ابزارهای شناخت در فلسفه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابزارهای شناخت است. ابزارهای شناخت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابزارهای شناخت در قرآن - ابزارهای شناخت در حدیث - ابزارهای شناخت در نهج البلاغه - ابزارهای شناخت در معارف دعا و زیارات - ابزارهای شناخت در فلسفه اسلامی - ابزارهای شناخت در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• از مباحث مهم معرفت‌شناسی است. تعدد ابزار شناخت، از آن رو است که قوای ادراکی انسان متعددند. این قوا عبارت‌اند از: حس، خیال، وهم، عقل و قلب. هر چند ابزارهای شناخت متعددند، شناسنده واقعی همان نفس انسان است که در همه مراتب شناخت حضور دارد. ابزارهای شناخت به قرار زیر هستند:

ابزار حسی

• این ابزار وسیله‌ای است برای شناخت طبیعت.
• حواس انسان آنچه را با ماده مرتبط است، از گذر چشم، گوش، بینی، زبان و پوست، به گونه جزئی باز می‌شناسد. در فرآیند شناخت حسی، دو گونه محسوس وجود دارد: یکی محسوس بالذات که در قلمرو نفس آدمی موجود است و با وضع و محاذات و شرایطی معین میان شی‌ء خارجی و حس پدید می‌آید، و دیگر، محسوس بالعرض که به عالم طبیعت مربوط است و از ویژگی‌های زمانی و مکانی بهره‌مند است.

ابزار خیالی

• پس از آنکه شناخت حسی صورت می‌پذیرد، با از میان رفتن صورت مادی، صورتی بدون ماده از شی‌ء در ذهن باقی می‌ماند که آن را "صورت خیالی" گویند. صورت خیالی همان صورت محسوس است که ماده در آن حضور ندارد. قوه‌ای که این صورت خیالی را درک می‌کند، "قوه خیال" است.
• اهمیت این قوه از آن رو است که بسیاری از اختراعات، صنایع و آثار هنری و صنعتی از گذر آن پدید می‌آیند.

ابزار وهمی

• هنگامی که معانی عقلی به صورت جزئی نسبت داده می‌شوند، معانی وهمی پدید می‌آیند که به وسیله قوه واهمه درک‌پذیرند. تفاوت قوه واهمه و قوه عاقله در این است که عقل، مفاهیم کلی را بدون صورت می‌فهمد؛ اما قوه واهمه، مفاهیم را با صورت‌های جزئی درک می‌کند. چون در معانی موهوم، وجود صورت شرط است و فرآیند ادراک به وسیله قوه خیال انجام می‌گیرد، در ادراک معانی جزئی و موهوم دخالت خیال نیز ضروری است؛ هر چند در بقای آنها نیازی به قوه خیال نیست.

ابزار عقلی

• انسان از گذر ابزار عقلی، آن معانی کلی را که بر صور خیالی یا حسی حمل می‌شوند، به ادراک درمی‌آورد.

این معانی کلی، همان معانی معقولی هستند که عقل درک می‌کند.

ابزار قلبی

• معانی مجرد و کلی را ابزار عقلی به ادراک انسان می‌آورند. تفاوت قلب در ادراک این معانی با عقل این است که اولًا آنچه را عقل از دور به صورت مفهوم کلی به ادراک درمی‌آورد، قلب از نزدیک به صورت موجود شخصی و دارای سعه وجودی مشاهده می‌کند. ثانیاً عقل به دلیل محدودیت در حصار درک مفهومی، نمی‌تواند بسیاری از حقایق را درک کند؛ اما قلب با ادراک شهودی بر بسیاری از اسرار کلی و بلکه جزئی نیز آگاه می‌شود.
• برخی آیات قرآن، به ابزارهای شناخت انسان اشارت برده‌اند؛ از جمله: وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ .

منابع

• پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه