ابراهیم بن هاشم قمی در تراجم و رجال (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۳۷
، ۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲وظیفهٔ شمارهٔ ۲
جز (جایگزینی متن - '\<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(252\,\s252\,\s233\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\[\[(.*)\]\](.*)\"\'\'\'(.*)\'\'\'\"(.*)\<\/div\>\n\<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(255\,\s245\,\s227\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\<\/div\>\n\n' به '{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = $2 | عنوان مدخل = $4 | مداخل مرتبط = $6 | پرسش مرتبط = }} ') |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) جز (وظیفهٔ شمارهٔ ۲) |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
ابراهیم بن هاشم<ref>ر.ک: أ. منابع [[شیعی]]: [[رجال]] النجاشی، ص۱۶، ش۱۸؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳، ش۵۲۲۴، [[الفهرست]] ([[طوسی]])، ص۱۱، ش۶؛ [[الرجال]] ([[ابن داوود]])، ص۲۰، ش۴۳؛ معالم العلماء، ص۴۰، ش۳؛ [[خلاصة الأقوال]] ([[رجال العلامة الحلی]])، ص۴، ش۹؛ [[نقد الرجال]]، ج۱، ص۹۴، ش۱۵۸؛ جامع الرواة، ج۱، ص۳۸؛ إکلیل المنهج، ص۹۶، ش۵۸؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۵۷؛ الفوائد الرجالیه، بحرالعلوم، ج۱، ص۴۳۹؛ [[منتهی المقال]]، ج۱، ص۲۱۳، ش۹۲؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۵، ش۱۸۳۹؛ [[تنقیح المقال]]، ج۵، ص۷۲، ش۶۲۱، أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۳، ش۴۵۹؛ مستدرکات [[علم رجال الحدیث]]، ج۱، ص۲۲۲، ش۵۵۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۸۹، ش۳۳۲. | ابراهیم بن هاشم<ref>ر.ک: أ. منابع [[شیعی]]: [[رجال]] النجاشی، ص۱۶، ش۱۸؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳، ش۵۲۲۴، [[الفهرست]] ([[طوسی]])، ص۱۱، ش۶؛ [[الرجال]] ([[ابن داوود]])، ص۲۰، ش۴۳؛ معالم العلماء، ص۴۰، ش۳؛ [[خلاصة الأقوال]] ([[رجال العلامة الحلی]])، ص۴، ش۹؛ [[نقد الرجال]]، ج۱، ص۹۴، ش۱۵۸؛ جامع الرواة، ج۱، ص۳۸؛ إکلیل المنهج، ص۹۶، ش۵۸؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۵۷؛ الفوائد الرجالیه، بحرالعلوم، ج۱، ص۴۳۹؛ [[منتهی المقال]]، ج۱، ص۲۱۳، ش۹۲؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۵، ش۱۸۳۹؛ [[تنقیح المقال]]، ج۵، ص۷۲، ش۶۲۱، أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۳، ش۴۵۹؛ مستدرکات [[علم رجال الحدیث]]، ج۱، ص۲۲۲، ش۵۵۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۸۹، ش۳۳۲. | ||
ب. منابع [[سنی]]: لسان [[المیزان]]، ج۱، ص۱۱۸، ش۳۶۸.</ref> در اسناد شمار فراوانی از [[روایات]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱، ص۳۶۴، ج۲، ص۶۳، ج۳، ص۱۷۷؛ و....</ref> به نقل از کتاب‌های [[کافی]]، [[کمال الدین]]، [[تأویل الآیات الظاهرة]]، [[معانی الأخبار]]، [[التوحید]] و... یاد شده؛ گاه با همین تعبیر و گاه با تعبیر {{عربی|علی، عن أبیه}}<ref>یادآوری: در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق (ج ۲، ص۱۱۲) به گزارش از کتاب کافی، ابراهیم بن هاشم با وصف الطیار ذکر شده است: علی بن ابراهیم عن أبیه الطیار؛ لکن در منبع اصلی (الکافی، ج۲، ص۴۱۲، ح۱) و در کتب روایی دیگر، بی‌وصف الطیار ثبت شده و همین ضبط درست است؛ زیرا نه در کتب رجالی، نه در اسناد روایات، ابراهیم بن هاشم متصف به این ویژگی نشده است.</ref>؛ مانند: {{متن حدیث|فی کتاب کمال الدین و تمام النعمة حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} لَا دِينَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَعْمَلُكُمْ بِالتَّقِيَّةِ فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى مَتَى قَالَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هُوَ يَوْمُ خُرُوجِ قَائِمِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَمَنْ تَرَكَ التَّقِيَّةَ قَبْلَ خُرُوجِ قَائِمِنَا فَلَيْسَ مِنَّا فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْقَائِمُ مِنْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ قَالَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِي ابْنُ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ يُطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ مِنْ كُلِّ جَوْرٍ وَ يُقَدِّسُهَا مِنْ كُلِّ ظُلْمٍ وَ هُوَ الَّذِي يَشُكُّ النَّاسُ فِي وِلَادَتِهِ وَ هُوَ صَاحِبُ الْغَيْبَةِ قَبْلَ خُرُوجِهِ فَإِذَا خَرَجَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِهِ وَ وَضَعَ مِيزَانَ الْعَدْلِ بَيْنَ النَّاسِ فَلَا يَظْلِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ هُوَ الَّذِي تُطْوَى لَهُ الْأَرْضُ وَ لَا يَكُونُ لَهُ ظِلٌّ وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ يَسْمَعُهُ جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَيْهِ يَقُولُ أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَيْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فِيهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ}}<ref>اگر بخواهیم از آسمان بر آنان نشانه ای فرو می‌فرستیم تا فروتنانه بدان گردن نهند سوره شعراء، آیه ۴.</ref>}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۴۵۷ به گزارش از کمال الدین، ج۲، ص۳۷۱ - ۳۷۲، ح۵.</ref> | ب. منابع [[سنی]]: لسان [[المیزان]]، ج۱، ص۱۱۸، ش۳۶۸.</ref> در اسناد شمار فراوانی از [[روایات]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱، ص۳۶۴، ج۲، ص۶۳، ج۳، ص۱۷۷؛ و....</ref> به نقل از کتاب‌های [[کافی]]، [[کمال الدین]]، [[تأویل الآیات الظاهرة]]، [[معانی الأخبار]]، [[التوحید]] و... یاد شده؛ گاه با همین تعبیر و گاه با تعبیر {{عربی|علی، عن أبیه}}<ref>یادآوری: در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق (ج ۲، ص۱۱۲) به گزارش از کتاب کافی، ابراهیم بن هاشم با وصف الطیار ذکر شده است: علی بن ابراهیم عن أبیه الطیار؛ لکن در منبع اصلی (الکافی، ج۲، ص۴۱۲، ح۱) و در کتب روایی دیگر، بی‌وصف الطیار ثبت شده و همین ضبط درست است؛ زیرا نه در کتب رجالی، نه در اسناد روایات، ابراهیم بن هاشم متصف به این ویژگی نشده است.</ref>؛ مانند: {{متن حدیث|فی کتاب کمال الدین و تمام النعمة حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} لَا دِينَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَعْمَلُكُمْ بِالتَّقِيَّةِ فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى مَتَى قَالَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هُوَ يَوْمُ خُرُوجِ قَائِمِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَمَنْ تَرَكَ التَّقِيَّةَ قَبْلَ خُرُوجِ قَائِمِنَا فَلَيْسَ مِنَّا فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْقَائِمُ مِنْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ قَالَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِي ابْنُ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ يُطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ مِنْ كُلِّ جَوْرٍ وَ يُقَدِّسُهَا مِنْ كُلِّ ظُلْمٍ وَ هُوَ الَّذِي يَشُكُّ النَّاسُ فِي وِلَادَتِهِ وَ هُوَ صَاحِبُ الْغَيْبَةِ قَبْلَ خُرُوجِهِ فَإِذَا خَرَجَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِهِ وَ وَضَعَ مِيزَانَ الْعَدْلِ بَيْنَ النَّاسِ فَلَا يَظْلِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ هُوَ الَّذِي تُطْوَى لَهُ الْأَرْضُ وَ لَا يَكُونُ لَهُ ظِلٌّ وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ يَسْمَعُهُ جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَيْهِ يَقُولُ أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَيْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فِيهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ}}<ref>اگر بخواهیم از آسمان بر آنان نشانه ای فرو می‌فرستیم تا فروتنانه بدان گردن نهند سوره شعراء، آیه ۴.</ref>}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۴۵۷ به گزارش از کمال الدین، ج۲، ص۳۷۱ - ۳۷۲، ح۵.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۷۶-۵۷۷.</ref> | ||
==شرح حال [[راوی]]== | ==شرح حال [[راوی]]== | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
[[ابن حجر]]: {{عربی|إبراهیم بن هاشم بن الخلیل أبو إسحاق القمی، أصله کوفی و هو أول من نشر حدیث الکوفیین بقم، قال أبوالحسن بن بابویه فی تاریخ الری و قدم الری مجتازاً و أدرک محمد بن علی الرضا ولم یلقه، روی عن أبی هدیة الراوی عن أنس و عن غیره من أصحاب جعفر الصادق منهم حماد بن عیسی غریق الجحفة، روی عنه ابنه علی و محمد بن یحیی العطار و جعفر الحمیری و أحمد بن إدریس و غیرهم}}<ref>لسان المیزان، ج۱، ص۱۱۸، ش۳۶۸.</ref>. | [[ابن حجر]]: {{عربی|إبراهیم بن هاشم بن الخلیل أبو إسحاق القمی، أصله کوفی و هو أول من نشر حدیث الکوفیین بقم، قال أبوالحسن بن بابویه فی تاریخ الری و قدم الری مجتازاً و أدرک محمد بن علی الرضا ولم یلقه، روی عن أبی هدیة الراوی عن أنس و عن غیره من أصحاب جعفر الصادق منهم حماد بن عیسی غریق الجحفة، روی عنه ابنه علی و محمد بن یحیی العطار و جعفر الحمیری و أحمد بن إدریس و غیرهم}}<ref>لسان المیزان، ج۱، ص۱۱۸، ش۳۶۸.</ref>. | ||
از کتاب‌های وی کتاب قضایا أمیرالمؤمنین{{ع}} است که [[علامه]] [[امین]] درباره آن می‌نویسد: {{عربی|و قال البهبهانی فی حاشیة منتهی المقال...؛ و کتاب قضایا أمیرالمؤمنین{{ع}} عندنا منه نسخة مخطوطة کتب فی أولها عجائب أحکام أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب{{ع}} روایة محمد بن علی بن إبراهیم بن هاشم عن أبیه عن جده علی بن إبراهیم عن أبیه عن محمد بن الولید عن محمد بن الفرات عن الأصبغ بن نباتة عن أمیر المؤمنین{{ع}} و جمیعها بهذا السند و قد نقلنا جملة منها فی الجزء الثانی من کتابنا معادن الجواهر و یرجع عهد کتابتها إلی القرن السادس ولکن وجدنا فی بعض روایاتها ما لا یوافق بظاهره أصول أصحابنا}}<ref>أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۴، ش۴۵۹.</ref> | از کتاب‌های وی کتاب قضایا أمیرالمؤمنین{{ع}} است که [[علامه]] [[امین]] درباره آن می‌نویسد: {{عربی|و قال البهبهانی فی حاشیة منتهی المقال...؛ و کتاب قضایا أمیرالمؤمنین{{ع}} عندنا منه نسخة مخطوطة کتب فی أولها عجائب أحکام أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب{{ع}} روایة محمد بن علی بن إبراهیم بن هاشم عن أبیه عن جده علی بن إبراهیم عن أبیه عن محمد بن الولید عن محمد بن الفرات عن الأصبغ بن نباتة عن أمیر المؤمنین{{ع}} و جمیعها بهذا السند و قد نقلنا جملة منها فی الجزء الثانی من کتابنا معادن الجواهر و یرجع عهد کتابتها إلی القرن السادس ولکن وجدنا فی بعض روایاتها ما لا یوافق بظاهره أصول أصحابنا}}<ref>أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۴، ش۴۵۹.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۷۷-۵۷۹.</ref> | ||
==طبقه [[راوی]]== | ==طبقه [[راوی]]== | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
[[علامه]] [[بحر العلوم]]، جمله من أصحاب الرضا{{ع}} در عبارت کشی را از [[یونس بن عبد الرحمن]] دانسته<ref>{{عربی|والظاهر من قول الکشی: من أصحاب الرضا{{ع}} التعلق بیونس، دون إبراهیم، و علی الثانی، فربما کان وجه النظر عدم تحقق روایة الإبراهیم عن الرضا{{ع}} لکن الشیخ فی کتاب الرجال عده فی جملة أصحابه و قال فی الفهرست: و ذکروا أنه لقی الرضا{{ع}} و لعل الأقرب: أنه لقیه، ولم یرو عنه، و إنما روی عن الجواد{{ع}}}}؛ (الفوائد الرجالیه (بحر العلوم)، ج۱، ص۴۴۵).</ref> که مورد [[نقد]] بعضی از بزرگان قرار گرفته و آن را خلاف ظاهر عبارت کشی دانستند<ref>ر.ک: أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۴؛ تنقیح المقال، ج۵، ص۷۴ - ۷۸، ش۶۲۱.</ref>، چنان‌که [[علامه شوشتری]] احتمال وقوع تصحیف در عبارت کشی را یاد کرده و اینکه عبارت تلمیذ یونس [[مصحف]] روی عن تلامیذ یونس بوده است<ref>{{عربی|و اما قول الکشی: تلمیذ یونس علی النقل النجاشی، فیحتمل أن یکون محرف روی عن تلامیذ یونس کإسماعیل بن مرار و صالح بن السندی و غیرهما}}؛ (قاموس الرجال، ج۱، ص۳۳۵، ش۲۳۶).</ref>. | [[علامه]] [[بحر العلوم]]، جمله من أصحاب الرضا{{ع}} در عبارت کشی را از [[یونس بن عبد الرحمن]] دانسته<ref>{{عربی|والظاهر من قول الکشی: من أصحاب الرضا{{ع}} التعلق بیونس، دون إبراهیم، و علی الثانی، فربما کان وجه النظر عدم تحقق روایة الإبراهیم عن الرضا{{ع}} لکن الشیخ فی کتاب الرجال عده فی جملة أصحابه و قال فی الفهرست: و ذکروا أنه لقی الرضا{{ع}} و لعل الأقرب: أنه لقیه، ولم یرو عنه، و إنما روی عن الجواد{{ع}}}}؛ (الفوائد الرجالیه (بحر العلوم)، ج۱، ص۴۴۵).</ref> که مورد [[نقد]] بعضی از بزرگان قرار گرفته و آن را خلاف ظاهر عبارت کشی دانستند<ref>ر.ک: أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۴؛ تنقیح المقال، ج۵، ص۷۴ - ۷۸، ش۶۲۱.</ref>، چنان‌که [[علامه شوشتری]] احتمال وقوع تصحیف در عبارت کشی را یاد کرده و اینکه عبارت تلمیذ یونس [[مصحف]] روی عن تلامیذ یونس بوده است<ref>{{عربی|و اما قول الکشی: تلمیذ یونس علی النقل النجاشی، فیحتمل أن یکون محرف روی عن تلامیذ یونس کإسماعیل بن مرار و صالح بن السندی و غیرهما}}؛ (قاموس الرجال، ج۱، ص۳۳۵، ش۲۳۶).</ref>. | ||
مؤید [[کلام]] علامه شوشتری درباره وقوع تصحیف در عبارت کشی، [[سخن]] [[شیخ صدوق]] در مشیخه است: {{عربی|و ما کان فیه عن یحیی بن أبی عمران فقد رؤیته عن محمد بن علی ماجیلویه رضی الله عنه عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن یحیی بن أبی عمران، و کان تلمیذ یونس بن عبدالرحمن}}<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۵۰ - ۴۵۱.</ref> | مؤید [[کلام]] علامه شوشتری درباره وقوع تصحیف در عبارت کشی، [[سخن]] [[شیخ صدوق]] در مشیخه است: {{عربی|و ما کان فیه عن یحیی بن أبی عمران فقد رؤیته عن محمد بن علی ماجیلویه رضی الله عنه عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن یحیی بن أبی عمران، و کان تلمیذ یونس بن عبدالرحمن}}<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۵۰ - ۴۵۱.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۷۹-۵۸۰.</ref> | ||
==تحقیق== | ==تحقیق== | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
==روایت [[ابراهیم بن هاشم]] از [[امام صادق]]{{ع}}== | ==روایت [[ابراهیم بن هاشم]] از [[امام صادق]]{{ع}}== | ||
[[میر داماد]] در کتاب الرواشح السماویة<ref>{{متن حدیث|فی کتابی الاخبار- التهذیب و الاستبصار- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مَا يُؤْخَذُ مِنْ جِزْيَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ لَحْمِ خَنَازِيرِهِمْ وَ مَيْتَتِهِمْ قَالَ عَلَيْهِمُ الْجِزْيَةُ فِي أَمْوَالِهِمْ}}؛ (الرواشح السماویه، ص۴۹).</ref> با اشاره به روایتی از کافی که در آن ابراهیم بن هاشم شفاهی و بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} [[پرسش]] کرده، روایت ابراهیم بن هاشم از امام صادق{{ع}} را ممکن، و احتمال ارسال در [[سند روایت]] را نیز منتفی دانسته است<ref>{{عربی|فروایته عن أبی عبدالله بغیر واسطة لا تخلو من بعد؛ والإرسال فی الروایة بلفظ السؤال- حیث یقول الراوی: سألته عن کذا، فقال: کذا - ساقط عن درجة}}؛ (الرواشح السماویه، ص۵۰).</ref> | [[میر داماد]] در کتاب الرواشح السماویة<ref>{{متن حدیث|فی کتابی الاخبار- التهذیب و الاستبصار- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مَا يُؤْخَذُ مِنْ جِزْيَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ لَحْمِ خَنَازِيرِهِمْ وَ مَيْتَتِهِمْ قَالَ عَلَيْهِمُ الْجِزْيَةُ فِي أَمْوَالِهِمْ}}؛ (الرواشح السماویه، ص۴۹).</ref> با اشاره به روایتی از کافی که در آن ابراهیم بن هاشم شفاهی و بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} [[پرسش]] کرده، روایت ابراهیم بن هاشم از امام صادق{{ع}} را ممکن، و احتمال ارسال در [[سند روایت]] را نیز منتفی دانسته است<ref>{{عربی|فروایته عن أبی عبدالله بغیر واسطة لا تخلو من بعد؛ والإرسال فی الروایة بلفظ السؤال- حیث یقول الراوی: سألته عن کذا، فقال: کذا - ساقط عن درجة}}؛ (الرواشح السماویه، ص۵۰).</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۸۱-۵۸۲.</ref> | ||
==تحقیق== | ==تحقیق== | ||
در [[نقد]] دیدگاه [[میرداماد]] چند نکته اشاره می‌شود: | در [[نقد]] دیدگاه [[میرداماد]] چند نکته اشاره می‌شود: | ||
#بر اساس نسخه‌های مختلف [[کتاب کافی]]، چند نفر از سند روایت افتاده‌اند و سند کامل روایت، این است: {{عربی|علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن حماد بن عیسی، عن حریز، عن محمد بن مسلم قال: سألت أبا عبدالله{{ع}} عن صدقات أهل الجزیة...}}<ref>الکافی، ج۳، ص۵۶۸، ح۵.</ref>. | #بر اساس نسخه‌های مختلف [[کتاب کافی]]، چند نفر از سند روایت افتاده‌اند و سند کامل روایت، این است: {{عربی|علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن حماد بن عیسی، عن حریز، عن محمد بن مسلم قال: سألت أبا عبدالله{{ع}} عن صدقات أهل الجزیة...}}<ref>الکافی، ج۳، ص۵۶۸، ح۵.</ref>. | ||
#[[شیخ طوسی]] در [[تهذیب الأحکام]] این [[روایت]] را از کافی با همین سند کامل نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۱۳ - ۱۱۴ (ح۳۳۳) و ۱۳۵ - ۱۳۶ (ح۳۷۹).</ref>. | # [[شیخ طوسی]] در [[تهذیب الأحکام]] این [[روایت]] را از کافی با همین سند کامل نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۱۳ - ۱۱۴ (ح۳۳۳) و ۱۳۵ - ۱۳۶ (ح۳۷۹).</ref>. | ||
#[[سائل]] از [[امام]]{{ع}} [[محمد بن مسلم]] است؛ نه [[ابراهیم بن هاشم]]، چنان که [[شیخ صدوق]] در [[من لایحضره الفقیه]]<ref>{{متن حدیث|وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}}فِي أَهْلِ الْجِزْيَةِ يُؤْخَذُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ مَوَاشِيهِمْ شَيْءٌ سِوَى الْجِزْيَةِ قَالَ لَا}} (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۱، ح۱۶۷۲)؛ {{متن حدیث|قَالَ وَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مَا يُؤْخَذُ مِنْ جِزْيَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ لَحْمِ خَنَازِيرِهِمْ وَ مَيْتَتِهِمْ فَقَالَ...}} (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۲، ح۱۶۷۳).</ref> و [[شیخ مفید]] در المقنعة<ref>ر.ک: المقنعه، ص۲۷۹، باب ۳۸.</ref> به آن تصریح کرده‌اند. | # [[سائل]] از [[امام]]{{ع}} [[محمد بن مسلم]] است؛ نه [[ابراهیم بن هاشم]]، چنان که [[شیخ صدوق]] در [[من لایحضره الفقیه]]<ref>{{متن حدیث|وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}}فِي أَهْلِ الْجِزْيَةِ يُؤْخَذُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ مَوَاشِيهِمْ شَيْءٌ سِوَى الْجِزْيَةِ قَالَ لَا}} (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۱، ح۱۶۷۲)؛ {{متن حدیث|قَالَ وَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مَا يُؤْخَذُ مِنْ جِزْيَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ لَحْمِ خَنَازِيرِهِمْ وَ مَيْتَتِهِمْ فَقَالَ...}} (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۲، ح۱۶۷۳).</ref> و [[شیخ مفید]] در المقنعة<ref>ر.ک: المقنعه، ص۲۷۹، باب ۳۸.</ref> به آن تصریح کرده‌اند. | ||
[[سید بحر العلوم]] بعد از اشاره به روایت کافی و دیدگاه [[میرداماد]]: {{عربی|و لا ریب فی أن ذلک هو بعض السند، و الباقی ساقط، کما یدل ممارسة الحدیث و الرجال. و من تصدی لتصحیح ذلک علی وجهه، فقد ارتکب شططا من القول}}<ref>الفوائد الرجالیه (بحر العلوم)، ج۱، ص۴۴۷.</ref> | [[سید بحر العلوم]] بعد از اشاره به روایت کافی و دیدگاه [[میرداماد]]: {{عربی|و لا ریب فی أن ذلک هو بعض السند، و الباقی ساقط، کما یدل ممارسة الحدیث و الرجال. و من تصدی لتصحیح ذلک علی وجهه، فقد ارتکب شططا من القول}}<ref>الفوائد الرجالیه (بحر العلوم)، ج۱، ص۴۴۷.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۸۲-۵۸۳.</ref> | ||
==روایت ابراهیم بن هاشم از [[امام جواد]]{{ع}}== | ==روایت ابراهیم بن هاشم از [[امام جواد]]{{ع}}== | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
بر اساس [[اسناد روایات]]، [[ابراهیم بن هاشم]] بی‌واسطه از [[امامان]] [[هادی]] و [[حسن عسکری]]{{عم}} [[حدیث]] نقل نکرده، بلکه با یک واسطه از این دو بزرگوار روایت کرده<ref>{{متن حدیث|... حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ دُلَفَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} عَنِ التَّوْحِيدِ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّي أَقُولُ بِقَوْلِ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ فَغَضِبَ{{ع}} ثُمَّ قَالَ...}}؛ (الأمالی (صدوق)، ص۲۷۷، ح۲)؛ {{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ خَاقَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ{{ع}} سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّكْرِ...}}؛ (تهذیب الأحکام، ج۲، ص۸۵، ح۳۱۲)؛ {{متن حدیث|مَا رُوِيَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِيسَى بْنِ صَبِيحٍ قَالَ دَخَلَ الْحَسَنُ الْعَسْكَرِيُّ{{ع}} عَلَيْنَا الْحَبْسَ وَ كُنْتُ بِهِ عَارِفاً فَقَالَ لِي لَكَ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً وَ شَهْرٌ وَ يَوْمَانِ...}}؛ (الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۴۷۸).</ref>، با اینکه از جهت طبقه محذوری ندارد؛ زیرا ظاهراً دوران این دو [[امام]] را [[درک]] کرده و علت نقل با واسطه از این دو امام، عدم دسترسی و [[عدم امکان ملاقات]] بوده، چون این دو بزرگوار در یک [[پادگان نظامی]] زیر نظر بوده‌اند و [[ملاقات]]، شدنی نبوده است. | بر اساس [[اسناد روایات]]، [[ابراهیم بن هاشم]] بی‌واسطه از [[امامان]] [[هادی]] و [[حسن عسکری]]{{عم}} [[حدیث]] نقل نکرده، بلکه با یک واسطه از این دو بزرگوار روایت کرده<ref>{{متن حدیث|... حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ دُلَفَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} عَنِ التَّوْحِيدِ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّي أَقُولُ بِقَوْلِ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ فَغَضِبَ{{ع}} ثُمَّ قَالَ...}}؛ (الأمالی (صدوق)، ص۲۷۷، ح۲)؛ {{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ خَاقَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ{{ع}} سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّكْرِ...}}؛ (تهذیب الأحکام، ج۲، ص۸۵، ح۳۱۲)؛ {{متن حدیث|مَا رُوِيَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِيسَى بْنِ صَبِيحٍ قَالَ دَخَلَ الْحَسَنُ الْعَسْكَرِيُّ{{ع}} عَلَيْنَا الْحَبْسَ وَ كُنْتُ بِهِ عَارِفاً فَقَالَ لِي لَكَ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً وَ شَهْرٌ وَ يَوْمَانِ...}}؛ (الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۴۷۸).</ref>، با اینکه از جهت طبقه محذوری ندارد؛ زیرا ظاهراً دوران این دو [[امام]] را [[درک]] کرده و علت نقل با واسطه از این دو امام، عدم دسترسی و [[عدم امکان ملاقات]] بوده، چون این دو بزرگوار در یک [[پادگان نظامی]] زیر نظر بوده‌اند و [[ملاقات]]، شدنی نبوده است. | ||
[[آیت الله بروجردی]] [[ابراهیم بن هاشم]] را در طبقه هفتم [[راویان]] ذکر کرده است<ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۵.</ref> | [[آیت الله بروجردی]] [[ابراهیم بن هاشم]] را در طبقه هفتم [[راویان]] ذکر کرده است<ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۵.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۸۳-۵۸۵.</ref> | ||
==استادان و [[شاگردان راوی]]== | ==استادان و [[شاگردان راوی]]== | ||
| خط ۷۷: | خط ۷۷: | ||
#شیخ طوسی و نجاشی او را نخستین نشر دهنده [[حدیث]] کوفی‌ها در [[قم]] معرفی کرده‌اند<ref>{{عربی|و أصحابنا یقولون: أول من نشر حدیث الکوفیین بقم هو}}؛ (رجال النجاشی، ص۱۶، ش۱۸؛ نیز ر.ک: الفهرست، ص۱۲، ش۶).</ref>، درحالی که [[اهل]] قم به [[سخت‌گیری]] در پذیرش [[احادیث]] معروف هستند، چنان که [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]]، افرادی همچون [[سهل بن زیاد]] و [[احمد بن خالد برقی]] را به جهت [[روایت]] از ضعفاء از قم [[اخراج]] می‌کند؛ اما در این برهه از [[زمان]]، [[روایات]] ابراهیم بن هاشم را اهل قم می‌پذیرند. | #شیخ طوسی و نجاشی او را نخستین نشر دهنده [[حدیث]] کوفی‌ها در [[قم]] معرفی کرده‌اند<ref>{{عربی|و أصحابنا یقولون: أول من نشر حدیث الکوفیین بقم هو}}؛ (رجال النجاشی، ص۱۶، ش۱۸؛ نیز ر.ک: الفهرست، ص۱۲، ش۶).</ref>، درحالی که [[اهل]] قم به [[سخت‌گیری]] در پذیرش [[احادیث]] معروف هستند، چنان که [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]]، افرادی همچون [[سهل بن زیاد]] و [[احمد بن خالد برقی]] را به جهت [[روایت]] از ضعفاء از قم [[اخراج]] می‌کند؛ اما در این برهه از [[زمان]]، [[روایات]] ابراهیم بن هاشم را اهل قم می‌پذیرند. | ||
#رئیس‌المحدثین، [[شیخ کلینی]] که به تعبیر نجاشی {{عربی|أوثق الناس فی الحدیث و أثبتهم}}<ref>رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref> است، بسیاری از روایات [[کتاب کافی]] را از ابراهیم بن هاشم نقل کرده که بر [[اعتماد]] بسیار فراوان [[ثقة الإسلام کلینی]] به روایات ایشان دلالت دارد<ref>نزدیک به ۴۸۳۲ روایت در کتاب کافی از ابراهیم بن هاشم نقل شده که حدود ۴۸۲۰ مورد آن، به وساطت فرزندش علی بن ابراهیم است.</ref>. | #رئیس‌المحدثین، [[شیخ کلینی]] که به تعبیر نجاشی {{عربی|أوثق الناس فی الحدیث و أثبتهم}}<ref>رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref> است، بسیاری از روایات [[کتاب کافی]] را از ابراهیم بن هاشم نقل کرده که بر [[اعتماد]] بسیار فراوان [[ثقة الإسلام کلینی]] به روایات ایشان دلالت دارد<ref>نزدیک به ۴۸۳۲ روایت در کتاب کافی از ابراهیم بن هاشم نقل شده که حدود ۴۸۲۰ مورد آن، به وساطت فرزندش علی بن ابراهیم است.</ref>. | ||
#[[اعتماد]] [[شیخ طوسی]] به [[روایات]] ایشان و نقل فراوان از وی در کتاب‌های [[تهذیب الأحکام]] و [[الاستبصار فیما اختلف من الأخبار]] که هر دو از [[کتب اربعه]] [[حدیثی]] [[شیعه]] شمرده می‌شوند<ref>در کتاب الاستبصار، بیش از ۶۰۰ روایت و در تهذیب الأحکام، بیش از ۱۸۰۰ روایت، از ابراهیم بن هاشم نقل شده است.</ref>. | # [[اعتماد]] [[شیخ طوسی]] به [[روایات]] ایشان و نقل فراوان از وی در کتاب‌های [[تهذیب الأحکام]] و [[الاستبصار فیما اختلف من الأخبار]] که هر دو از [[کتب اربعه]] [[حدیثی]] [[شیعه]] شمرده می‌شوند<ref>در کتاب الاستبصار، بیش از ۶۰۰ روایت و در تهذیب الأحکام، بیش از ۱۸۰۰ روایت، از ابراهیم بن هاشم نقل شده است.</ref>. | ||
#[[علی بن ابراهیم]] روایات فراوانی از پدرش در تفسیرش نقل کرده، درحالی که به [[وثاقت]] [[راویان احادیث]] آن، [[گواهی]] داده است<ref>{{عربی|و نحن ذاکرون و مخبرون بما ینتهی إلینا و رواه مشایخنا و ثقاتنا عن الذین فرض الله طاعتهم و أوجب ولایتهم و لا یقبل عمل إلا بهم...}}؛ (تفسیر القمی، ج۱، ص۴).</ref>. | # [[علی بن ابراهیم]] روایات فراوانی از پدرش در تفسیرش نقل کرده، درحالی که به [[وثاقت]] [[راویان احادیث]] آن، [[گواهی]] داده است<ref>{{عربی|و نحن ذاکرون و مخبرون بما ینتهی إلینا و رواه مشایخنا و ثقاتنا عن الذین فرض الله طاعتهم و أوجب ولایتهم و لا یقبل عمل إلا بهم...}}؛ (تفسیر القمی، ج۱، ص۴).</ref>. | ||
#[[ابن قولویه]] در کتاب کامل الزیارات روایاتی از [[ابراهیم بن هاشم]] نقل کرده و در مقدمه کتاب به وثاقت [[راویان]]، گواهی داده است<ref>{{عربی|...لکن ما وقع لنا من جهة الثقات من أصحابنا...}}؛ (کامل الزیارات، ص۴).</ref>. | # [[ابن قولویه]] در کتاب کامل الزیارات روایاتی از [[ابراهیم بن هاشم]] نقل کرده و در مقدمه کتاب به وثاقت [[راویان]]، گواهی داده است<ref>{{عربی|...لکن ما وقع لنا من جهة الثقات من أصحابنا...}}؛ (کامل الزیارات، ص۴).</ref>. | ||
#[[ابن طاووس]] بعد از نقل حدیثی<ref>{{متن حدیث|... قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ{{ع}} يَقُولُ مَا أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ عَصَاهُ}}؛ (فلاح السائل، ص۱۵۸).</ref> که در سندش ابراهیم بن هاشم یاد شده، می‌نویسد: {{عربی|و رواة الحدیث ثقات بالإتفاق}}. | # [[ابن طاووس]] بعد از نقل حدیثی<ref>{{متن حدیث|... قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ{{ع}} يَقُولُ مَا أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ عَصَاهُ}}؛ (فلاح السائل، ص۱۵۸).</ref> که در سندش ابراهیم بن هاشم یاد شده، می‌نویسد: {{عربی|و رواة الحدیث ثقات بالإتفاق}}. | ||
#صاحب نوادر الحکمه روایاتی را از ابراهیم بن هاشم نقل کرده و [[محمد بن حسن بن ولید]]، روایات عده‌ای از راویان آن را استثناء کرده که بر [[ضعف]] آن راویان دلالت دارد و ابراهیم بن هاشم از استثنا شدگان نیست<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۴۸، ش۹۳۹.</ref>. | #صاحب نوادر الحکمه روایاتی را از ابراهیم بن هاشم نقل کرده و [[محمد بن حسن بن ولید]]، روایات عده‌ای از راویان آن را استثناء کرده که بر [[ضعف]] آن راویان دلالت دارد و ابراهیم بن هاشم از استثنا شدگان نیست<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۴۸، ش۹۳۹.</ref>. | ||
#فزونی [[روایت]] اجلاء از ابراهیم بن هاشم مانند، [[محمد بن حسن صفار]]، [[محمد بن احمد بن یحیی]] و [[سعد بن عبدالله]].<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۸۶-۵۸۸.</ref> | #فزونی [[روایت]] اجلاء از ابراهیم بن هاشم مانند، [[محمد بن حسن صفار]]، [[محمد بن احمد بن یحیی]] و [[سعد بن عبدالله]].<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۵۸۶-۵۸۸.</ref> | ||