استدلال عقلی قائلان به علم تام امامان چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

'''دلیل عقلی علم تام [[امامان]]{{عم}} چیست؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[علم معصوم (پرسش)|علم معصوم]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[علم غیب]]''' مراجعه شود.

در مورد [[گستره علوم معصومین]]{{ع}} میان [[اندیشمندان اسلامی]]، [[اتفاق نظر]] وجود ندارد؛ بلکه سه دیدگاه اصلی در این خصوص مطرح شده است: عده‌ای قول به [[تمامیت علم معصوم]] {{ع}} را برگزیدند؛ برخی منکر این گستردگی شده و قول به [[محدودیت علم معصوم]] {{ع}} را پذیرفته‌اند و برخی نیز در این مسأله توقف کرده و دیدگاهی را مطرح نکرده‌اند.

پیش از پرداختن به این دیدگاه ها، توضیح مطلبی به صورت مقدمه - برای بیان مراد از تمامیت یا عدم تمامیت علم معصوم - ضروری است:

واژه «تام» یا «مطلق» و اصطلاح «[[علم تام]]» یا «[[علم مطلق]]» و عباراتی از این دست، در [[ادبیات]] به کار رفته [[دانشمندان]] و نویسندگان در این موضوع، سه کاربری متفاوت از هم (اما مرتبط) وجود دارد:

بحث از فعلی یا شأنی بودن [[علم معصوم]] و همچنین تفصیلی یا اجمالی بودن آن، به مجالی دیگر غیر از [[قلمرو علم معصوم]] موکول است. به همین دلیل، در این پاسخ تنها به این [[پرسش]] خواهیم پرداخت که [[علم لدنی]] و ویژه [[معصوم]] تا چه گستره‌ای وسعت دارد؟ آیا شامل همه [[حقایق]] [[جهان]] می‌‌شود به استثنای اموری که اطلاع از آنها ناممکن است؟ یا مرز این دایره کوچک‌تر از این قلمرو است؟ با عبارتی دیگر: آیا [[علوم برگزیدگان خداوند]]، جامع و تام است یا کاستی‌هایی دارد که آن را افزایش پذیر می‌‌سازد؟ و با عبارتی سوم: آیا [[علوم ویژه الهی]]، از ابتدای تولد یا هنگام نوبت یا زمان خاص دیگر، به‌گونه‌ای جامع و تام به آنان داده می‌‌شود که هیچ‌گونه دانشی پس از آن به [[علوم]] ایشان افزوده نمی‌شود یا آنکه [[علوم الهیه]] خود را به تدریج و با شیوه‌های مختلفی دریافت می‌‌کنند؟<ref>ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام، ص۱۲۳-۱۲۴</ref>

در پاسخ به سؤال فوق، سه دیدگاه اصلی وجود دارد:

# قول به توقف در این مسأله و عدم اظهار نظر<ref>مرحوم شیخ انصاری از جمله افرادی است که در این مسأله توقف کرده، آنجا که می‌گوید: {{عربی|واما مسالة مقدار معلومات الامام{{ع}} من حیث العموم والخصوص وکیفیة علمه بها من حیث توقفه على مشیتهم اوعلى التفاتهم الى نفس الشىء اوعدم توقفه على ذلک فلا یکاد یظهر من الاخبار المختلفة فی ذلک ما یطمئن به النفس فالاولى وکول علم ذلک الیهم صلوات الله علیهم اجمعین}}؛ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ج١، ص٣٧۴.</ref>.

در این سؤال، تنها به ادله عقلی قول اول پرداخته می‌شود.

همان‌گونه که در مقدمه اشاره شد، سخن در درجه اول، پیرامون [[علم پیامبر خاتم]]{{صل}} و [[اهل بیت]] اوست. از سوی دیگری، تام بودن علم در اینجا بدین‌معناست که هیچ دانشی نیست که برای غیر [[خداوند]] ممکن باشد و [[معصوم]] نسبت به آن [[آگاه]] نباشد (با صرف نظر از اینکه این آگاهی بالفعل یا بالقوه، به صورت اجمالی یا تفصیلی باشد)<ref>ر.ک: هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود، ص؟؟.</ref>. تعدادی از علمای شیعه<ref>ر.ک: مظفر، محمدحسین، «علم امام»، خراسانی، محمد کاظم، «کفایة الاصول»، ص ۲۷۹؛ غروی اصفهانی، «نهایة الدرایة فی شرح الکفایة»، ج ۱، ص ۶۶۳؛ لواسانی، «نور الافهام فی علم الکلام»، ج ۲، ص ۹۷.</ref> - از جمله [[کلینی]] و [[آخوند خراسانی]] - بر اساس دسته‌ای از [[روایات]] معتقدند: "[[ائمه]]{{ع}} علاوه بر [[علم به احکام شریعت]]، به تمامی حوادث گذشته، حال و [[آینده]] [[علم]] داشته اند؛ مگر اموری که از اختصاصات [[علم الهی]] بوده باشد؛ مانند [[زمان]] فرارسیدن [[قیامت]] یا علم به هفتاد و سومین حرف [[اسم اعظم]]"<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، «الکافی»، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱.</ref>. طبق این دیدگاه می توان گفت: امامان معصوم در مقام [[آگاهی باطنی]]، بر اساس [[علمی]] که خداوند در جهت انجام [[رسالت]] و [[امامت]] در [[اختیار]] آنان قرار داده، از پایان حوادث و جریانات [[روزگار]] و از جمله [[سرنوشت]] خویش، باخبر هستند<ref>ر.ک: [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، «[[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|بررسی علم امام حسین به شهادت]]»، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱.</ref>.

# قائلان به تمامیت علم معصوم آیات یا روایات [[افزایش‌پذیر بودن علم معصوم]] را با بیان‌های گوناگونی توجیه و تفسیر می‌کنند.

# '''مقتضای مظهر تام صفات الهی بودن''': [[پیامبران]] به جهت [[مقام خلافت]] مطلقه‌شان، [[مظهر تام]] و تمام صفات خداوندی هستند. از جمله [[صفات الهی]]، [[علم بی‌کران]] و وسیع [[خداوند سبحان]] است. اگر پیامبران از این علم بی‌کران و وسیع [[الهی]] بی‌بهره باشند و [[نصیبی]] از آن نداشته باشند یا مظهر ناقص [[علم الهی]] باشند، مظهریت آنها از [[اسماء]] حسنای الهی غیر تام یا غیر تمام خواهد بود به این معنا که اگر از این [[علم بی‌کران الهی]] به‌طور مطلق بی‌بهره باشند، [[مظهر تمام اسماء حسنی]] نخواهند بود همچنین اگر مظهریت در [[علم]] داشته باشند ولی به‌طور ناقص و محدود همانند سایر افراد عادی باشد، مظهریت ایشان ناقص و غیر تام خواهد بود. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که مظهریت و [[تجلی اسماء]] در موجودات ممکن به اندازه وجود امکانی آنها خواهد بود؛ نه به اندازه وسعت بی‌نهایت [[ذات الهی]]. بنابراین، پیامبران هرچند در مرتبه وجود امکانی و [[مخلوق بودن]] خودشان مظهر تام و تمام علم بی‌کران و وسیع الهی هستند؛ چراکه ایشان [[خلیفه]] تام و مطلق [[حق سبحانه و تعالی]] هستند. حیطه این [[علم وسیع]] و گسترده که فراتر از [[علوم]] ظاهری افراد عادی است شامل امور [[باطنی]] و [[غیبی]] [[مخلوقات]] می‌‌شود که خداوند سبحان «[[عالم الغیب]]» و «[[علّام الغیوب]]» است؛ پس خلیفه او نیز باشد در مظهریتش از [[اسماء حسنای الهی]]، [[مظهر علم الهی]] با [[دامنه گسترده علم]] به ظاهر و [[باطن]] و [[غیب و شهادت]] داشته باشد. نکته دیگری که باید لحاظ کرد این است که این [[شأن]] باید در تمام کسانی که [[مظهریت تام اسماء حسنا]] رادارند جاری و [[ثابت]] باشد از جمله پیامبران و [[امامان معصوم]]. به عبارت دیگر: امامان معصوم نیز همانند [[پیامبر]] چون [[خلیفه الهی]] هستند، [[مقام مظهریت تام]] و تمام [[اسماء الهی]] را دارا می‌‌باشند<ref>ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بحث کوتاه در باره علم امام، ص۲۵؛ خمینی، سید روح الله، شرح دعای سحر، ص۵۳-۵۴؛ ؛ رستمی، محمد زمان؛ آل بویه، طاهره، علم امام، ص۲۰۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۴۶-۴۷.</ref>.

# '''مقتضای [[خلافت الهی]]''': مقام خلافت الهی یعنی [[جانشینی]] از [[شئون تدبیری]] و [[ربوبیت الهی]] در میان [[مخلوقات]]. لازمه جانشینی و [[خلافت]] این است که [[خلیفه]] تمام اموری را که تحقق خلافت مطلق منوط به آن است را داشته باشد. از جمله اموری که [[خلافت الهی]] - و مخصوصاً خلافت مطلق - منوط به آن است، دارا بودن [[علم]] وسیع است که شامل علم به امور ظاهری و [[باطنی]] و [[غیبی]] می‌‌شود و بی‌شک، [[خداوند متعال]] [[حکیم‌تر]]، [[عادل‌تر]] و مقامش بالاتر از آن است که کسی را خلیفه و [[حجت]] خود بر [[انسان‌ها]] قرار دهد، ولی امور آنها را از وی پنهان کند<ref>در حدیث شریف، از امام صادق{{ع}} نقل است که فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اَللَّهَ أَحْكَمُ وَ أَكْرَمُ وَ أَجَلُّ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَنْ يَكُونَ اِحْتَجَّ عَلَى عِبَادِهِ بِحُجَّةٍ ثُمَّ يُغَيِّبُ عَنْهُمْ شَيْئاً مِنْ أَمْرِهِمْ}}؛ «خداوند حکیم‌تر و بزرگ‌تر و داناتر از آن است که بر بندگان خود حجتی بگمارد، سپس از امور آنان چیزی را از او مخفی بدارد». صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص122.</ref>. پس یکی از شئون [[جانشینی]] و [[خلافت خداوند]]، داشتن [[علم تام]] و فراگیر است که خلیفه آن را با واسطه یا بی‌واسطه از خداوند دریافت می‌کند. [[امامان معصوم]] هم که ادامه‌دهنده [[رسالت پیامبر]]{{صل}} هستند، خلیفه ‌و [[جانشین ‌خداوند در زمین]] هستند<ref>در حدیث شریف، از پیامبر خاتم{{صل}} نقل است که فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ عَلِيّاً خَلِيفَةُ اَللَّهِ وَ خَلِيفَتِي عَلَيْكُمْ بَعْدِي}}؛ «همانا علی خلیفه خدا و خلیفه من بر شما پس از خود». صدوق، عيون أخبار الرضا، ج2، ص13؛ همچنین نقل است که فرمود: {{متن حدیث|وَمِنْ بَعْدِ اَلْحُسَيْنِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ خُلَفَاءُ اَللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَى عِبَادِهِ}}؛ «و پس از حسین نه تن از صلب او خلفای خدا در زمین‌اند و حجت‌های او بر بندگان». صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۵۹؛ امام رضا{{ع}} نیز در روایتی فرمود: {{متن حدیث|اَلْأَئِمَّةُ خُلَفَاءُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَرْضِهِ}}؛ «امامان خلفای خدای عز و جل در زمین اند». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، ص۱۹۳.</ref>؛ چون [[جانشین پیامبر]]{{صل}} در روی [[زمین]] هستند و از آنجا که [[پیامبر]]{{صل}} [[خلیفه الهی]] است؛ پس ایشان هم [[مقام خلافت]] را با خصوصیات ذکرشده باید داشته باشند. از جمله خصوصیات، دارابودن این مرتبه [[علم تام]] و فراگیر است که ایشان باید دارای چنین [[علمی]] باشند؛ تا امور [[خلافت الهی]] و به سرانجام رساندن [[هدف]] [[رسالت پیامبر]]{{صل}} را انجام دهند<ref>ر.ک: نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص۳۲۰؛ واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر کتاب سنت و عقل، ص۲۰۲؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۴۱.</ref>.

# '''منافات جهل به برخی امور با [[کمال امام]]''': [[جهل]]، [[نقص]] است و ائمه از تمام نواقص منزه‌اند. بنابراین چیزی نیست که ایشان به آن [[جاهل]] باشند. این دلیل از دو مقدمه تشکیل شده که مقدمه اول آن غیرعقلی بوده و از [[قرآن]] اخذ شده است: و آن اینکه: [[خداوند متعال]] در [[آیه تطهیر]] که در [[شأن اهل بیت]]{{ع}} نازل شده، هر گونه [[رجس]] و [[پلیدی]] اعم از ظاهری و [[باطنی]] را از دامان آنان دور کرده است. یکی از [[پلیدی‌های باطنی]]، [[جهل]] است که طبق [[آیه شریفه]]، وجود آنان باید از آن بری باشد<ref>دیدگاه آیت الله قاضی طباطبایی؛ ر.ک: استادی، رضا، سرگذشت کتاب شهید جاوید، ص۵٧٣.</ref>. مقدمه دوم اینکه: [[امامان]]{{ع}} باید در هر زمانی از [[مردمان]] آن [[زمان]] بهتر و کامل‌تر باشند چراکه [[امام]] [[مرجع]] برای [[رجوع]] [[انسان‌ها]] نسبت به [[مشکلات]] و پرسش هاست و در صورتی که نسبت به سوالی جهل داشته باشد، [[مرجعیت]] و [[جامعیت امام]] زیر سوال خواهد رفت، نتیجه اینکه با نوجه به این دو مقدمه می‌گوییم امام نسبت به تمام امور عالم [[آگاهی]] دارد<ref>ر.ک: سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۴۳-۵۱؛ موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص۱۲۸.</ref>.<ref>ر.ک: همان، ص۱۳۵؛ رساله ای در دلالت آیه تطهیر بر علم گسترده پیامبر و امام، در: محمد حسن نادم، علم امام (مجموعه مقالات)، ص۶۸۰-۶۸۳.</ref>.

# '''منافات جهل به برخی امور با [[افضلیت امام]]''': امام اگر به همه امور در تمام اوقات آگاه نباشد، با دیگرانی که به آن مسائل آگاه نیستند، مساوی می‌‌شود یا از کسانی که از آن امور آگاه‌اند، [[پایین‌تر]] خواهد بود. چنین [[تصوری]] [[نادرست]] است؛ زیرا [[واجب]] است که امام [[برترین]] فرد [[زمان]] خود باشد. بنابراین او به همه امور در تمام اوقات آگاه است<ref>ر.ک: همان، ص۱۲۹.</ref>.

== پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه ==

| تصویر = 8905674.jpg

| پاسخ‌دهنده = سید عبدالحسین نجفی لاری

«علم گسترده و فعلی [[امام]]{{ع}} به کارهای مردم، موجب اطاعت مردم و ترک نافرمانی آنان از امامان است. پس در این صورت واجب است که خداوند حکیم،آن را "علم گسترده و فعلی را" عطا کند؛ همان طور که واجب است آنان را منصوب و به آنان عصمت ببخشد. به دلیل این که معصیت پنهانی بیشتر از نافرمانی آشکار است. و اینکه کمتر کسی پیدا می‌شود که در معرض دید و اطلاع دیگران، کار خلاف و گناه انجام دهد. پس وقتی که با این قاعده "قاعده لطف" اصل امامت، عصمت [[امام]]{{ع}} و منزه بودن او از تمامی‌ نقص‌های بدنی و اخلاقی و نسبی اثبات می‌شود؛ پس به طریق اولی، گستردگی و فعلیت علم امام نیز ثابت می‌شود. از جمله شواهد قطعی عقلی بر علم امام،این است که اگر بنا باشد علم امام ارادی باشد نه فعلی و محدود باشد نه گسترده و علم او تمامی ‌موضوعات را در بر نگیرد و نیز اگر احتمال سهو در امام وجود داشته باشد، این امر مستلزم چند تالی فاسد خواهد بود.

| تصویر = 136873.jpg

| پاسخ‌دهنده = مهدی مقامی

«'''[[دلیل]] یکم: [[حفظ شریعت]]:''' [[امام]] [[حافظ شریعت]] است، [[حافظ شریعت]] باید [[عالم به شریعت]] باشد، [[امام]] باید [[عالم به شریعت]] باشد<ref>توضیح این برهان در بحث ضرورت امام، ص۲۸ گذشت.</ref>.

#اگر در همه زمان‌ها، در میان [[مکلفان]] ([[انس]] و [[جن]]) کسی باشد که بتواند در [[دین]] شبهه‌ای پدید آوررد و [[امام]] نتواند به آن پاسخ دهد [[حجیت]] [[امام]] بر او لغو خواهد بود.

}}

{{پاسخ پرسش  

{{پایان پرسش وابسته}}

{{منبع جامع}}

* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های علم غیب معصوم|کتاب‌شناسی علم غیب معصوم]]؛

{{پانویس}}

[[رده:پرسمان علم غیب امامان معصوم]]

[[رده:پرسش‌های علم غیب پیامبر]]

[[رده:(اظ): پرسش‌هایی با ۱۷ پاسخ]]

[[رده:(اظ): پرسش‌های علم غیب معصوم با ۱۷ پاسخ]]