شناخت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

===چیستی معرفت===

===امکان معرفت===

===رویکردهای ایده‌آلیستی===

[[کثرت‌گرایان]] معرفتی، گروه دیگر از [[منکران]] امکان معرفت هستند که [[دلایل]] آنها نیز سرانجام به نسبی‌گرایی یا [[شکاکیت]] منتهی می‌شود و علاوه بر [[ابتلا]] به چالش‌های مهم، نقدهای نسبی‌گرایی نیز در برابر آن قرار دارد. ذهن‌شناسی و [[پدیدارشناسی]] کانت، از مبانی شاخص نسبی‌گرایی معرفتی و [[کثرت‌گرایی]] معرفتی است. در حالی که این مبانی مخدوش و ناکارآمد می‌باشند<ref>مورن، ادگار، روش شناخت شناخت، ترجمه علی اسدی، ص۱۵۸؛ ر.ک: هارتناک یوستوس، نظریه معرفت در فلسفه کانت، ترجمه غلامعلی حداد عادل، ص۱۶؛ سبحانی، جعفر، پلورالیزم دینی یا کثرت‌گرایی، ص۵۷ - ۵۶.</ref>. مبنای دیگر این دیدگاه، مبنای زبان‌شناختی است که با نام [[هرمنوتیک]]، امروزه پس از پشت سر نهادن تطوراتی [[تاریخی]]، از گادامر<ref>هانس گئورگ گادامر متولد ۱۹۰۱ در لهستان و شاگرد مارتین هایدگر است. مهم‌ترین کتابش، حقیقت و روش (Truth and Method) در زمینه هرمنوتیک فلسفی است.</ref> و دیگران برجای مانده<ref>ر.ک: هوی، دیوید کوزتز، حلقه انتقادی، ترجمه مراد فرهادپور، ص۶۷، ۱۴۱ و ۱۵۰؛ احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، ج۲، ص۵۷۱؛ ریخته‌گران، محمد، مجله ارغنون، ش۷ و ۸: گادامر و هابرماس، ص۴۲۶؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ص۱۱۷ - ۱۱۲.</ref> اما از [[ثبات]] و استقرار برخوردار نیست<ref>افرادی همچون هابرماس، ولفهارت پاتنبرگ و وئی. دی. هیرش از منتقدان گادامر می‌باشند.</ref>؛ چه رسد به اینکه به عنوان مبنا در [[اثبات]] دیدگاه مهمی مانند [[کثرت‌گرایی]] [[معرفتی]] به کار رود.

===[[واقع‌گرایی]] معرفتی===

[[بشر]] در ابتدا [[ادراک]] [[تصدیقی]] ندارد<ref>ابن سینا، المبدأ و المعاد، ص۹۷ - ۹۶.</ref> و از راه حواس تصورات [[حسی]] را به دست می‌آورد؛ سپس با ارتقاء وجودی و فعلیت یافتن دیگر [[قوای ادراکی]] به ویژه [[عقل]]، به مفاهیم کلی دست می‌یابد و سپس با مفاهیم کلی [[برهان]]<ref>برهان، «القیاس المؤلف الیقینی» و ویژگی آن تشکیل یافتن از مواد یقینی است.</ref> تشکیل می‌دهد تا به [[معرفت‌های عقلی]] [[یقینی]] برسد<ref>منطق ارسطو، ج۲، ص۳۳۳؛ التعلیقات، ص۱۹۲، ۱۴۸، ۸۲؛ برهان شفاء، ص۷۸ و ۲۲۰ -۲۲۴؛ المنطقیات، ج۱، ص۲۷۳؛ التحصیل، ص۱۹۲؛ اساس الاقتباس، ص۳۶۰.</ref>. آنچه در [[شناخت]] [[حقیقی]] مفید است، [[یقین]] می‌باشد<ref>معرفت‌شناسی در قرآن، ص۱۳۶.</ref>. مراد از [[معرفت حقیقی]] آن است که [[مطابق با واقع]] باشد. [[قیاس]] برهانی قیاسی است که از مواد یقینی تألیف شده است و به طور ضروری نتیجه یقینی به دست می‌دهد<ref>برهان شفا، ص۷۸.</ref>. گفتنی است مبحث یقین و نسبت آن با [[شک]]، در زمینه [[اصول فقه]] و [[فقه]]، زمینه‌ای بسیار وسیع را به خود اختصاص داده است. [[حضرت]] [[امام]] درباره قاعده {{عربی|لا تنقض اليقين بالشك‏}} و تحلیل و آثار مترتب بر آن بحث‌های دامنه‌دار و دقیقی در آثار [[فقهی]] و اصولی خود سامان داده است<ref>ر.ک: الاجتهاد و التقلید، ص۷۱؛ الاستصحاب، ص۳، ۴، ۷ و...؛ انوارالهدایة، ص۷۱ و....</ref>. این قاعده، نشان از این معناست که اولاً [[فرهنگ اسلامی]] [[معتقد]] به امکان کسب [[معرفت یقینی]] است و ثانیاً [[ارزش]] معرفت یقینی ذاتی است و هرگز نمی‌توان آن را با معرفت‌هایی نازل‌تر از یقین مخدوش کرد. این اصل [[معرفتی]] در [[دانش اصول فقه]] مؤثر بوده و در حوزه [[احکام عملی]]، که خود برخاسته از ضوابط و [[قواعد]] نظری و استنباطی ([[اجتهادی]]) در [[فهم]] [[دین]] است، نیز متبلور گشته و [[احکام فقهی]] ارائه شده توسط [[فقهای شیعه]] بر این اصل مبتنی است. علاوه بر حوزه فقه و اصول، یقین در حوزه [[اخلاق]] و [[عرفان]] نیز مورد استفاده و تحلیل قرار داشته و ارزشمندترین مرتبه [[معرفت]] را به خود اختصاص داده است که [[بندگان]] [[برگزیده خداوند]] بدان مرتبه نایل می‌شوند که در آن، جز حضور [[محبوب]] را نمی‌یابند<ref>آداب الصلاة، ص۶۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۷۹ و ۴۴۷.</ref>. بدین ترتیب، معرفت یقینی از دیدگاه فرهنگ اسلامی و حکمای [[مسلمان]] از جمله حضرت امام امری است ممکن که در مناسبات مختلف [[علمی]] و عملی [[انسان]] در [[ارتباطات]] او با خود، همنوع، هستی و [[خدای تعالی]] مؤثر و معنابخش است.

===ابزار و منابع معرفت===

بدین ترتیب، عقل مد نظر [[اسلام]]، عقل [[الهی]] است که انسان را موظف و مکلّف به تکالیفی در برابر مولای خود می‌داند. این [[عقل]]، ماهیتی [[ملکوتی]] دارد و هرگز نمی‌توان آن را به ابزار تشخیص [[خیر و شرّ]] [[زندگی مادی]] و بدنی (مانند عقل ابزاری جزئی<ref>فصلنامه نقد و نظر، سال اول، شماره ۲، ص۱۰؛ ماکس وبر در تبیین علل دنیاگریزی مذهبی، اموری را بر می‌شمارد که ناظر به وجود تعارض بین عقل و دین می‌باشد. ر.ک: ماکس وبر، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، هرمس، تهران، ۱۳۸۲ ش، ص۳۷۰ و ۴۰۳.</ref>) فرو کاست؛ بلکه [[کشف]] و تبیین [[سرنوشت]] [[ابدی]] [[انسان]] برعهده عقل است. این همان معنایی است که در [[روایت]] آمده که: {{متن حدیث|الْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ}}<ref>کافی، ج۱، ص۱۱.</ref>. به همین دلیل است که [[قرآن]] کسانی را که از عقل بهره نبرده و در مسیر [[زندگی]] نمی‌اندیشند و در [[حقایق]] هستی [[تدبر]] نمی‌کنند، بارها [[نکوهیده]] است<ref>{{متن قرآن|وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}} «و هرگاه با کسانی که ایمان آورده‌اند دیدار کنند می‌گویند: ما (نیز) ایمان آورده‌ایم و چون با یکدیگر تنها شوند می‌گویند: آیا آنچه را خداوند بر شما برگشوده است به آنان می‌گویید تا با آن در پیشگاه پروردگارتان با شما چون و چرا کنند، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره بقره، آیه ۷۶؛ {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ}} «و چون به آنان گفته شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید می‌گویند: (نه) بلکه ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم؛ آیا حتی اگر پدرانشان چیزی را در نمی‌یافته و راه به جایی نمی‌برده‌اند، (باز از پدرانشان پیروی می‌کنند؟)» سوره بقره، آیه ۱۷۰؛ {{متن قرآن|إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}} «بدترین جنبندگان نزد خداوند ناشنوایانی گنگند که خرد نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۲۲؛ {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}} «و هیچ کس را جز به اذن خداوند یارایی نیست که ایمان آورد و (خداوند) عذاب را بر آنان که خرد نمی‌ورزند برقرار می‌دارد» سوره یونس، آیه ۱۰۰.</ref>. علاوه بر اهتمام [[قرآن]] به [[عقل]] و [[ضرورت]] بهره‌مندی [[انسان]] از آن، این نکته نیز به دست می‌آید که [[اسلام]] تلاش [[عقلی]] در [[کشف]] [[معارف دینی]] را می‌پذیرد<ref>صحیفه امام، ج۱۵، ص۴۱۵؛ ج۲۱، ص۲۲۲: پیام امام به گورباچف.</ref>. این دلیل مهم درون [[دینی]] و یکی از ارکان [[منطق]] [[فهم]] [[دین]] ([[حجیت]] و اعتبار عقل در فهم دین) می‌باشد.

===ارزش و معیار معرفت===

طبق نظریه مطابقت، صادق یک معرفت به مطابقت آن با [[واقعیت]] (نفس الامر) است. این نظریه از سوی [[فیلسوفان]] یونان باستان<ref>دوره آثار افلاطون، ترجمه محمد حسن لطفی، ج۳، ص۱۵۰۸؛ متافیزیک، ص۱۱۹.</ref> و برخی از متأخران غربی<ref>paul Edwards، The Encyclopedia of Philosophy (London، New Yo: Macmuan publishing Co: inc ۸ The Press ۱۹۶۷)، vol۲. Pp.۲۲۴ - ۲۲۵.</ref>، پذیرفته شده است. مکاتب [[فلسفه]] [[اسلامی]] همین دیدگاه را برگزیده‌اند<ref>شرح الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۱۱۲؛ الهیات شفاء، ص۴۸؛ الاسفار الاربعة، ج۱، ص۸۹ و ۲۶۸؛ ج۳، ص۳۰۵؛ المبدأ و المعاد، ص۱۱۰ و....</ref>. اما درباره اعتبار این [[تئوری]] باید گفت: [[فیلسوفان]] پیش از صدرا [[صدق]] را [[وحدت]] ماهوی میان [[ذهن]] و عین می‌دانستند؛ اما در نظر صدرا، وحدت و اشتراک ماهوی [[علم]] و معلوم، خود، ناشی از اشتراک و وحدت عینی علم با [[واقعیت]] معلوم است از آن جهت که مشکک و متفاضل‌اند. یعنی تطابق ذهن و عین به تطابق [[عوالم]] هستی باز می‌گردد<ref>ر.ک: عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت متعالیه، ج۱، ص۱۸۳ - ۱۸۱.</ref>. [[هماهنگی]] دیدگاه [[حضرت]] [[امام]] با دیدگاه صدرایی و موافقت با این دیدگاه در تطابق عوالم و نظریه حرکت جوهری، در این مورد نیز جاری است<ref>شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۶۸.</ref>. ایشان به تبیین و تشریح نظریه مطابقت به طور مستقل نپرداخته؛ اما از عبارت‌های ایشان، [[اعتقاد]] به این نظریه به دست می‌آید که [[معرفت]] صحیح، معرفت [[مطابق با واقع]] و منطبق بر نفس‌الأمر است<ref>شرح چهل حدیث، ص۶۱۶ و ۶۱۷؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸ و ۲۴؛ ج۲، ص۵۶؛ ج۳، ص۴۹۷؛ صحیفه امام، ج۱۴، ص۹.</ref>.

==[[عقلانیت]] [[معرفت دینی]]==

===[[معرفت دینی]]===

[[اسلام]]، [[کامل‌ترین]] و [[برترین]] [[دین الهی]] و [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، [[آخرین پیامبر]] [[الهی]] و [[قرآن]]، [[آخرین کتاب آسمانی]] است. پیامبر اسلام{{صل}} [[معارف]] [[وحی]] را دریافت و به انسان‌های عصر خود [[ابلاغ]] می‌فرمود و پس از [[رحلت]] ایشان، [[ائمه معصومین]]{{ع}} به تبیین و تشریح محتوای [[دین]] و [[هدایت]] [[انسان‌ها]] پرداختند. قرآن و [[سنت پیامبر]] و [[اهل‌بیت]]{{ع}} منبع [[معرفت دینی]] و آگاهی‌های به دست آمده با مراجعه به این منابع، معرفت دینی می‌باشند. البته در [[تفکر شیعی]] مجموع کتاب، [[سنت]]، [[عقل]] و [[اجماع]] منابع معرفت دینی هستند، که در تحلیل دقیق، سه منبع سنت، عقل و اجماع در ذیل وحی (کتاب) قرار می‌گیرند.

===امکان معرفت دینی===

[[حضرت]] [[امام]] متفکری اصولی است. ایشان، اجتهاد را اصلی کارآمد و [[ارزشمند]] می‌داند و تلاش‌های عمیق [[عقلی]] ایشان در آثار متعدد در [[حوزه‌های علوم اسلامی]] گویای اهتمام ایشان به [[تفقّه]] عقلی در دین است. آثار ایشان در [[اصول فقه]] و مباحث دامنه‌دار اجتهاد و [[تقلید]] و ضوابط و [[قواعد]] اجتهاد و تفقّه عقلی در دین نشان از [[عقل‌گرایی]] عمیق ایشان در فهم و [[تفسیر دین]] دارد. بر این اساس، حضرت امام عملاً به امکان [[کسب معرفت]] از [[منابع دینی]] معتقد است و استفاده از عقل و روش عقلی، مبنایی در تحقیقات ایشان در زمینه [[علوم اسلامی]] است<ref>ر.ک: الاجتهاد و التقلید، ص۱۸ و ۳۲ و ۶۱ و...؛ الاستصحاب، ص۶ و ۱۱ و ۱۳ و...؛ انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، ج۱، ص۱۴۳؛ تهذیب الاصول، ج۱، ص۲۳۴ و....</ref>.

===ابزار و منابع معرفت دینی===

[[قلب]]، ابزاری است که انسان با بهره از آن می‌تواند به حقایق ماوراء طبیعی [[معرفت]] یابد<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ج۲، ص۲۲۰.</ref>. از منظر حضرت امام، [[حقایق دین]] و قلب، اموری [[غیبی]] و متعلق به مرتبه ماوراء [[طبیعت]] هستند؛ لذا [[ارتباط]] متقابلی میان آنها برقرار است<ref>آداب الصلاة، ص۸۶؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۰۴.</ref>. البته شرط [[ادراک]] [[حقایق]] متعالی با [[قلب]]، [[طهارت]] قلب از آلودگی‌ها و زنگارهای تعلقات مادی و [[دنیوی]] است<ref>شرح چهل حدیث، ص۴۵۴.</ref>. این [[قلب سلیم]] است که مهبط [[انوار الهی]] و [[معارف غیبی]] [[دین]] است<ref>شرح چهل حدیث، ص۳۲۷؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۸.</ref>. این نوع ادراک در [[حکمت اسلامی]] به [[شهود]] نیز تعبیر شده است. بسیاری از عرفا معتقدند [[عقل]]، [[ظواهر]] و ماهیات و تعیّنات را [[کشف]] می‌کند، اما [[باطن]] و کنه اشیاء با قلب و از راه شهود و [[علم حضوری]] به دست می‌آید. دیدن حقایق با چشم [[دل]] است و [[ادراکات عقلی]] نوعی [[شناخت]] حصولی و خطاپذیرند؛ اما شهود از این آفت مبّراست<ref>رساله قشیریّه، ص۱۱۸ - ۱۱۷.</ref>. [[حکمت]] صدرایی در تحلیل [[دریافت وحی]] توسط [[پیامبر]]{{صل}} به این نکته اشاره دارد که قلب آن [[حضرت]] دو درب دارد، یکی رو به [[عرش الهی]]، که از آن حقایق [[وحی]] را دریافت می‌کند و یکی رو به فرش که [[حقایق دین]] را به انسان‌های دیگر [[ابلاغ]] می‌فرماید<ref>تفسیر سوره حمد، ص۱۳۸ و ۱۶۳؛ المبدأ و المعادف ص۱۲۹.</ref>.

===[[ارزش]] و معیار معرفت دینی===

[[فرهنگ شیعی]]، برای نیل به همین مقصود، [[علوم]] مختلف [[عقلی]] و [[نقلی]] را سامان داده است. علومی مانند [[منطق]]، [[فلسفه]]، [[کلام]]، [[تاریخ]]، [[رجال]]، [[فقه]]، [[تفسیر]] و... همگی در راستای کشف و اثبات صدق معرفت‌های کسب شده از متن دین قرار دارند. این امر در حوزه [[معارف قرآن]] و علوم [[تفسیری]]، اهمیت مضاعف داشته و با اصول مختلف به ویژه اصل ارجاع [[متشابهات]] به [[محکمات]] در دستور کار محققان و [[مجتهدان]] قرار دارد<ref>تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۸۲؛ شرح چهل حدیث، ص۱۵۱؛ تنقیح الاصول، ج۴، ص۴۸۰.</ref>.

==گونه‌شناسی معرفت دینی==

===[[ترجمه]]===

==[[آسیب‌شناسی]] [[معرفت دینی]]==

===[[تفسیر به رأی]]===

== منابع ==

{{منابع}}

{{پایان منابع}}