تفسیر موضوعی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

با اینکه پیشینه تفسیر موضوعی به دوره معاصر بازمی گردد، بعضی [[مفسران]] تلاش کرده‌اند ریشه‌های این شیوه [[تفسیر]] را در [[تفاسیر]] کهن نشان دهند؛ بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی [[آیات محکم]] را [[ام الکتاب]] و [[مرجع]] تفسیر [[آیات متشابه]] معرفی کرده است؛<ref>نک: پیام قرآن، ج ۱، ص۲۳؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ - ۲۹.</ref> همچنین با معرفی نمونه‌هایی از [[تفسیر قرآن به قرآن]] منقول از [[رسول خدا]]{{صل}} بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند. <ref>نک: پیام قرآن، ج ۱، ص۲۳؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ ـ ۲۹.</ref> البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر [[هدف]] متفاوت است، <ref>تفسیر موضوعی، ص۹۰ - ۹۲.</ref> به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌‌شود و هم با [[تفسیر ترتیبی]]، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد.

از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعی، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعی که صِرف گردآوری آیات یک موضوع و توضیح [[معارف]] آن‌هاست آیات الاحکام‌های شیعی‌اند. برخلاف تفاسیر [[آیات الاحکام]] [[اهل سنت]] که به صورت ترتیبی آیات الاحکام [[قرآن]] را از [[سوره]] [[فاتحة الکتاب]] تا آخرین سوره [[تفسیر]] کرده‌اند، در آیات الاحکام‌های [[شیعی]] آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف [[محمد بن سائب کلبی]] شیعی ـ که بر اثر مفقود بودن، [[شیوه]] آن نامعلوم است ـ که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع [[فقه القرآن (کتاب)|فقه القرآن]] [[قطب‌الدین راوندی]] و مشهورترین اثر [[کنزالعرفان فی فقه القرآن (کتاب)|کنزالعرفان فی فقه القرآن]] [[فاضل مقداد]] و [[زبدة البیان (کتاب)|زبدة البیان]] [[مقدس اردبیلی]] اند که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع [[فقهی]] را در باب مستقلی تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثاری که در موضوعاتی با محوریت [[اهل بیت]]{{ع}} تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب [[ما نزل من القرآن فی علی (کتاب)|ما نزل من القرآن فی علی]] از [[حسین بن حکم مسلم حبری کوفی]] که از آن به تفسیر حبری نیز یاد می‌‌شود <ref>تفسیر موضوعی، ص۴۰.</ref> و [[ما نزل من القرآن فی علی (کتاب)|ما نزل من القرآن فی علی]] از [[هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعی]] از [[اصحاب امام رضا]]{{ع}} و [[امامة امیرالمؤمنین  فی القرآن (کتاب)|امامة امیرالمؤمنین  فی القرآن]] از [[محمد بن محمد بن نعمان]] مشهور به [[شیخ مفید]] <ref>نک: مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی، ص۶۹ - ۷۷.</ref> به معنای دقیق کلمه [[تفسیر]] موضوعی‌اند، با این حال بعضی محققان، [[علامه مجلسی]] را نخستین مفسری دانسته‌اند که اجمالا به شیوه [[تفسیر موضوعی]] به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در [[بحارالانوار (کتاب)|بحارالانوار]] در آغاز هر باب و موضوع، [[آیات]] ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالی آنها پرداخته است. <ref>نک: منشور جاوید قرآن، ج ۱، ص۲۴.</ref> [[معرفت]] تفسیر موضوعی [[مجلسی]] را دقیق‌ترین و [[جامع‌ترین]] دسته‌بندی [[آیات قرآن]] در باب [[معارف]] گوناگون [[اسلامی]] دانسته که تاکنون بی‌نظیر است. <ref>تفسیر و مفسران، ج ۲، ص۵۳۱.</ref>