اسم الهی در معارف و سیره علوی

معنای اسم و صفت از نظر امام علی(ع)

در سخنان امام علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) هیچ یک از تفاوت‌های اصطلاحی یاد شده مشاهده نمی‌شود و بر کمالاتی مثل علم و قدرت و نیز بر ذات متصف به کمالات، مثل عالِم، واژه‌های اسم و صفت، هر دو، اطلاق شده است؛ برای مثال، در مورد سمیع و بصیر و امثال آن در برخی احادیث، لفظ «صفت»^[۱]، و در برخی دیگر لفظ «اسم»^[۲] به کار رفته و حتی در یک حدیث «اسم» بر عالِم و علم، هر دو، اطلاق شده است. در نامه‌ای که امام علی(ع) به پادشاه روم در پاسخ به پرسش از تفسیر سوره حمد نگاشته، واژه اسم را بر الله رحمن و رحیم یکسان اطلاق کرده است^[۳]. در دعاهای پیشوایان معصوم(ع) نیز کلیه صفات حق با تعبیر «اسماء» آمده است^[۴]. گذشته از اینها، در روایات امامان بارها اسم به صفت تعریف و تفسیر شده است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «إِنَّ الْأَسْمَاءَ صِفَاتٌ وَصَفَ بِهَا نَفْسَهُ‌»^[۵]. و امام رضا(ع) در پاسخ محمد بن سنان که می‌پرسد اسم چیست، می‌فرماید: «صِفَةٌ لِمَوْصُوفٍ‌»^[۶].

با توجه به معنای لغوی و آن‌چه در سخنان علی(ع) و فرزندانش آمده است، می‌توان نتیجه‌ای کلی گرفت. اسم و صفت در لغت عرب، هر دو به معنای علامت و نشانه‌اند. صفت، علامتی است که وصفی از موصوف را بیان می‌کند؛ ولی اسم هم می‌تواند بیان کننده وصف باشد و هم می‌تواند بدون بیان وصف بر مدلول خود دلالت کند؛ اما بنا بر آن‌چه از سخنان امامان نقل شد، اسامی خداوند همگی از نوع صفاتند و خداوند اسمی ندارد که در آن وصفی لحاظ نشده باشد؛ از این رو خداوند اسم عَلَم (اسم خاص) یا اسم جامدِ غیر مشتق که فقط علامت بوده و در آن وصفی لحاظ نشده باشد، نخواهد داشت. به طور معمول، اسم جلاله «الله» را عَلَم دانسته‌اند؛ ولی با مراجعه به روایات فراوان آشکار می‌شود که این اسم نیز معنای وصفی و اشتقاقی دارد^[۷]. در یک مورد از معارف اهل بیت(ع) دو واژه اسم و صفت مترادف بوده و به جای یکدیگر به کار رفته‌اند؛ بنابراین، در مقاله حاضر نیز این دو واژه به یک معنا به کار می‌رود.^[۸].

منابع

سبحانی، محمد تقی، مقاله «اسما و صفات خداوند»، دانشنامه امام علی ج۲

پانویس

↑ ر.ک: شیخ صدوق، التوحید، ص۱۴۶، ح۱۴.
↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۱۸۷
↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۲، ص۲۵۹، ح۵۳ به نقل از دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، ص۳۶۶. «فَأَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ فَإِنَّهُ اسْمٌ فِيهِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ عَوْنٌ عَلَى كُلِّ دَوَاءٍ وَ أَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ الرَّحْمَنِ فَهُوَ عَوْنٌ لِكُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمٌ لَمْ يَتَسَمَّ بِهِ غَيْرُ الرَّحْمَنِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‌...».
↑ دعای جوشن کبیر با این فقره آغاز می‌شود: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ‌، يَا اللَّهُ‌، يَا رَحْمَنُ‌، يَا رَحِيمُ‌...».
↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۷، ح۳.
↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۵.
↑ برای توضیح بیشتر ر.ک: رضا برنجکار، «اسما و صفات الهی»، فرهنگ جهاد، ش۱۰.
↑ سبحانی، محمد تقی، مقاله «اسما و صفات خداوند»، دانشنامه امام علی ج۲ ص ۷۶.

[1] ر.ک: شیخ صدوق، التوحید، ص۱۴۶، ح۱۴.

[2] شیخ صدوق، التوحید، ص۱۸۷

[3] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۲، ص۲۵۹، ح۵۳ به نقل از دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، ص۳۶۶. «فَأَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ فَإِنَّهُ اسْمٌ فِيهِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ عَوْنٌ عَلَى كُلِّ دَوَاءٍ وَ أَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ الرَّحْمَنِ فَهُوَ عَوْنٌ لِكُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمٌ لَمْ يَتَسَمَّ بِهِ غَيْرُ الرَّحْمَنِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‌...».

[4] دعای جوشن کبیر با این فقره آغاز می‌شود: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ‌، يَا اللَّهُ‌، يَا رَحْمَنُ‌، يَا رَحِيمُ‌...».

[5] کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۷، ح۳.

[6] شیخ صدوق، التوحید، ص۳۵.

[7] برای توضیح بیشتر ر.ک: رضا برنجکار، «اسما و صفات الهی»، فرهنگ جهاد، ش۱۰.

[8] سبحانی، محمد تقی، مقاله «اسما و صفات خداوند»، دانشنامه امام علی ج۲ ص ۷۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]