اعتدال در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[میانه‌روی]]، ملکه‌ای است که [[صاحب]] آن می‌تواند در مسیر میانه، از نظر نوع و مخارج [[زندگی]]، [[کردار]] و [[اخلاق]] قرار گیرد؛ از این‌رو کسی که می‌تواند در همه امور خود - چه در [[انفاق]] و بخشش‌ها، چه در مخارج ضروری و غیر ضروری [[زندگی]]، و چه در دیگر امور - از تندروی و کندروی بپرهیزد، به این ملکه دست یافته است؛ ملکه‌ای که خیر [[دنیا]] و [[آخرت]] را در پی خواهد داشت. [[میانه‌روی]] در [[زندگی]] ـ چه از نظر [[اخلاقی]]، و چه از نظر [[اقتصادی]] ـ را [[قرآن کریم]] یاد کرده، و در شمار صفات مؤمنینش قرار داده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا}}<ref>«و آنان که چون بخشش کنند نه گزافکاری می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و (بخشش آنها) میانگینی میان این دو، است» سوره فرقان، آیه ۶۷.</ref>.

بلکه در [[حدیثی]] ارجمند، آن را تمامی کمال و [[حقیقت]] [[ایمان]] دانسته‌اند: "[[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: تمامی کمال این است: ژرف‌نگری در [[دین]]، و [[صبر]] بر مشکلات، و [[میانه‌روی]] در [[زندگی]]"<ref>{{متن حدیث|قَالَ الْإِمَامُ أَبُو جَعْفَرٍ {{ع}} قَالَ: الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِيرُ الْمَعِيشَةِ}}؛ اصول کافی، ج۱، ص۳۲.</ref>.

[[میانه‌روی]] در [[اعمال]] امّا، همان فضیلتی است که در اصطلاحات اخلاق‌پژوهان، آن را "[[عدالت]]" خوانده، گذشته از این [[دانش]]، در [[شرع]] نیز بر آن اصرار ورزیده‌اند. تا آنجا که گویا [[عدالت]] از شرایط شرکت در تمامی اموری است که به نوعی به [[جامعه]] مربوط می‌شود؛ چه حتّی در امامت جماعت نیز [[عدالت]] شرط شده است. [[قرآن کریم]] آن‌چنان بر این مطلب پای فشرده، که به‌دست آوردن آن را حتّی در صورتی که ضرری متوجّه [[انسان]] و یا [[نزدیکان]] او شود، باز هم لازم دانسته است؛ به این [[آیه شریفه]] بنگرید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! به دادگری بپاخیزید و برای خداوند گواهی دهید هر چند به زیان خود یا پدر و مادر و یا نزدیکان (تان) باشد و اگر (هر یک از دو طرف دعوا) دارا باشد یا نادار» سوره نساء، آیه ۱۳۵.</ref>.

بالاتر از این، آنکه [[خداوند]] عموم [[مردم]] را امر فرموده که نخست در راه مستقیم ـ که از [[افراط]] و تفریط به دور است ـ حرکت نمایند، و زان پس دست به [[دعا]] بردارند تا او -جلَّ و علا!- ایشان را در این مسیر پایدار نماید. به این [[آیات]] بنگرید:

می‌بینیم که در این [[آیات]]، [[خداوند]] [[اعتدال]] در راه رفتن و آهسته سخن گفتن را در کنار [[نماز]] و برپای داشتن آن آورده، به همراه [[امر به معروف و نهی از منکر]] نشانیده است؛ نیز آن را به همراه [[نهی]] از [[کبر]]، [[خودپسندی]] و [[تفاخر]] آورده، تا نشان دهد که [[میانه‌روی]] و [[اعتدال]] حتّی در امور اجتماعی نیز سخت پسندیده است؛ چه آن را در شمار مهمترین [[واجبات]] یاد فرموده است.

هریک از این مراتب، خود از مراتبی چند برخوردار است، که به نوبه خود مطلوب بوده [[عقل]] و [[شرع]] بر نیکویی آن هماوایند. [[رذیلت]] [[اسراف]] و [[رذیلت]] تبذیر نیز، به همینسان از مراتبی چند برخوردار است؛ [[زندگی]] تجمّل‌آمیز که نشان دهنده [[رذیلت]] [[اسراف]] است، به معنای هزینه کردن در اموری است که [[انسان]] هیچ احتیاج واقعی‌ای بدان نخواهد داشت؛ در مقابل آن، تبذیر قرار دارد، که همان هزینه کردن در اموری است که [[عقل]] و عرف آن را بی‌فایده می‌شمارند. مرتبه شدید آن نیز - که "[[اتراف]]" خوانده می‌شود- هزینه کردن سرمایه در راه طاغوت‌های جنّی و انسی و از آن جمله نفس امّاره [[انسان]]، است.

#{{متن قرآن|وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا}}<ref>«و چون بر آن شویم که (مردم) شهری را نابود گردانیم به کامروایان آن فرمان می‌دهیم و در آن نافرمانی می‌ورزند پس (آن شهر) سزاوار عذاب می‌گردد، آنگاه یکسره نابودش می‌گردانیم» سوره اسراء، آیه ۱۶.</ref>.<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۴]]، ص۴۴۷ ـ ۴۵۶.</ref>

بدین ترتیب بر کشاورزان، صنعت‌گران، کارگران و... لازم است که در [[کشاورزی]]، صنعت و کارهای متعدّد خود، آن‌گونه عمل کنند که نیاز [[جامعه اسلامی]] برآورده شده تولید لازم صورت پذیرد. این مطلب در شمار واجب‌ترین امور است؛ چه در غیر این صورت [[مسلمانان]] محتاج به [[کافران]] شده در ضروریات [[زندگی]] خود وابسته به آنان خواهند بود. این مطلب به تأکید در [[قرآن کریم]] یاد شده است: {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>

در این [[آیات]]، [[خداوند]] [[مؤمنان]] را از پذیرش [[سرپرستی]] و [[ریاست]] [[کافران]] [[نهی]] کرده، [[وعده]] فرموده است که در این صورت، عنایت خود را از [[جامعه]] [[مسلمانان]] دریغ خواهد داشت؛ تا آنکه آنان از این روش دست کشیده خود را از این [[گناه]] بزرگ بازدارند.

پُر واضح است که این [[آیات]] در مقام [[نهی]] [[مؤمنان]] از برقراری ارتباطات عادّی با [[کافران]] نبوده، آنان را تنها از پذیرش [[سلطه]] [[کافران]] باز می‌دارد. حال با توجّه به آنکه یکی از بارزترین مصادیق [[سلطه]]، [[سلطه]] [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] است، می‌توان [[هدف]] اصلی این [[آیات]] را بهتر بازشناخت.

در شکوفایی تولید نیز، اموری چند از اهمیّت بالایی برخوردار است:

# '''استحکام کالاهای تولید شده:''' این مطلب، خود از بارزترین مصادیق "[[عمل صالح]]" شمرده می‌شود؛ چه صنعت‌گری که کالای خود را از استحکام لازم برخوردار نمی‌سازد و به [[سستی]] آن [[رضایت]] می‌دهد، در [[حقیقت]] مُفسد و نه مُصلِح خوانده می‌شود. [[آیات]] بسیاری از [[قرآن کریم]] این مطلب را به اشاره گرفته است، گاه از زبان [[حضرت هود]] {{ع}}، گاه از زبان حضرت شُعَیب {{ع}}، و گاه از زبان جز این دو [[پیامبر]] بزرگوار [[الهی]]:

نیز [[روایت]] شده که چون [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[گور]] [[سعد بن معاذ]] را می‌بستند، آن را محکم و [[استوار]] ساخته فرمودند: "من خود می‌دانم که این گور به زودی خراب می‌شود و خرابی بدان می‌رسد، اما [[خداوند]] بنده‌ای را [[دوست]] می‌دارد، که چون کاری را انجام می‌دهد آن را محکم و [[استوار]] انجام دهد" <ref>{{متن حدیث|إِنِّي لَأَعْلَمُ أَنَّهُ سَيَبْلَى وَ يَصِلُ الْبِلَى إِلَيْهِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْكَمَهُ}}؛ بحارالانوار، ج۶، ص۱۵۷.۲۲۰.</ref>.

نیز در خبر است که ایشان چون از [[دفن]] [[فرزند]] عزیز خویش جناب [[ابراهیم]] فارغ شدند، در میان حُزن و [[اندوه]] شدید، رخنه‌ای در آن [[قبر]] مشاهده کردند، در همان حال ایشان آن رخنه را مرتفع و [[قبر]] را استوارکرده فرمودند: "هرگاه کسی کاری انجام داد، باید آن را [[استوار]] انجام دهد" <ref>{{متن حدیث|إِذَا عَمِلَ أَحَدُكُمْ عَمَلًا فَلْيُتْقِنْ}}؛ بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۵۷.</ref>.

یکی از ارکان [[اقتصاد]]، توزیع صحیح کالای تولید شده در میان استفاده کنندگان است. کاسب و تاجر، کسی است که کالایی را از تولید کننده دریافت و آن را به دست [[مصرف]] کننده می‌رساند. این امر اگر بر اساس [[موازین شرعی]] انجام پذیرد، خود در شمار اموری قرار می‌گیرد، که نه تنها [[عقل]] که [[شرع]] نیز بر نیکویی آن تأکید کرده است. از برخی از [[روایات]] استفاده می‌شود که [[اهل‌بیت]] {{عم}} نه تنها به تولید، که به توزیع نیز می‌پرداخته‌اند. از آن جمله به این [[روایت]] [[شریف]] ۔ که به وضوح تولیدکننده بودن آنان را نشان می‌دهد- بنگرید: "[[علی]] بن [[حمزه]] گوید: [[امام کاظم]] {{ع}} را دیدم که در زمینی از آن خود، [[کشاورزی]] می‌کرد، در حالی که تا پاهای آن حضرت در عرق فرو رفته بود!. من با تعجّب گفتم: فدایت شوم! پس مردانی که برای شما [[کشاورزی]] می‌کنند کجایند؟، آن حضرت فرمودند: ای [[علی]]! از این کار تعجّب نکن، چه کسی که بهتر و [[برتر]] از من و پدرم بود در [[زمین]] خود با دست خود کار می‌کرد. من گفتم: آن کس که از شما و پدرتان [[برتر]] بود کیست؟ فرمودند: [[پیامبر خدا]] {{صل}} و [[امیرمؤمنان]] {{ع}}؛ همه پدران من با دست خود به کار می‌پرداختند و این روش [[پیامبران]]، مرسلان، [[اوصیاء]] آنان و [[بندگان]] [[صالح]] [[خداوند]] است" <ref>{{متن حدیث|قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} يَعْمَلُ فِي أَرْضٍ لَهُ قَدِ اسْتَنْقَعَتْ قَدَمَاهُ فِي الْعَرَقِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيْنَ الرِّجَالُ فَقَالَ يَا عَلِيُّ قَدْ عَمِلَ بِالْيَدِ مَنْ هُوَ خَيْرٌ مِنِّي وَ مِنْ أَبِي فِي أَرْضِهِ فَقُلْتُ وَ مَنْ هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}}، وَ آبَائِي كُلُّهُمْ كَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِأَيْدِيهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ الصَّالِحِينَ}}؛ وسائل الشّیعه، ج۱۲، ص۲۳.</ref>.

برخی از [[روایات]] نیز دلالت می‌نماید، که آنان گذشته از تولید، در امر توزیع کالاها در [[جامعه]] نیز نقشی بر عهده می‌گرفته‌اند. از آن جمله به این [[روایت]] ـ که آن را محمّد بن عذافر] از پدر خود [[نقل]] می‌نماید ـ بنگرید: "[[امام صادق]] {{ع}} به پدر من یک‌هزار و هفتصد [[دینار]] داده فرمودند: برای ما با این سرمایه [[تجارت]] کن، آنگاه فرمودند: من در سود این [[پول]] هیچ رغبتی ندارم هر چند سود [[تجارت]] مورد رغبت همه است، امّا [[دوست]] دارم که [[خداوند]] ببیند که من در پی منافع او هستم که از طریق [[تجارت]] حاصل می‌شود" <ref>{{متن حدیث|أَعْطَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} أَبِي أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةِ دِينَارٍ فَقَالَ لَهُ اتَّجِرْ بِهَا لِي ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ لِي رَغْبَةٌ فِي رِبْحِهَا وَ إِنْ كَانَ الرِّبْحُ مَرْغُوباً فِيهِ وَ لَكِنِّي أَحْبَبْتُ أَنْ يَرَانِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُتَعَرِّضاً لِفَوَائِدِهِ}}؛ وسائل الشّیعه، ج۱۲، ص۲۶.</ref>.

همچنین [[امیرمؤمنان]] {{ع}} فرمودند: "[[خداوند]] پیشه‌ور درستکار را [[دوست]] می‌دارد" <ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ الْمُتَحَرِّفَ الْأَمِينَ‌}}؛ وسائل الشّیعه، ج۱۲، ص۱۳.</ref>.

# '''رعایت [[عدل]] و [[انصاف]]:''' رعایت [[عدل]] و [[انصاف]] در این زمینه، و گران نکردن کالا به هنگام فروش آن نیز، در این شمار است. امروزه متأسفانه [[شاهد]] آنیم که بسیاری از کسبه و تاجران، به این [[قانون]] عمل نکرده تا آنجا که در [[توان]] دارند بر قیمت کالای خود می‌افزایند. اینان در دام [[شیطان]] فروافتاده در شمار [[یاران]] او قرار گرفته‌اند؛ در این زمینه این [[حدیث شریف]] سخت [[آگاهی]] آفرین و تنبُّه افزاست: [[امیرمؤمنان]] {{ع}} می‌فرمایند: "عربی بادیه‌نشین نزد [[پیامبر اکرم]] {{صل}} آمد و از ایشان درباره [[بهترین]] و بدترین نقاط [[زمین]] سؤال کرد، آن حضرت نیز پاسخ دادند: بدترین نقاط [[زمین]] بازارها است، چه جولانگاه [[شیطان]] است که با [[پرچم]] برافراشته خود حرکت می‌کند، و تخت حکمرانی خود را می‌نهد، و [[فرزندان]] خود را برای [[فریب]] [[مردم]] پخش می‌کند..."<ref>{{متن حدیث|قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} جَاءَ أَعْرَابِيٌّ مِنْ بَنِي عَامِرٍ إِلَى النَّبِيِّ {{صل}} فَسَأَلَهُ عَنْ شَرِّ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ خَيْرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صشَرُّ بِقَاعِ الْأَرْضِ الْأَسْوَاقُ وَ هِيَ مَيْدَانُ إِبْلِيسَ يَغْدُو بِرَايَتِهِ وَ يَضَعُ كُرْسِيَّهُ وَ يَبُثُّ ذُرِّيَّتَهُ...}}؛ وسائل الشّیعه، ج۱۲، ص۳۴۴.</ref>.

# '''رعایت [[مساوات]] [[اجتماعی]] در [[مصرف]]:''' این [[قانون]]، به ویژه به هنگام ظهور کمبودها اهمیت خود را نشان می‌دهد. نمونه را به هنگام بروز [[جنگ]] از آنجا که تولید کاهش می‌یابد، بر تمامی افراد [[جامعه]] لازم است که آن‌چنان به [[مصرف]] پردازند، که همه بتوانند نیازهای ضروری خود را برطرف سازند.

کوتاه سخن آنکه [[اسلام]] در پی آن است که [[مردم]] در [[جامعه]] در [[رفاه]] بوده، هیچ‌کس در آن نیاز مادّی‌ای نداشته خود را محتاج نیابد، تا همه از مدینه فاضله برخوردار بوده از حیات طیّبه بهره‌مند شوند: {{متن قرآن|مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«کسانی از مرد و زن که کار شایسته‌ای کنند؛ و مؤمن باشند، بی‌گمان آنان را با زندگانی پاکیزه‌ای زنده می‌داریم و به یقین نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند پاداششان را خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۷.</ref>.

در این راه، هیچ مطلبی مهمتر از مراعات [[میانه‌روی]] در [[مصرف]]، محافظت از [[قانون]] [[مواسات]]، و پرهیز از [[اسراف]] نبوده؛ با انجام این امور می‌توان [[دستور]] [[اسلام]] در این زمینه را در [[جامعه]] احیاء و پیاده نمود<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۴]]، ص۴۵۶-۴۶۹.</ref>.