فضل بن سهل سرخسی

فضل بن سهل سرخسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فضل بن سهل سرخسی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

ابوالعباس فضل بن سهل بن عبدالله سرخسی، مشهور به ذوالریاستین.

در سال 154هـ در سرخس متولد شد،1 اما بر اساس گزارش طبری که می گوید: عمر وی به هنگام مرگ شصت سال بود،2 ولادت وی باید در سال 142هـ رخ داده باشد. وی از اشراف زادگان ایرانی بود و پدرش سهل در زمان هارون الرشید (خلافت 170 ـ 193هـ ) اسلام آورد و به دستگاه یحیی بن خالد برمکی پیوست و پسرانش فضل و حسن نیز به خدمت جعفر بن یحیی درآمدند و در نهایت، فضل به واسطه جعفر برمکی از خواص مأمون (خلافت 198 ـ 218هـ ) گردید. به گفته خطیب بغدادی، زمانی که فضل بن سهل تصمیم به اسلام آوردن گرفت، کراهت داشت از اینکه به دست هارون و مأمون مسلمان شود، از این رو در روز جمعه ای به تنهایی به مسجد جامع رفت، غسل کرد و لباس مسلمانی پوشید،3 ولی بنا بر روایتی که ذهبی آورده، در سال 190هـ به دست مأمون اسلام آورد و از شیعیان بود.4 شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام رضا(علیه السلام)برشمرده است.5 وی دارای حدیث مسندی نیز می باشد که آن را از یحیی بن خالد برمکی نقل، و طاهر بن حسین از او روایت کرده است.6 وی که از ذوق شاعری،7 هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره شناسی نیز مهارت داشت،8 به وزارت مأمون رسید و در بسیاری از امور حکومت و مملکت طرف مشورت او قرار گرفت. او که در مدت اندکی به جایگاه و منزلتی خاص نزد خلیفه نایل شده بود،9 پس از به قتل رسیدن علی بن عیسی بن ماهان و عبدالرحمان بن جبلة انباوی از فرماندهان لشکر امین به دست طاهر ذوالیمینین، به حکومت و امارت همدان تا دریای خزر و گرگان و خلیج فارس و سرحدات هند رسید.10 او بدین گونه هم ریاست وزیران و دیوان و هم فرماندهی لشکریان مأمون را عهده دار بود و بدین سبب به ذوالریاستین شهرت یافت.11 تألیفی به نام الاختیارات که در موضوع شناخت اوقات و ایام و نجوم بوده، از آثار اوست.12 سرانجام مأمون به دلیل زیرکی و شجاعت خاص و آوازه ای که فضل به دست آورده بود، نتوانست او را تحمل کند و چون حکومت و خلافت را در خطر دید، تصمیم به قتل وی گرفت و بدین منظور دایی خویش، غالب اسود را به همراه جمعی دیگر برای کشتن او به سرخس فرستاد13 و آنان وی را در 60 سالگی به سال 202هـ در حمام سرخس به قتل رساندند.14 پی نوشت ها

1 ـ الاعلام 5/149.

2 ـ تاریخ الطبری 8/565.
3 ـ تاریخ بغداد 12/339.
4 ـ سیر اعلام النبلاء 10/99 و 100.
5 ـ رجال الطوسی 385.
6 ـ تاریخ بغداد 12/340.
7 ـ معجم الشعراء 163.
8 ـ وفیات الاعیان 4/42.
9 ـ الکامل فی التاریخ 6/229 ـ 231.
10 ـ تاریخ الطبری 8/424.
11 ـ سیر اعلام النبلاء 10/100 تاریخ بغداد 12/340.
12 ـ کشف الظنون 1/34.
13 ـ الکامل فی التاریخ 6/346 و 348.
14 ـ تاریخ الطبری 8/565.*

.

جستارهای وابسته

• حسن بن سهل (برادر)

منابع

1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱