ولایت و امامت پژوهشی از منظر قرآن (کتاب)

ولایت و امامت پژوهشی از منظر قرآن کتابی است که به بررسی امامت با خاستگاه ولایی و توحیدی آن می‌پردازد. پدیدآورندهٔ این اثر محمد اسعدی است. این کتاب زیر نظر محسن اراکی به رشته تحریر درآمده است. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫ ناشر این کتاب است.

ولایت و امامت
زبان	فارسی
ترجمهٔ کتاب	پژوهشی از منظر قرآن
نویسنده	محمد اسعدی
زیر نظر	محسن اراکی
ویراستار	سعیدرضا علی‌عسکری
موضوع	امامت، ولایت، امامت در قرآن
مذهب	[[شیعه]][[رده:کتاب شیعه]]
ناشر	[[:رده:انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬|انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬]][[رده:انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬]]
محل نشر	قم، ایران
سال نشر	۱۳۹۲ ش
شابک	۹۷۸-۶۰۰-۹۴۱۵۹-۰-۸
شماره ملی	۳۱۱۰۸۰۴

‬

درباره کتاب

در معرفی این کتاب آمده است: «کتاب حاضر، پژوهشی در زمینه ولایت و امامت و تبیین ابعاد و مبانی آن است. در ابتدای کتاب مباحث مبنایی ولایت مانند معناشناسی آن، کارکردهای قرآنی و دینی آن و معنای اصطلاحی این واژه در قرآن و آموزه‌های دینی بیان شده و پس از آن تقسیمات ولایت در قرآن، شئون ولایت الهی و اولیای خدا در نظام توحیدی مورد تجزیه و تحلیل قرآنی قرار گرفته است. در بخش دوم کتاب به بررسی معنای امامت از منظر قرآن کریم پرداخته شده و ماهیت و جایگاه معرفتی آن و نیز فلسفه امامت در آموزه‌های اسلامی مورد شرح و بررسی قرار گرفته است. قلمرو شئون ولایی امام معصوم(ع) در هدایت تکوینی و تشریعی، مشروعیت امام(ع) و جعل و تعیین الهی او، بیان شرایط و اوصاف امام، امامت اهل‌ بیت(ع) در قرآن، نسبت بین امامت و مهدویت و ولایت نیابی فقیه در عصر غیبت از دیگر مندرجات مهم مطرح شده در این نوشتار است.

فهرست کتاب

• مقدمه؛

بخش اول: ولایت در قرآن

• اشاره؛

فصل اول: معناشناسی ولایت

• معناشناسی ولایت؛
• اشاره؛
• معنای لغوی:
• ماده اصلی ولایت؛
• هیئت‌های فعلی مادۀ ولی؛
• واژۀ «ولایت»؛
• واژۀ «ولیّ»؛
• واژۀ «مَولی»:
• سخنی دربارۀ تفسیر لغوی مَولی به اَولی؛
• کاربرد دینی:
• الف) حوزۀ قرآنی:
• هیئت‌های فعلی مادۀ ولیّ؛
• واژۀ ولایت:
• الف)آیۀ ۷۲ سورۀ انفال؛
• ب) آیۀ ۴۳ و ۴۴ سورۀ کهف؛
• واژۀ ولیّ؛
• واژۀ مولی:
• ب) حوزۀ روایی؛
• مصطلح علمی:
• حوزۀ فقه اسلامی؛
• حوزه کلام اسلامی؛
• حوزۀ عرفان اسلامی؛
• چکیده فصل اول؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل دوم: تقسیمات ولایت در قرآن

• اشاره؛
• تقسیم به لحاظ صاحب ولایت(ولیّ):
• ولایت الهی، ولایت اولیای الهی، ولایتشیطانی و ولایت عمومی؛
• تقسیم به لحاظ مراتب ولایت:
• ولایت استقلالی و بالا‌صاله، ولایت غیر استقلالی و بالعرض؛
• ولایت استقلالی و بالاصاله؛
• ولایت غیراستقلالی و بالعرض؛
• تقسیم به لحاظ متعلَّق ولایت:
• ولایت تکوینی و تشریعی، ولایت ظاهری و باطنی؛
• ولایت تکوینی، ولایت تشریعی:
• الف)ولایت تکوینی؛
• ب)ولایت تشریعی؛
• ولایت باطنی، ولایت ظاهری؛
• تقسیم به لحاظ قلمرو ولایت (مولّی علیه):
• ولایت عام، ولایت خاص؛
• تقسیم به لحاظ ابعاد ولایت:
• ایجابی و سلبی؛ فردی و اجتماعی؛ روحی، علمی و عملی؛
• بُعد ایجابی و سلبی؛
• بُعد فردی و اجتماعی؛
• بُعد روحی، علمی و عملی:
• الف)بُعد روحی؛
• ب)بُعد علمی؛
• ج)بُعد عملی؛
• چکیدۀ فصل دوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل سوم: شؤون ولایت الهی در قرآن

• اشاره؛
• هدایت تکوینی الهی:
• هدایت تکوینی عام:
• الف) بُعد روحی؛
• ب) بُعد علمی؛
• ج) بُعد عملی؛
• هدایت تشریعی الهی:
• هدایت تشریعی عام؛
• هدایت تشریعی خاص؛
• چکیدۀ فصل سوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل چهارم: ولایت اولیای الهی در نظام توحیدی قرآنی

• اشاره؛
• ولایت و توحید؛
• ولایت و نبوّت؛
• چکیدۀ فصل چهارم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

بخش دوم: امامت در قرآن

• اشاره؛

فصل اول: معنا‌شناسی امامت

• اشاره؛
• معنای لغوی؛
• کاربرد دینی:
• الف) حوزۀ قرآنی؛
• ب) حوزۀ روایی؛
• مصطلح علمی:
• حوزۀ فقه اسلامی؛
• حوزۀ کلام اسلامی؛
• حوزۀ عرفان اسلامی؛
• امامت و مفاهیم مرتبط در کاربرد‌های قرآنی:
• امامت و نبوت و رسالت:
• الف) نسبت نبوت و رسالت؛
• ب) نسبت امامت با نبوت و رسالت؛
• امامت و خلافت؛
• امامتو ولایت:
• زاویۀ نخست: امامت و ولایت تشریعی و ظاهری؛
• زاویۀ دوم: امامت و ولایت تکوینی و باطنی؛
• امامت و مُلک؛
• امامتو حُکم؛
• امامتو وزارت؛
• امامت و هدایت؛
• چکیدۀ فصل اول؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل دوم: ماهیت و جایگاه معرفتی امامت در قرآن

• اشاره؛
• تبیین امامت قرآنی و نسبت آن با تعریف‌های رایج امامت:
• تبیین امامت قرآنی:
• نکته یکم: استقلال مقام امامت از مقام نبوت و رسالت:
• الف)دیدگاه مشهور اهل سنّت: مستقل نبودن امامت از نبوت؛
• ب)دیدگاه مشهور شیعی: مستق بودن امامت از نبوت؛
• نقد ادله دیدگاه نخست:
• اطلاق مفهوم «امام» و عموم «للنّاس» در آیه؛
• اختصاص امامت به معصومان؛
• اختصاص امامت به مصداق اکمل به دلیل امتنان؛
• پشتوانه‌های تفسیری دیدگاه دوم:
• ابتلا به کلمات و نسبت آن با نصب و جعل امامت در آیه
• امامت و عهدالهی در ذیل آیه
• نکته دوم: نصب و جعل الهی امامان همسان نبوت و رسالت
• نکتۀ سوم: قوام امامت به هدایت خاص؛
• امامت قرآنی و تلقی شیعی امامت خاصه؛
• امامت قرآنی و تعریف‌های علمی امامت؛
• ماهیت علمی امامت قرآنی؛
• جایگاه معرفتی امامت قرآنی:
• امامت و اصول دین؛
• امامت و ضروریات دینی؛
• امامت و مسئله کفر و ایمان؛
• چکیده فصل دوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل سوم: فلسفۀ امامت

• اشاره؛
• مبانی نظری فلسفۀ امامت در قرآن:
• خلافت الهی اولیای خدا در زمین:
• تقسیم اول: انواع خلافت به لحاظ خلیفه؛
• تقسیم دوم: انواع خلافت بهلحاظ ماهیت خلافت؛
• تقسیم سوم: انواع خلافت به لحاظ متعلَّق خلافت؛
• تحلیل و بررسی آیات:
• مدعای اول: خاص بودن خلافت؛
• مدعای دوم: الهی بودن خلافت؛
• مدعای سوم: استمرار خلافت؛
• مدعای چهارم: شمول خلافت؛
• ضرورت رسالت الهی به عنوان تجلی ولایت الله بر انسان‌ها؛
• جاودانگی هدایت الهی و دینی:
• یک) هدایتگری، سنّت مستمرّ الهی؛
• دو) حضور همیشگی هادیان الهی در میان امت‌ها و اقوام؛
• سه) حقیقت شب قدر و فضایل ماندگار آن؛
• پیان‌پذیری وحی و نبوت تشریعی؛
• مراتب کمال انسانی و ابعاد هدایت الهی؛
• فلسفۀ امامت:
• فلسفۀ وجودی امامت: خلافت الهی؛
• تقریر نخست؛
• تقریر دوم؛
• فلسفۀ غایی امامت: هدایت الهی؛
• چکیدۀ فصل سوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل چهارم: قلمرو شؤون ولایی امام: (۱) هدایت تکوینی

• اشاره؛
• هدایت تکوینی عام:
• بُعد روحی هدایت تکوینی عام؛
• بُعد علمی هدایت تکوینی عام؛
• بُعد عملی هدایت تکوینی عام؛
• تصرف عملی در کائنات:
• دیدگاه اول؛
• دیدگاه دوم؛
• بررسی مبانی دیدگاه دوم؛
• بررسی دلالت مستندات شواهد قرآنی دیدگاه دوم؛
• مستند اول: آیات خلافت الهی اولیا:
• الف) مفاد «جعل خلیفه» در آیۀ ۳۰ سوره بقره؛
• ب) مسئله تعلیم اسماء به خلیفه در آیه ۳۱ سوره بقره؛
• بررسی اجمالی دو تفسیر نخست؛
• تبیین تفسیر سوم؛
• مناقشه‌هایی در تفسیر سوم:
• مناقشه اول: مخالفت با ظاهر آیات؛
• مناقشه دوم: موافقت نداشتن با ظاهر روایات؛
• مناقشه سوم: نقد‌پذیری مبنای فلسفی؛
• تفسیری دیگر؛
• مستند دوم: آیات علم‌‌الکتاب؛
• دخالت در سرنوشت اخروی اعمال:
• مستند اول: آیات اصحاب اعراف؛
• بررسی دیدگاه‌ها؛
• مستند دوم: آیۀ دعوت مردم با امام؛
• هدایت تکوینی خاص:
• بُعد روحی هدایت تکوینی خاص؛
• بعد علمی هدایت تکوینی خاص؛
• بُعد عملی هدایت تکوینی خاص؛
• هدایت باطنی:
• دستۀ اول: آیات حاکی از اطلاق هدایت؛
• دستۀ دوم: آیات هدایت باطنی:
• بررسی شاهد نخست؛
• بررسی شاهد دوم؛
• بررسی شاهد سوم؛
• نتیجۀ بررسی مستند‌ها؛
• شفاعت اخروی؛
• چکیدۀ فصل چهارم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل پنجم: قلمرو شوؤن ولایی امام: (۲) هدایت تشریعی

• اشاره؛
• هدایت تشریعی عام؛
• هدایت تشریعی خاص:
• بحثی دربارۀ «تفویض» در تشریع نظری؛
• بحثی در آیات حاکمیت دینی:
• گروه اول: آیات شوؤن ولایی حکومتی برخی پیامبران:
• الف) خلافت و حاکمیت حضرت داوود (ع)؛
• ب) حاکمیت و مُلک حضرت سلیمان (ع)؛
• ج) حاکمیت و مُلک حضرت یوسف (ع)؛
• د) فرمانروایی عموم پیامبران؛
• ه) مُلک عظیم آل‌ابراهیم (ع)؛
• و) حاکمیت و فرمانروایی پیامبر اکرم (ص)؛
• گروه دوم: آیات فرمانروایی اولوالامر:
• نکتۀ اول؛
• نکتۀ دوم:
• الف) زمامداران مسلمان؛
• ب) فرماندهان سرایا؛
• ج) عالمان دین؛
• د) اجماع اهل حلّ و عقد؛
• بررسی و نقد؛
• بحثی در قلمرو شوؤن حکومتی امام:
• پرسش اول؛
• پرسش دوم:
• تقریر اول؛
• تقریر دوم؛
• پرسش سوم؛
• چکیدۀ فصل پنجم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل ششم: مشروعیت امام و جعل و تعیین الهی

• اشاره؛
• ادله و شواهد الهی بودن منشأ امامت:
• جایگاه الهی امامت در قرآن؛
• الهی بودن شوؤن امامت در قرآن؛
• تقریر قرآنی قاعده امامت؛
• لازمۀ اوصاف خاص امام در قرآن؛
• نقد و بررسی ادلۀ نظریۀ منشأ انسانی امامت:
• حق‌الناس بودن امامت:
• خطابات قضایی و حقوقی به عامۀ مردم؛
• نقد و بررسی؛
• قیام مردم به قسط، فلسفۀ رسالت و نبوت؛
• نقد و بررسی؛
• رسالت ابلاغی پیامبران؛
• نقد و بررسی؛
• مشروعیت‌بخشی به رأی مردم:
• آیات مشاوره و شورا:
• نقد و بررسی؛
• آیات بیعت:
• نقد و بررسی؛
• آیات مستند حجیت اجماع:
• نقد و بررسی؛
• آیات مشروعیت پادشاهی برخی ملوک:
• نقد و بررسی؛
• آیات اطاعت از اولی‌الامر:
• نقد و بررسی؛
• اختصاص امامت الهی به انبیا:
• نقد و بررسی؛
• تفاوت اصطلاحی مفهوم قرآنی «حکم» با مفهوم عرفی سیاسی آن:
• نقد و بررسی:
• ادعای نخست: تکوینی بودن حاکمیت الهی؛
• ادعای دوم: الهی بودن اصل حکم و تشریع، نه منشأحکومت؛
• ادعای سوم: تفسیر حکم به قضا و داوری در مخاصمه‌ها؛
• ناسازگاری دین با حکومت:
• نقد و بررسی؛
• تجربۀ حکومتی با پیامبران الهی:
• نقد و بررسی؛
• چکیدۀ فصل ششم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل هفتم: شرایط و اوصاف امام

• اشاره؛
• علم امام:
• امکان و تحقق علوم غیبی برای اولیای الهی؛
• اولیای الهی و شهادت بر اعمال؛
• اولیای الهی و علم‌الکتاب؛
• امامان و روح امر‌اللهی؛
• عصمت امام:
• معنا‌شناسی عصمت؛
• مسئلۀ عصمت در مباحث اعتقادی؛
• عصمت امام در قرآن؛
• تحلیل قرآنی عصمت؛
• آیات عصمت امام:
• الف) آیۀ ابتلاء:
• بخش نخست آیه: «إنًی جَاعِلُکِ لِلنَّاسِ إمَامًا»؛
• بخش اخیر آیه: «...قَالَ لاَینَالُ عَهدِی الضَّالِمِینَ»؛
• ب)آیۀ اولی‌الامر:
• نکته؛
• ج) آیات هدایت؛
• د) آیۀ صادقین؛
• چکیدۀ فصل هفتم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل هشتم: امامت اهل‌بیت(ع) در قرآن

• اشاره؛
• چرایی عدم تصریح به نام امامان اهل‌بیت در قرآن؛
• نگاهی به گونه‌های ادلۀ امامت اهل‌بیت(ع) در قرآن؛
• آیۀ ولایت:
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی آیه؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی آیه؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی آیه؛
• بررسی پرسش‌ها؛
• آیۀ اکمال:
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• فخر رازی و دلالت آیه؛
• آیۀ تبلیغ:
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی آیه؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی آیه؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی آیه؛
• آیه تطهیر:
• الف) دلالت آیه بر عصمت اهل‌بیت(ع)؛
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• گزارشی از روایات سبب نزول؛
• بررسی مدلول روایات؛
• ب) شواهد دال بر ادعای امامت از سوی اهل‌بیت(ع)؛
• آیۀ مودّت:
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی:
• وجه اول: مهرورزی با پیامبر(ص) به خاطر رابطۀ نزدیک با خویشاوندی؛
• وجه دوم: مودّت نسبت به اعمال عبادی و اسباب تقرّب الهی؛
• وجه سوم: مودّت نسبت به اقارب و خویشاوندان خود؛
• وجه چهارم: مودّت نسبت به اقارب و خویشاوندان پیامبر(ص)؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• چکیده فصل هشتم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل نهم: امامت و مهدویت

• اشاره؛
• مهدویت در قرآن؛
• غیبت امام و نسبت آن با فلسفۀ امامت:
• نقد و بررسی؛
• نقد و بررسی؛
• چکیدۀ فصل نهم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛

فصل دهم: ولایت نیابی فقیه

• اشاره؛
• مسئله ولایت فقیه و شرایط و مراتب آن:
• مرتبۀ اول: ولایت به معنای اصطلاحی خاص؛
• مرتبۀ دوم: ولایت به معنای اصطلاحی عام؛
• پشتوانۀ قرآنی ولایت فقیه:
• دستۀ اول: آیات ناظر به نظریۀ توحیدی ولایت و امامت؛
• دستۀ دوم: آیات بیانگر برخی شوؤن اجتماعی و قضایی اسلام و ضرورت تصدّی و اجرای آنها؛
• دستۀ سوم: آیات ولایت، امامت و قضاوت برخی پیامبران و اوصیای ایشان؛
• دستۀ چهارم: آیات اطاعت و مرجعیت اجتماعی اولو‌الأمر؛
• بررسی دلالت آیات؛
• تحلیلی از چالش‌های نظریۀ ولایت فقیه؛
• چکیدۀ فصل دهم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• منابع و مآخذ؛
• نمایه‌ها.

دربارهٔ پدیدآورندگان

• 

  محمد اسعدی
  (پدیدآورنده)

• 

  محسن اراکی
  (ناظر)

• ناظر بر این کتاب: آیت‌الله محسن اراکی (متولد ۱۳۳۴ش، نجف اشرف)، تحصیلات حوزوی خود را نزد اساتیدی همچون حضرات آیات: سید ابوالقاسم خویی، سید محمد باقر صدر، عباس قوچانی، کاظم تبریزی، سید کاظم حائری، حسین وحید خراسانی، مرتضی مطهری، عبدالله جوادی آملی، محمد تقی مصباح یزدی به اتمام رساند. نمایندگی مجلس خبرگان و دبیری کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی از جمله فعالیت‌های وی است. او علاوه بر تدریس دروس خارج فقه و اصول (از جمله: خارج فقه نظام سیاسی، فقه نظام اقتصادی، فقه نظام شهرسازی)، بیش از ۳۰ جلد کتاب فارسی، عربی و انگلیسی را در رشته‌های مختلف علوم اسلامی به رشتهٔ تحریر درآورده است. «فقه نظام سیاسی اسلام»، «حوار فی الإمامة»، «نظریة الحکم فی الاسلام»، «نگاهی به رسالت و امامت»، «الولایة الإلهیة و ولایة الفقیه» برخی از این آثار است.

• حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد اسعدی (متولد ۱۳۵۰ ش)، رشته علوم قرآن و حدیث را در مقطع دکتری در دانشگاه قم به اتمام رساند. مدیر مسئول نشریه نسیم وحى، عضو شورای علمی گروه علوم قرآنی از جمله فعالیت‌های وی می‌باشد. او علاوه بر تدریس نهج‌البلاغه و علوم قرآنی در دانشگاه و حوزه علمیه، به تبیین طرح‌های تحقیقاتی مانند آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری نیز مشغول است و تاکنون چندین جلد کتاب و مقاله به رشتهٔ تحریر درآورده است. «ساختارهای چندوجهی قرآن»، «پژوهش‌نامه قرآن و حدیث»، «وجوه معنایی قرآن»، «جریان‌شناسی قرآن بسندگی در دو قرن اخیر»، «حدیث اندیشه»، «آسیب‌شناسی جریان روایت‌گرا در تفسیر» برخی از این آثار است.

پیوند به بیرون

• وبگاه سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران
• وبگاه پاتوق کتاب فردا
• پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی پارسا
• وبگاه آدینه بوک