حج در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

 

ا. [[بلوغ]]

یکی از شرایط حج بلوغ است.<ref>قواعد الاحکام، ج ۱، ص۴۰۲؛ ایضاح الفوائد، ج ۱، ص۲۶۴؛ بدائع الصنائع، ج ۲، ص۱۶۰.</ref> دلیل این شرط روایاتی است که [[تکلیف]] را از [[کودک]] ساقط دانسته است، بنابراین تکلیف «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ» ([[آل‌عمران]] / ۳، ۹۷) شامل آنان نمی‌شود.<ref>التمهید، ج ۱، ص۱۰۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص۱۴۵.</ref>

 

از این‌رو بر [[مجنون]] حج [[واجب]] نیست،<ref>تحریر الاحکام، ج ۱، ص۵۴۳؛ المجموع، ج ۷، ص۲۰.</ref> زیرا بر اساس برخی روایات، [[آیه]] «مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً» استطاعت * بدنی را نیز دربرمی‌گیرد و مجنون از این جهت سالم نیست.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۷، ص۴۱.</ref>

 

ج. [[حریت]]

بر این اساس، حج بر بردگان واجب نیست،<ref>المعتبر، ج ۲، ص۷۴۹؛ تحریر الاحکام، ج ۱، ص۵۴۳.</ref> زیرا یکی از شرایط حج [[توانایی مالی]] و [[قدرت]] [[تصرف]] در آن است و برده چنین [[توانایی]] را ندارد: «عَبدًا مَملوکـًا لا یَقدِرُ عَلی شَی‌ءٍ». (نحل / ۱۶، ۷۵)<ref>بدائع الصنائع، ج ۲، ص۱۲۰؛ کشف اللثام، ج ۱، ص۲۸۷.</ref> این شرط از آیه ۹۷ [[آل عمران]] / ۳ که استطاعت را شرط وجوب دانسته نیز استفاده شده است.<ref>احکام القرآن، ابن عربی، ج ۱، ص۳۷۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص۱۴۵.</ref>

 

از این‌رو بر [[کافران]] [[حج]] [[واجب]] نیست، بدان سبب که [[حج]] [[عبادت]] است و کافران به [[عبادات]] [[اسلامی]] [[مکلف]] نیستند.<ref>بدائع الصنائع، ج ۲، ص۱۲۰؛ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۳۸۳.</ref> برخی این شرط را از [[آیه]] ۹۷ [[آل عمران]] / ۳ نیز استفاده کرده‌اند؛ با این توضیح که از جمله «ومَن کَفَرَ» استفاده می‌شود که مراد از «وللّه‌علی [[الناس]]» مؤمنان‌اند؛ زیرا در غیر این صورت [[کافر]] شدن آنان معنا نداشت؛<ref>بدائع الصنائع، ج ۲، ص۱۲۰.</ref> ولی در مقابل، [[فقهای شیعه]] و برخی [[فقیهان]] [[اهل سنت]] اسلام را تنها شرط [[صحت]] دانسته‌اند نه شرط [[وجوب]]، از این‌رو معتقدند که حج گزاردن بر کافران نیز واجب است، هرچند در صورت انجام دادن صحیح نیست.<ref>منتهی المطلب، ج ۲، ص۶۵۹؛ الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۷۶ ـ ۲۰۷۷.</ref> مستند این دیدگاه کلمه «الناس» در آیه ۹۷ [[آل‌عمران]] / ۳ است که شامل کافران نیز می‌شود و نیز آیه ۱۹۶ بقره / ۲ که به طور عموم، همگان را به اتمام حج مکلف کرده است. به [[روایات]] نیز برای این مدعا استناد شده است،<ref>الخلاف، ج ۲، ص۲۴۵؛ تذکرة الفقهاء، ج ۷، ص۹۲ ـ ۹۳.</ref> بر همین اساس برخی گفته‌اند: [[کفر]] در اینجا، کفر در [[اصول دین]] نیست، بلکه کفر در [[فروع دین]] و مراد از آن «[[ترک حج]]» است.<ref>المیزان، ج ۳، ص۳۵۵.</ref>

 

ه. [[استطاعت]]

یکی دیگر از شرایط وجوب حج استطاعت است: «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً». (آل‌عمران / ۳، ۹۷)<ref>المغنی، ج ۳، ص۱۶۹؛ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۴۰۴؛ مستند الشیعه، ج ۱۱، ص۲۴.</ref> این شرط در [[روایات اسلامی]] نیز آمده است.<ref>الکافی، ج ۴، ص۲۶۷؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص۳۵؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> [[فقهای اسلامی]] با استناد به آیه و روایات، استطاعت را دارای ۴ قسم دانسته‌اند. مصداق اصلی استطاعت در آیه مذکور، [[توانایی مالی]] یعنی توشه و مرکب برای [[سفر حج]] است،<ref>قواعد الاحکام، ج ۱، ص۴۰۴؛ تذکرة الفقهاء، ج ۷، ص۴۹؛ المغنی، ج ۳، ص۱۶۹.</ref> چنان‌که در برخی [[روایات]] نیز آمده است؛<ref>الکافی، ج ۴، ص۲۶۷؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص۳۵؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> اما آرای [[فقیهان]] درباره محدوده [[توانایی مالی]] متفاوت است؛ به نظر فقیهان [[شیعه]] و برخی فقیهان [[اهل سنت]] مراد از [[استطاعت]] [[مالی]]، داشتن هزینه رفت و برگشت [[حج]] افزون بر نیازهای عادی [[زندگی]] مانند [[مسکن]]، اثاث [[منزل]]، و دیگر مخارج زندگی است.<ref>قواعد الاحکام، ج ۱، ص۴۰۴؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۲، ص۱۰۵؛ الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۸۳.</ref> مقدار و کیفیت زاد و راحله در هر مکان و برای هر شخص به [[توانایی]] و [[شأن]] افراد و [[عرف]] [[حاکم]] بر آن [[جامعه]] بستگی دارد.<ref>کتاب الحج، خویی، ج ۱، ص۸۷؛ تحریر الوسیله، ج ۱، ص۳۷۳.</ref> به نظر بسیاری از فقیهان وجود زاد و راحله لازم نیست، بلکه توانایی تهیه آن کافی است؛<ref>جامع المدارک، ج ۲، ص۲۶۲؛ کتاب الحج، خویی، ج ۱، ص۸۶.</ref> اما در مقابل، برخی از [[فقهای اهل سنت]] توانایی هزینه رفت و برگشت سفر حج را در استطاعت کافی دانسته‌اند، هرچند حجگزار پس از بازگشت برای خود و اهلش نفقه‌ای نداشته باشد.<ref>الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۸۵.</ref> به نظر فقهای امامی استطاعت مالی در صورت بذل آن از سوی دیگری نیز محقق شده، با وجود آن حج [[واجب]] می‌گردد.<ref>الخلاف، ج ۲، ص۲۵۱؛ المعتبر، ج ۲، ص۷۵۲.</ref> دلیل [[وجوب]]، [[آیه]] ۹۷ [[آل عمران]] / ۳ و برخی روایات است که حج را به طور عام بر مستطیع واجب شمرده است؛<ref>الخلاف، ج ۲، ص۲۵۱؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۲، ص۱۱۰.</ref> ولی فقهای اهل سنت برآن‌اند که در این صورت، شخص مستطیع نشده و حج بر او واجب نمی‌گردد. برخی نیز گفته‌اند: تنها در صورت [[بذل مال]] از سوی فرزند، فرد مستطیع می‌گردد؛ زیرا در بذل فرزند منتی نیست.<ref>المغنی، ج ۳، ص۱۷۰؛ فقه السنه، ج ۱، ص۶۳۲.</ref> مصداق دیگر [[استطاعت]]، استطاعت بدنی است، از این‌رو بر اساس [[آیه]] مذکور [[حج]] بر ناتوان‌ها و [[بیماران]] [[واجب]] نیست.<ref>مستند الشیعه، ج ۱۱، ص۶۴؛ العروة الوثقی، ج ۴، ص۴۱۶؛ الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۸۶.</ref> در مقابل، برخی گفته‌اند: بر افراد زمین‌گیر و [[ناتوان]] دارای توان [[مالی]] نیز حج واجب است، از این‌رو آنان باید کسی را به [[نیابت]] از خود به حج بفرستند.<ref>تحریر الاحکام، ج ۱، ص۵۵۱ ـ ۵۵۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۷، ص۱۲۷ ـ ۱۳۱؛ المجموع، ج ۷، ص۱۰۰.</ref> مصداق دیگر استطاعت، استطاعت طریقی و باز بودن راه و [[امن]] بودن آن است که افزون بر آیه ۹۷ [[آل عمران]] / ۳ و [[روایات]]، ادلّه [[نفی عسر و حرج]] نیز بر اشتراط آن دلالت دارد،<ref> مستند الشیعه، ج ۱۱، ص۶۰؛ کتاب الحج، خویی، ج ۱، ص۲۱۶.</ref> بر این اساس، کسی که راه برایش مسدود یا [[جان]] یا [[آبرو]] و مالش در خطر است مستطیع نبوده، [[حج]] بر او واجب نیست.<ref> مستند الشیعه، ج ۱۱، ص۶۰؛ عروة الوثقی، ج ۴، ص۴۱۶؛ الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۸۸.</ref> مصداق دیگر استطاعت، استطاعت زمانی است؛ به این معنا که باید مکلّف پس از تحقق دیگر شرایط، [[زمان]] و [[فرصت]] کافی برای [[اعمال]] حج داشته باشد و گرنه حج بر او در آن سال واجب نیست.<ref> مستند الشیعه، ج ۱۱، ص۶۴ـ ۶۵؛ کتاب الحج، خویی، ج ۱، ص۲۱۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۳، ص۲۰۸۹.</ref>