در آیاتی بدان توجه داده شده است. | ||
محوری‌ترین [[آیه]] مورد بحث در این بخش، آیه {{متن قرآن|وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ}}<ref>«و به سوی (قوم) ثمود برادر آنان صالح را (فرستادیم)، گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید، او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد پس، از او آمرزش بخواهید سپس به درگاه وی توبه کنید که پروردگار من، پاسخ دهنده‌ای است» سوره هود، آیه ۶۱.</ref> است. [[علامه طباطبایی]] در توضیح مفردات [[آیه]] می‌نویسد: واژه «استعمار” و «اعمار” در لغت [[عرب]] در اصل به معنی [[تفویض]] | محوری‌ترین [[آیه]] مورد بحث در این بخش، آیه {{متن قرآن|وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ}}<ref>«و به سوی (قوم) ثمود برادر آنان صالح را (فرستادیم)، گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید، او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد پس، از او آمرزش بخواهید سپس به درگاه وی توبه کنید که پروردگار من، پاسخ دهنده‌ای است» سوره هود، آیه ۶۱.</ref> است. [[علامه طباطبایی]] در توضیح [[مفردات]] [[آیه]] می‌نویسد: واژه «استعمار” و «اعمار” در لغت [[عرب]] در اصل به معنی [[تفویض]] [[آبادی زمین]] به کسی است و طبیعی است که لازمه آن، این است که وسائل لازم را در [[اختیار]] او بگذارد، این چیزی است که ارباب لغت و بسیاری از [[مفسران]] در [[تفسیر آیه]] فوق گفته‌اند<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۴۶۱.</ref>. [[استعمار]] در آیه، همچنین به [[طلب]] [[عمران]] و طلب عمل و اقدام در جهت [[اصلاح خود]] و آنچه به خود تعلق دارد، نیز [[تفسیر]] شده است<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸ ص۲۶۶.</ref>. | ||
راغب نیز در توضیح این واژه می‌نویسد: واژه «عمارت” به معنای آبادکردن چیزی است تا اثر مطلوب را دارا شود؛ مثلاً می‌گویند: {{عربی|عمر ارضه}} یعنی زمین خود را آباد کرد. [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ}}<ref>«و آبادسازی مسجد الحرام» سوره توبه، آیه ۱۹.</ref> یا {{متن قرآن|وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا}}<ref>«(و زمین را) بیش از آنچه اینان می‌کردند آباد کردند» سوره روم، آیه ۹.</ref>. از مشتقات این ماده، در قرآن کریم {{متن قرآن|بَيْتِ الْمَعْمُورِ}}<ref>«و سوگند به آن خانه آبادان» سوره طور، آیه ۴.</ref> است؛ از این‌رو، وقتی گفته می‌شود: {{عربی|اعمرته الأرض}} یا {{عربی|استعمرته الأرض}}، معنایش این است که من زمین را به دست فلانی سپردم تا آبادش کند<ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، حس ۵۸۶.</ref>. | [[راغب]] نیز در توضیح این واژه می‌نویسد: واژه «عمارت” به معنای آبادکردن چیزی است تا اثر مطلوب را دارا شود؛ مثلاً می‌گویند: {{عربی|عمر ارضه}} یعنی [[زمین]] خود را آباد کرد. [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ}}<ref>«و آبادسازی مسجد الحرام» سوره توبه، آیه ۱۹.</ref> یا {{متن قرآن|وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا}}<ref>«(و زمین را) بیش از آنچه اینان می‌کردند آباد کردند» سوره روم، آیه ۹.</ref>. از مشتقات این ماده، در قرآن کریم {{متن قرآن|بَيْتِ الْمَعْمُورِ}}<ref>«و سوگند به آن خانه آبادان» سوره طور، آیه ۴.</ref> است؛ از این‌رو، وقتی گفته می‌شود: {{عربی|اعمرته الأرض}} یا {{عربی|استعمرته الأرض}}، معنایش این است که من زمین را به دست فلانی سپردم تا آبادش کند<ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، حس ۵۸۶.</ref>. | ||
[[المیزان]] در ادامه می‌نویسد: بنابراین، واژه «عمارت” به معنای آن است که زمین را از حال طبیعی‌اش برگردانی و وضعی به آن بدهی که بتوان از آن فواید متوقع از زمین را استفاده کرد. واژه «استعمار” نیز به معنای طلب عمارت است به این معنی که از [[انسانی]] بخواهی زمین را آباد کند به طوری که آماده بهره‌برداری شود، بهره‌ای که از آن زمین توقع می‌رود؛ بنابراین معنای جمله {{متن قرآن|هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref> (با در نظر داشتن اینکه [[کلام]] افاده [[حصر]] می‌کند) این است که [[خدای تعالی]] آن کسی است که شما را از مواد زمینی این [[زمین]] ایجاد کرد. به عبارت دیگر، این حقیقتی که نامش [[انسان]] است را بر روی مواد ارضی ایجاد کرد و سپس به تکمیلش پرداخت و اندک اندک تربیتش کرد و در فطرتش انداخت تا در زمین تصرفاتی بکند و آن را به حالی در آورد که بتواند در زنده ماندن خود از آن سود ببرد و احتیاجات و نواقصی را که در [[زندگی]] خود به آن بر می‌خورد برطرف سازد<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۴۶۲.</ref>. | [[المیزان]] در ادامه می‌نویسد: بنابراین، واژه «عمارت” به معنای آن است که زمین را از حال طبیعی‌اش برگردانی و وضعی به آن بدهی که بتوان از آن فواید متوقع از زمین را استفاده کرد. واژه «استعمار” نیز به معنای طلب [[عمارت]] است به این معنی که از [[انسانی]] بخواهی زمین را آباد کند به طوری که آماده بهره‌برداری شود، بهره‌ای که از آن زمین توقع می‌رود؛ بنابراین معنای جمله {{متن قرآن|هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref> (با در نظر داشتن اینکه [[کلام]] افاده [[حصر]] می‌کند) این است که [[خدای تعالی]] آن کسی است که شما را از مواد زمینی این [[زمین]] ایجاد کرد. به عبارت دیگر، این حقیقتی که نامش [[انسان]] است را بر روی مواد ارضی ایجاد کرد و سپس به تکمیلش پرداخت و اندک اندک تربیتش کرد و در فطرتش انداخت تا در زمین تصرفاتی بکند و آن را به حالی در آورد که بتواند در زنده ماندن خود از آن [[سود]] ببرد و احتیاجات و نواقصی را که در [[زندگی]] خود به آن بر می‌خورد برطرف سازد<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۴۶۲.</ref>. | ||
[[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن گام نهید و از روزی او بخورید و رستاخیز به سوی اوست» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref> نیز زمین را با [[صبغه]] [[مبالغه]] «ذلول” یعنی «بسیار رام” معرفی کرده است. رام‌بودن زمین، یعنی داشتن قابلیت کشت و زرع، حفاری برای دستیابی به منابع | [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن گام نهید و از روزی او بخورید و رستاخیز به سوی اوست» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref> نیز زمین را با [[صبغه]] [[مبالغه]] «ذلول” یعنی «بسیار رام” معرفی کرده است. رام‌بودن زمین، یعنی داشتن قابلیت کشت و زرع، حفاری برای دستیابی به منابع ذخیره شده در اعماق و [[معادن]] نهفته شده در لایه‌های درونی آن، قابلیت دخل و [[تصرف]] در مواد خام آن، امکان جابه‌جایی مثلاً خاک و سنگ برای تسطیح و جاده‌سازی، قابلیت اتکا برای بنیان نهادن سازه‌های عظیم و تأسیسات مورد نیاز، قابلیت [[استنتاج]] و بهره‌گیری به اشکال و [[صور]] گوناگون و امکان استفاده مستقیم و غیرمستقیم از ذخایر و منابع موجود در لایه‌ها و سطوح مختلف آن است. | ||
[[طبرسی]] نیز «ذلول بودن زمین” را به | [[طبرسی]] نیز «ذلول بودن زمین” را به [[سهولت]]، سکون، [[آرامش]]، رام و مسخر بودن زمین به گونه‌ای که انسان، [[قادر]] به هر نوع تصرف ممکن در آن است، [[تفسیر]] کرده است<ref>فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۵۷۱.</ref>. | ||
ظاهراً مقصود آیه این است که [[خداوند]]، هر آنچه [[بشر]] نیاز دارد، به صورت بالقوه در [[زمین]] | ظاهراً مقصود آیه این است که [[خداوند]]، هر آنچه [[بشر]] نیاز دارد، به صورت بالقوه در [[زمین]] ذخیره و تعبیه کرده است. تبدیل این ظرفیت‌های بالقوه، به لوازم و امکانات مورد نیاز بالفعل، با [[تقدیر الهی]] و [[اراده]] و [[همت]] [[انسان]]، به تدریج، و متناسب با [[رشد]] [[دانش]]، [[تجربه]] و امکانات او و در راستای تأمین نیازهای متنوع وی صورت می‌پذیرد. از این فرایند پیچیده و چند لایه به «[[عمران]] زمین” تعبیر شده است. | ||
[[روایات]] متعددی نیز [[مردم]] را به آباد کردن زمین، با آثار [[حقوقی]] مترتب بر [[احیا]] و | [[روایات]] متعددی نیز [[مردم]] را به آباد کردن زمین، با آثار [[حقوقی]] مترتب بر [[احیا]] و عمران، [[تشویق]] کرده است. این‌گونه روایات علاوه بر تشویق و [[ترغیب]]، دربرگیرنده نوعی [[حمایت]] حقوقی از آباد کردن زمین است. | ||
گفتنی است عمران مورد نظر [[اسلام]] تنها دارای بعد مادی و [[اقتصادی]] نیست، بلکه برای عمران، ابعاد مختلفی در نظر گرفته شده است. بر این اساس، زمین آنگاه آباد است که رشد و افزایش [[ثروت]] و امکانات رفاهی [[انسان‌ها]] همراه با [[آرامش]] و [[آسایش]] آنان باشد. زمین آنگاه آباد است که [[رفاه]] و آسایش مادی بشر با [[آرامش روحی]] و [[فکری]]، [[وحدت]] و [[همدلی]]، | گفتنی است عمران مورد نظر [[اسلام]] تنها دارای بعد مادی و [[اقتصادی]] نیست، بلکه برای عمران، ابعاد مختلفی در نظر گرفته شده است. بر این اساس، [[زمین]] آنگاه آباد است که رشد و افزایش [[ثروت]] و امکانات رفاهی [[انسان‌ها]] همراه با [[آرامش]] و [[آسایش]] آنان باشد. زمین آنگاه آباد است که [[رفاه]] و آسایش مادی بشر با [[آرامش روحی]] و [[فکری]]، [[وحدت]] و [[همدلی]]، روابط سالم [[انسانی]]، [[امنیت جانی]] و [[مالی]] و [[رضایت]] خاطر [[معنوی]] انسان توأم باشد. | ||
برخی از [[آیات]] نیز به وجود نوعی [[رابطه معنوی]] میان [[ایمان به خدا]]، [[بندگی]] و [[طاعت]] [[حق]] و [[نزول]] [[برکات]] مادی و معنوی بر انسان‌ها که متضمن آبادی زمین نیز هست، توجه داده است. [[قرآن کریم]] در [[آیه]] ۹۶ [[سوره اعراف]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی | برخی از [[آیات]] نیز به وجود نوعی [[رابطه معنوی]] میان [[ایمان به خدا]]، [[بندگی]] و [[طاعت]] [[حق]] و [[نزول]] [[برکات]] مادی و معنوی بر انسان‌ها که متضمن [[آبادی زمین]] نیز هست، توجه داده است. [[قرآن کریم]] در [[آیه]] ۹۶ [[سوره اعراف]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم»... سوره اعراف، آیه ۹۶.</ref>. | ||
نکته پایانی اینکه عمران و [[آبادانی زمین]] نه [[هدف]] نهایی از [[خلقت انسان]] که یک هدف متوسط است. هدف نهایی از [[خلقت]]، دست یافتن به [[کمالات]] [[روحی]] و معنوی. استکمال [[نفسانی]]، [[تقرب به خداوند]] و جلب [[رضوان الهی]] است و هر عاملی که این [[هدف متعالی]] را مخدوش کند، فاقد اعتبار و [[ارزش دینی]] است<ref>برای آگاهی بیشتر از موضع اسلام در این خصوص، ر. ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، اسلام و محیط زیست، ص۲۷، ۲۶، ۲۳۳ و ۲۶۴.</ref><ref>[[سید حسین شرف‌الدین|شرف‌الدین، سید حسین]]، [[ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم (کتاب)|ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم]]، | نکته پایانی اینکه عمران و [[آبادانی زمین]] نه [[هدف]] نهایی از [[خلقت انسان]] که یک هدف متوسط است. هدف نهایی از [[خلقت]]، [[دست]] یافتن به [[کمالات]] [[روحی]] و معنوی. استکمال [[نفسانی]]، [[تقرب به خداوند]] و جلب [[رضوان الهی]] است و هر عاملی که این [[هدف متعالی]] را مخدوش کند، فاقد اعتبار و [[ارزش دینی]] است<ref>برای آگاهی بیشتر از موضع اسلام در این خصوص، ر. ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، اسلام و محیط زیست، ص۲۷، ۲۶، ۲۳۳ و ۲۶۴.</ref><ref>[[سید حسین شرف‌الدین|شرف‌الدین، سید حسین]]، [[ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم (کتاب)|ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم]]، ص۴۱۶.</ref> | ||
== [[آیات | == [[آیات قرآنی]] مرتبط == | ||
# [[عمران]] و [[آبادانی زمین]]؛ [[مأموریت]] [[انسان]]: {{متن قرآن|هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref>. | # [[عمران]] و [[آبادانی زمین]]؛ [[مأموریت]] [[انسان]]: {{متن قرآن|هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref>. | ||
# رام ساختن [[زمین]] برای تسهیل [[آبادانی]] و بهره‌برداری: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن گام نهید و از روزی او بخورید و رستاخیز به سوی اوست» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref>. | # رام ساختن [[زمین]] برای تسهیل [[آبادانی]] و بهره‌برداری: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن گام نهید و از روزی او بخورید و رستاخیز به سوی اوست» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref>. | ||
# مسخر قرار دادن همه امکانات زمین و [[آسمان]] برای انسان: {{متن قرآن|وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ}}<ref>«و آنچه را در آسمان‌ها و در زمین است که همه از اوست برای شما رام کرد» سوره جاثیه، آیه ۱۳.</ref><ref> | # مسخر قرار دادن همه امکانات زمین و [[آسمان]] برای [[انسان]]: {{متن قرآن|وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ}}<ref>«و آنچه را در آسمان‌ها و در زمین است که همه از اوست برای شما رام کرد» سوره جاثیه، آیه ۱۳.</ref><ref>سید حسین شرف‌الدین|شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم (کتاب)|ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص۴۱۶.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||