بدون خلاصۀ ویرایش
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
[[ام الکتاب]] یا به معنای [[کتابی]] است که اصل و اساس همه [[کتاب‌های آسمانی]] است و یا همان لوحی است که نزد [[خداوند]] از هرگونه [[تغییر]] و تبدیل و تحریفی محفوظ است؛ یعنی همان کتاب [[علم]] [[پروردگار]] است که همه [[حقایق]] [[عالم]] و [[حوادث آینده]] و گذشته و همه کتاب‌های آسمانی در آن درج شده است<ref>[[دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۴، ص۳۸۰.</ref>. | |||
=="ام الکتاب" در [[قرآن]]== | |||
این واژه سه‌بار در [[آیات]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>؛ {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> آمده است<ref>دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم، ج ۴، ص۳۸۰.</ref>. | |||
کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد<ref>مفردات، ص۶۹۹، «کتب».</ref>. این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر [[تورات]] {{متن قرآن|وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}<ref>و یاد کنید آنگاه را که به موسی کتاب و فرقان دادیم، باشد که به راه آیید؛ سوره بقره، آیه ۵۳.</ref> و {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ}}<ref>بنابراین، وای بر کسانی که یک نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند؛ سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> و در موارد زیادی بر [[قرآن]] {{متن قرآن|الم}}<ref>الف، لام، میم؛ سوره بقره، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> و نیز بر [[لوح محفوظ]]<ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۵۳۱.</ref> {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}<ref>پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران به ارث سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این حکم در کتاب خداوند نگاشته است؛ سوره احزاب، آیه ۶.</ref> اطلاق شده است<ref>منصورنژاد، محمد، وحی، ص۵؛ [[دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۴، ص۳۸۰.</ref> | |||
{{متن قرآن| | |||
==معنای "[[ام الکتاب]]" در قرآن== | |||
ترکیب "امّ الکتاب" در [[قرآن کریم]] سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: | |||
#'''[[آیات محکم]]:''' در آیۀ ۷ [[سوره آل‌عمران]] با تقسیم [[آیات قرآن]] به [[محکم و متشابه]]، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>، [[مفسران]] در توجیه نام‌گذاری آیات محکم به [[اُمّ الکتاب]] وجوهی را بیان کرده‌اند، مانند اینکه چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین [[مرجع]] [[تفسیر]] [[آیات متشابه]] است<ref>التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج۴، ص۱۷۴.</ref>. این نظر از [[شهرت]] بیشتری میان [[مفسران]] برخوردار است. | |||
#'''[[لوح محفوظ]]:''' [[آیه]] ۳۹ [[سوره رعد]] [[خبر]] می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد [[خداوند]] است: {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و آیه ۴ [[سوره زخرف]] خبر می‌دهد که [[قرآن]] در [[اُمّ الکتاب]] نزد خداوند، بلند مرتبه و [[استوار]] است: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref>. مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به [[آیات]] ۲۱ ـ ۲۲ [[سوره بروج]]: {{متن قرآن|بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref>، مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه [[تغییر]] و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند<ref>الکشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۶۰؛ روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص۲۴۵؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص۱۳۲.</ref>.<ref>[[دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۴، ص۳۸۱ ـ ۳۸۲.</ref> | |||
==تحلیل کاربرد "اُمّ‌الکتاب" در آیات== | |||
===کاربرد "[[ام الکتاب]]" در [[سورۀ رعد]]=== | |||
در سوره رعد می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref>، در این آیه تصریح شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال [[تفسیری]] در این آیه می‌توان مطرح کرد؛ زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در [[آیات قرآن]] این [[سؤال]] مطرح است که أمِّ کدام کتاب، منظور [[آیه]] است؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} است، یا اینکه مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع [[دلالت]] واژه کتاب ناظر به کتاب [[تکوینی]] است یا کتاب [[تشریعی]]. بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره واژه کتاب در جمله {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} بررسی شود: | |||
#یک احتمال این است که مراد از کتاب در جمله {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}، کتاب [[وحیانی]] و نازل شده بر [[پیامبران]] باشد. به دیگر [[سخن]]، مراد از کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد توجه واقع شده است. | |||
#احتمال دوم آن است که کتاب در این جمله به مجموعه تقدیر هر قوم و [[ملّت]] در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان کتاب تکوینی یاد کرد. | |||
در این زمینه برخی از [[مفسرین]] ضمن اینکه کتاب در این آیه را به [[حکم]] حتمی و رانده شده تفسیر کرده اند<ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۴.</ref>؛ همچنین [[اذعان]] دارند جمله {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ}} از سویی با جمله {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} و از سویی دیگر، با جمله {{متن قرآن|وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ}} مرتبط بوده و مراد از آن، محو و [[اثبات]] کُتُب مختلف در زمان‌های مختلف است، به گونه‌ای که اگر خداوند سبحان [[کتابی]] را در بُرهه‌ای از [[زمان]] اثبات کند، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید<ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۵.</ref>. | |||
و یا گفته شده مراد از أمّ‌الکتاب در این آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد<ref>ابن عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.</ref>. اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در این آیه با جمله {{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} مرتبط باشد، مراد از این کتاب چیست؟ این کتاب می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی دلالت نماید. این احتمال نیز وجود دارد که هر دو مورد را شامل گردد، لکن آنچه از [[آیات]] قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، [[کتابی]] است [[وحیانی]] که با [[رسولان الهی]] در [[ارتباط]] است. | |||
آیات این [[سوره]] حکایت از آن دارد که [[حقانیّت]] [[رسالت]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، [[نزول وحی]] بر ایشان و به طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و [[انکار]] قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره در جهت زدودن این اوهام است. [[سخن]] از [[اهل کتاب]]، نزول وحی بر پیامبر اسلام{{صل}}، [[ارسال رسولان]] [[الهی]] قبل از پیامبر اسلام{{صل}} و عرضه [[آیات الهی]] با [[اذن خدا]]، همگی حکایت از آن دارد که مراد از کتاب در این [[آیه]]، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب قبلی می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی کتاب خاصی دارد که [[مرجع]] و مصدر همه آنها، اُمّ‌الکتاب است؛ لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل می‌شود تا آموزه‌های خاصّ آن دوره را بر [[مردم]] آن عرضه نمایند. | |||
احتمال دیگری که می‌تواند در آیه {{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> با [[عنایت]] به آیه {{متن قرآن| وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}<ref>و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.</ref> به [[ذهن]] متبادر شود، این است که مراد از کتاب در آیه {{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}، کتاب وحیانیِ نازل شده نباشد، بلکه مراد [[کتابی]] باشد که [[سرنوشت انسان]] و [[جوامع]] در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه ۴ سوره [[حجر]]، کتاب بدین معناست<ref>ابن قتیبه، ص۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.</ref>. | |||
در این صورت، اُمّ‌الکتاب دلالت بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده همۀ امورات، حوادث و مقدّرات [[عالم]] از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با [[علم الهی]] در [[ارتباط]] است<ref>طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.</ref>، بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} آمده است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و [[اثبات]] جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک [[مرجع]] سرچشمه گرفته است و با [[نظامی]] [[واحد]] صورت می‌گیرد. بدین ترتیب، روشن می‌گردد کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست؛ زیرا أمِّ چیزی بودن، زمانی معنادار است که در کنار عناصر وابسته به خود مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در کنار دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای [[بدن]] بر مصداق مشخّص [[دلالت]] می‌نمایند. بر این اساس، [[اُمّ الکتاب]] به امری اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی و یا [[تکوینی]] است. در [[سخن]] برخی [[مفسران]] ذیل [[آیات]] سوره رعد، هر دو معنی لحاظ شده است<ref>[[علی رضا فخاری|فخاری، علی رضا]]، [[نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب (مقاله)|نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب]]، مجلۀ سراج منیر، ش ۲، ص۳۱ ـ ۴۶.</ref> | |||
===کاربرد "[[ام الکتاب]]" در [[سورۀ زخرف]]=== | |||
دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه زیر است که می‌فرماید: {{متن قرآن| حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> حا، میم سوگند به این کتاب روشن. به راستی ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.</ref>، [[ضمیر]] در «إنهُ» یا به [[کتاب مبین]] برمی‌گردد یا به قرآن. [[ولی]] با توجه به استعمال عباراتِ {{متن قرآن|فِی أُمِّ الْکِتَابِ}} و {{متن قرآن|لَدَیْنَا}} در این [[آیه]] احتمال رجوع ضمیر به کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که کتاب [[مبین]] در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود. | |||
از ظاهر آیه شریفه و [[آیات]] دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به [[کار]] رفته است: {{متن قرآن|الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}<ref>الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}<ref> این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره شعراء، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}<ref> این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره قصص، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}}<ref>سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}}<ref>سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه ۲۲.</ref>، چنین برمی‌آید که این اصطلاح در آیات، علاوه بر آنکه به معنای [[وحیانی]] و [[تشریعی]] اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است؛ لذا می‌توان گفت أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است، با این [[یادآوری]] که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی [[علم]] الهی است. | |||
بنابراین، با دقت در دو آیۀ مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار رفته است، به نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبۀ وحیانی و تشریعی [[دلالت]] داشته باشد، به طوری که به‌عنوان آبشخور کتاب‌های نازل شده بر [[انبیای الهی]] تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر {{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}} و {{متن قرآن|لَدَيْنَا}} در این دو [[آیه]] نیز به همین نکته و جنبه عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد<ref>[[علی رضا فخاری|فخاری، علی رضا]]، [[نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب (مقاله) نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب]]، مجلۀ سراج منیر، ش ۲، ص۳۱ ـ ۴۶.</ref>. | |||
===کاربرد "[[ام الکتاب]]" در [[سورۀ آل عمران]]=== | |||
سومین کاربرد أمّ‌الکتاب در [[سورۀ آل‌عمران]] است که می‌فرماید: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>. این آیه کتابِ نازل‌شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ [[محکمات]] و [[متشابهات]] تقسیم کرده، آیات محکم را نیز به أمّ‌الکتاب خوانده است<ref>علی رضا فخاری|فخاری، علی رضا، [[نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب (مقاله)| نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب]]، مجلۀ سراج منیر، ش ۲، ص۳۱ ـ ۴۶.</ref>. | |||
در این [[آیه شریفه]]، مراد از امّ‌الکتاب، اصل و ریشه [[قرآن]] است که در جایگاه بلند و خزینه [[غیب الهی]] قرار دارد و از آن به [[کتاب مکنون]] یا [[لوح محفوظ]] نام برده شده است<ref>المیزان فی تفسیر القرآن (ط. جامعه مدرسین. ۱۴۱۷ه-ق.). ج۱۸، ص۸۴.</ref>. گاه أمّ الکتاب [[وصف]] [[آیات محکم]] [[الهی]] قرار گرفته که در این صورت، به معنای آیاتی است که محور و [[مرجع]] [[آیات متشابه]] قرآنند و به واسطه آنها می‌توان رفع ابهام از [[متشابهات]] [[قرآن]] کرد. نسبت [[محکمات]] به متشابهات در هر بیانی، نسبت مبادی [[بدیهی]] به نظری است. همان طور که امور نظری با ارجاع به بدیهیات روشن می‌شوند و در کنار آنها پرده ابهام از چهره برمی‌افکنند، [[آیات متشابه]] نیز با ارجاع به محکمات قرآن، در مدلول خود روشن و قابل استناد می‌گردند. در [[آیه]] مورد [[استدلال]]، معنای دوم از محکم مراد است که در مدلول خود روشن و [[مرجع]] آیات متشابه در تبیین [[هدف]] است<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ط. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ ه.ش.)، ج۱، ص۱۳۷.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۵ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۵ ص۲۳۹.</ref> | |||
همان سؤالی که در [[آیات]] قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح بود به اینکه مراد از آن، اُمِّ کدام کتاب است، در این آیه نیز جاری است. در جملات قبلی از [[کتابی]] [[سخن]] گفته شده که بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است. بنابراین، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ نازل شده راجع است. به بیانی دیگر، اُمّ‌الکتاب همان آیات محکمی است که خودِ این [[آیات محکم]]، بخشی از آن کتابی است که به [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود نیز بخشی از این کتاب است. در [[حقیقت]]، اصل بودن و اُمّ بودن نسبت به متشابهات است. به بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد؛ زیرا در دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره [[آل‌عمران]] است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر [[واحد]] تلقّی گردد، لازمه‌اش این است که کتاب نازل شده بر حضرت محمد{{صل}} نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ [[امور تشریعی]] و [[هدایتی]] است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد [[مفسّران]] نیز است همۀ امور تکوینی و [[تشریعی]] را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر [[محکمات]] و [[متشابهات]]، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به بیانی روشن‌تر، اُمّ الکتابی وجود دارد که به تصریح آیه، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از امور از جمله [[کتاب مبین]] به هر دو معنی و کتاب نازل شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از سویی دیگر، اُم الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب پیامبر اسلام{{صل}} است. | |||
بنابراین، این اصطلاح در سوره [[آل‌عمران]] از نظر مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در [[حقیقت]]، اُمّ‌الکتابِ مذکور در [[سورۀ آل‌عمران]] خود، مظروفِ ظرف [[کتابی]] است که بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل شده است، در حالی که أمّ‌الکتاب مذکور در سوره زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده است. همچنین أمّ الکتابی که در سوره رعد از آن یاد شده بنا بر دو احتمال [[تفسیری]] ظرف و مصدر کتاب [[تکوینی]] و تشریعی است<ref>[[علی رضا فخاری|فخاری، علی رضا]]، [[نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب (مقاله)| نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب]]، مجلۀ سراج منیر، ش ۲، ص۳۱ ـ ۴۶.</ref>. | |||
==نتیجه‌گیری== | |||
بنا بر آنچه یاد شد، می‌توان گفت هر یک از سه کاربرد أمّ‌الکتاب در سه آیه مذکور، معانی متعددی را برمی‌تابد، به طوری که در آیه‌ای به بخشی از کتاب نازل‌شده بر پیامبر اسلام{{صل}} اطلاق گردیده است و در آیه‌ای به منشأ و [[مرجع]] [[امور تشریعی]] [[دلالت]] دارد و در آیه‌ای دیگر به منشأ و مرجع حوادث عالم و اموری تکوینی. | |||
از سویی دیگر، در سوره زخرف، اُمّ‌الکتاب معنای ظرفیت دارد، [[ولی]] در دو کاربرد دیگر، چنین معنایی مستفاد نمی‌گردد. از این‌رو، کاربرد أمّ‌الکتاب در [[آیات قرآن]] حسبِ مواضع، نسبی است و معانی متفاوت را افاده می‌کند و لزوماً همگی به یک معنا نیستند، همانگونه که بنا به اظهار [[خلیل بن احمد]] هر شهری نسبت به روستاهای اطراف خود، اُمّ‌القُرای همان روستاهاست<ref>کُلُّ مدینةٍ هی اُمّ ما حولها مِنَ القُری.</ref>؛ لذا اطلاق أمّ‌القُری بر مکه معظمه، در استعمال شایع آن نسبت به دیگر شهرهای بزرگ [[محدودیت]] ایجاد نمی‌کند؛ لذا می‌توان گفت أمّ‌الکتاب یکی از [[اصطلاحات قرآنی]] است که بنا بر جایگاه خود در هر یک از [[آیات]]، معانی متفاوت افاده می‌کند. این نسبی بودن معنا، می‌تواند در دیگر واژگان [[قرآن]] نیز ساری و جاری باشد. | |||
همچنین باید تأکید کرد که علاوه بر امور [[تکوینی]]، آموزه‌های تشریعی نیز که از سوی [[پیامبران]] عرضه شده، از منبع [[الهی]] و [[وحیانی]] سرچشمه می‌گیرد که این نکته در سه آیه مذکور کاملاً هویداست<ref>[[علی رضا فخاری|فخاری، علی رضا]]، [[نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب (مقاله)|نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام‌الکتاب]]، مجلۀ سراج منیر، ش ۲، ص۳۱ ـ ۴۶.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||