بحث:رابطه مصحف فاطمه یا کتاب‌هایی مثل جفر با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

سید محمد فائز باقری

در پایان نامه بررسی علم اولیای الهی

منظور از علم جفر آن گونه که مشهور شده است، همان علم الحروف است که با استفاده از حروف و اعداد و نسبت های آنها برای هر مجهولی - بنابر ادعا- پاسخی مناسب ارائه می دهد؛ به این شیوه که بعد از تبدیل سؤال به حروف و اعداد و انجام مراحلی خاص در نهایت اعداد و سپس حروفی حاصل می شود که حاوی پاسخ به سؤال مطرح شده است. این علم در ادیان مختلف با نام های مختلفی نام گذاری شده و گروه های مختلفی مدعی آن بوده اند.

اما بررسی روایات شیعه در مورد جفر ائمه (ع) اطلاعات دیگری در اختیار ما می گذارد که تفاوت های خاصی با آنچه در مورد علم جفر مشهور شده است دارد. در این جا به ذکر این روایات خواهیم پرداخت. واژه "جفر" به معنای پوست بز ، میش یا گوساله است(ابن منظور، لسان العرب، ج 4، ص 142،واژه "جفر"؛ خلیل، کتاب العین، ج 6، ص 110، واژه "جفر".) و آنچه از مجموعه روایات در مورد وجه تسمیه این علوم و معارف بر می آید، این است که این علوم یا در پوست نوشته شده بود یا مجموعه آثاری بود که در ظرف بزرگی از پوست قرار داشته است. طبق روایات شیعه، جفر به طور کلی مجموعه ای از معارف الاهی است که از طریق پیامبر اسلام به حضرت علی (ع) منتقل شده و بعد از حضرت علی (ع) در اختیار ائمه قرار دارد. بخشی از این علوم شامل وقایع آینده تا روز قیامت است که به آن علم «منایا و بلایا» نیز گفته می شود. و در برخی روایات نقل شده است که سلمان نیز که صاحب سرّ پیامبر و علی (ع) بوده، این علم (منایا و بلایا) را داشت . لازم به ذکر است که جفر در روایات بر سه نوع بوده، یا در سه مورد استعمال شده است. اول: کتاب جفر. دوم: مجموعه آثار و کتاب هایی که در ظرف بزرگی از پوست قرار داشته (جفر ابیض). سوم: جفر احمر که عبارت از سلاح پیامبر است و احمر نامیده شده است؛ چرا که صاحب شمشیر آن را به قصد قتال می کشاید که نشانه قهر خدا است . در مورد هریک از این سه مورد روایاتی نقل شده است و در برخی روایات نیز همه این چند مورد در کنار هم ذکر شده که در این جا به برخی از روایات اشاره می کنیم:

1. کتاب جفر الف. "عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) ... وَاللهِ إنَّ عِنْدِی‌ لَجِلْدَیْ مَاعِزٍ وَضَأنٍ إمْلَاءُ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطَّهُ عَلِیٌّ علیه السّلام بِیَدِهِ ..."؛ امام صادق (ع) فرمود: به خدا سوگند در نزد من‌ دو پوست‌ بز و میش‌ وجود دارد که‌ إملاء رسول‌ اکرم‌ (ص) می‌باشد که‌ آن‌ را علی‌ (ع) با دست‌ خود نوشته‌ است‌. ب. «عِنْدَنَا الْجَفْرُ وَ هُوَ أدِیمٌ عُکَاظِیٌّ قَدْ کُتِبَ فِیهِ حَتَّی‌ مُلِئَتْ أکَارِعُهُ، فِیهِ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائنٌ إلَی‌ یَوْمِ الْقِیَمَةِ»؛ نزد ما جَفر می‌باشد، و آن‌ عبارت‌ است‌ از: پوست‌ عُکاظی‌ مملو از نوشته ... که‌ در آن،‌ آنچه تاکنون واقع شده و آنچه تا روز قیامت واقع خواهد شد، ثبت‌ گردیده‌ است‌. ج. «إنی نظرت فی کتاب الجفر صبیحة هذا الیوم وهو الکتاب المشتمل على علم المنایا والبلایا والرزایا وعلم ما کان وما یکون إلى یوم القیامة الذی خص الله تقدس اسمه به محمدا والأئمة من بعده علیه وعلیهم السلام، وتأملت فیه مولد قائمنا وغیبته وإبطاءه وطول عمره وبلوى المؤمنین به من بعده فی ذلک الزمان وتولد الشکوک فی قلوبهم من طول غیبته وارتداد أکثرهم عن دینهم وخلعهم ربقة الإسلام من أعناقهم»؛ امام صادق به یکی از اصحاب خود فرمودند: بامداد امروز به کتاب جفر نگاه کردم، و این کتابی است که علم به مرگ ها، بلاها، مصیبت ها و علم آنچه گذشته و آینـده تا روز قیامت در آن نوشته شـده است که خداوند محمّد (ص) و امامان بعد از او را به این کتاب، اختصاص داده است. من در این کتاب تأمّل کردم، ولادت قائم ما و غیبت او، و طولانی شدن غیبتش و گرفتاری های مؤمنان در عصر غیبت، و پدیدار شدن شک و تردید در قلب های آنان بر اثر طولانی شدن غیبت، و مرتد شدن اکثر آنان از دین، و خروج آنها از اسلام، را مشاهده کردم.

2. جفر ابیض « قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَقُول‏ انَّ عِنْدِیَ الْجَفْرَ الابْیَضَ. قَالَ: قُلْنَا: وَ أیُّ شَیْءٍ فِیهِ؟! قَالَ: فَقَالَ لِی‌: زَبُورُ دَاوُدَ وَ تَوْرَاةُ مُوسَی‌ وَ إنْجِیلُ عِیسَی‌ وَ صُحُفُ إبْرَاهِیمَ وَالْحَلَالُ وَالْحَرامُ؛ وَ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ، مَا أزْعُمُ أنَّ فِیهِ قُرْآناً، وَ فِیهِ مَایَحْتَاجُ النَّاسُ إلَیْنَا وَ لَا نَحْتَاجُ إلَی‌ أحَدٍ»؛(کلینی، الکافی، ج 1، ص 240) امام صادق (ع) فرمود: نزد من‌ است جفر أبیض. گفته شد چه چیزی در آن است؟! حضرت فرمودند: زبور داوود و تورات‌ موسی و انجیل‌ عیسی و صُحُف‌ ابراهیم‌ و حلال‌ و حرام‌؛ و مُصْحف‌ فاطمه‌، و من‌ چنان‌ نمی‌دانم‌ که‌ در آن چیزی از قرآن باشد؛ و در آن‌ است‌ جمیع‌ آنچه‌ مردم‌ به‌ ما احتیاج‌ دارند، و ما احتیاج‌ به‌ أحدی نداریم‌.

3. جفر احمر

الف. «عِنْدِی الْجَفْرَ الْأَحْمَرَ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ‏ءٍ فِی الْجَفْرِ الْأَحْمَرِ قَالَ السِّلَاحُ وَ ذَلِکَ إِنَّمَا یُفْتَحُ لِلدَّمِ یَفْتَحُهُ صَاحِبُ السَّیْفِ لِلْقَتْل» ؛ امام صادق (ع) فرموند: نزد من است جفر احمر راوی عرض کرد : جفر احمر چیست؟ حضرت فرمودند: سلاح؛ و جفر احمر نامیده شده چرا که صاحب شمشیر آنرا برای قتال می گشاید.‏

ب. «قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ یَسِیرُ الْقَائِمُ بِسِیرَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی أَهْلِ السَّوَادِ فَقَالَ لَا یَا رُفَیْدُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ سَارَ فِی أَهْلِ السَّوَادِ بِمَا فِی الْجَفْرِ الْأَبْیَضِ وَ إِنَّ الْقَائِمَ یَسِیرُ فِی الْعَرَبِ بِمَا فِی الْجَفْرِ الْأَحْمَرِ»؛(مجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 313) راوی گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: یابن رسول الله، آیا قائم (عج) همچون سیره علی بن ابی طالب (ع) رفتار می کند. حضرت فرمود نه. همانا علی بن ابی طالب طبق جفر ابیض رفتار نمود و قائم (عج) طبق آنچه در جفر احمر است رفتار می کند.

ج. «وَ أَمَّا الْجَفْرُ الْأَحْمَرُ فَوِعَاءٌ فِیهِ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ لَنْ یَخْرُجَ حَتَّى یَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْت‏» ؛(مجلسی، بحار الانوار، ج 26، ص 18.) امام صادق (ع) فرمود: جفر احمر ظرفی است محتوی سلاح رسول الله (ص) و هیچ گاه بیرون نمی آید، مگر وقتی که قائم ما قیام کند.

نتیجه: بنابر این، می توان گفت که جفر ائمه (ع) به معنای عام کلمه شامل حقایق و علوم الاهی است، اعم از شرایع، علوم باطنی، حکمت، قدرت و ... که یا به صورت اجمالی و سرّی در یک کتاب آمده (کتاب جفر)، یا به طور تفصیلی همچون مجموعه ای گرانسنگ از کتب بوده است؛ و یا شامل سلاح پیامبر بوده (جفر احمر) که مظهر قدرت و قهر الاهی است. طبیعی است که امامان در باطن خود صاحب این علوم و آثار هستند و نیاز به نوشته و کتاب به معنای معهود کلمه ندارند و مهم حقیقت باطنی این کتب است، ولی منافاتی ندارد که در ظاهر نیز به طور تدوینی این علوم را همان گونه که پیامبر املاء نموده و علی (ع) نوشته است دارا باشند . و در این بین اسرار و مجهولات زیادی است که ما از درک آنها عاجزیم.

پس جفر ائمه (ع) بر خلاف آنچه مشهور شده است؛ صرفاً بخشی از علم حروف و اعداد عرفانی که بتوان با آن کارهایی شبیه به رمل و اسطرلاب و ... انجام داد نیست. هر چند «کتاب جفر» (عنوان اول از سه موردی که برای جفر ذکر شد) که در یک نوشته شامل همه اسرار و اخبار و حقایق عالم است، یقیناً نوشته ای معمولی نبوده و شباهتی به نوشته های سرّی دارد که با زبان اعداد یا حروف منفصل تدوین شده و همه تفصیلات توسط امام از آن قابل استخراج است. ولی آنچه در دست برخی مدعیان علم عدد و حروف است که پیش از اسلام نیز وجود داشته را نمی توان همان جفر ائمه دانست. هر چند می توان گفت که این علوم هم نوعی برداشت و استفاده ناقص از معارف الاهی بوده که تبدیل به یک فن شبیه به رمل یا علم نجوم (طالع شناسی و کهانت) شده که هدف از آن استخراخ اخبار غیبی مثل پیش گویی آینده و برخی امور دیگر است. طبق آنچه گذشت روشن می شود که جفر، اسرار عرفان و معارف اهل بیت است که طبق روایات جایگاهی بی بدیل در معارف الاهی داشته و یقیناً فراتر از فوت و فن هایی است که تحت عنوان علوم غریبه در دست برخی مدعیان است.

6- کتاب جامعه امام علی علیه السلام به عنوان شایسته ترین شاگرد مکتب وحی، نخستین امام شیعه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، نزد همه مسلمانان جایگاهی والا دارد و پرداختن به آثار آن حضرت و مواریث گرانبهای وی، مطلوب هر مسلمان و اقتدای به او وسیله رستگاری هر انسان است. در کتب حدیث، فهارس، رجال و علوم قرآنی، چه شیعه و چه اهل سنّت، آثاری برای آن حضرت شمرده اند که: کتاب علی علیه السلام ، صحیفه علی و مصحف علی علیه السلام حجم بیشتری از گزارشهای رسیده را به خود اختصاص داده اند .(محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح ج1، ص38، ج9، ص13 و... از صحیفه یاد کرده است. ابن سعد در طبقات، ج2، ص238، ابونعیم در حلیة، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج1، ص36، ابن ندیم در فهرست، ص30 و جلال الدین سیوطی در اتقان، ج1، ص59 و 74 از مصحف امام علی علیه السلام یاد نموده اند. جوامع حدیثی شیعه، در ضمن احادیث فراوانی از امامان اهل بیت علیهم السلام درباره صحیفه و کتاب علی علیه السلام یاد فرموده اند که در ادامه تحقیق با منابع و مأخذ آن آشنا خواهیم شد. برای آگاهی بیشتر درباره مصحف امام علیه السلام بنگرید به: کافی، کتاب فضل القرآن، ج2، ص632؛ تفسیر عیاشی، 2، ص307؛ مناقب ابن‌شهرآشوب، ج2، ص50 و....)

نامهای کتاب علی علیه السلام احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه نشانگر آن است که کتاب علی علیه السلام به نام‌های دیگری نیز نامیده می شده است: یک جامعه در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به جامعه یاد شده است. جامعه از ریشه جمع گرفته شده است. معنای آن گردآوردن و ضمیمه ساختن چیزی به چیز دیگر است. جامعه بار معنایی خاصی دارد. از گفته لغت نویس دقیق عرب، احمد بن فارس برمی آید که جامعه به معنای عظیمة (بزرگ) می باشد .(احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج1، ص479.)

راویان زیادی (ده نفر) از شیعه، از امام باقر، امام صادق و امام رضا علیهم السلام درباره جامعه، ویژگیها و محتوای آن که شباهت تامی به ویژگیها و محتوای کتاب علی علیه السلام دارد روایت کرده اند. ابوبصیر(چهار تن از راویان حدیث شیعه با کنیه ابوبصیر یاد می شوند: یحیی بن قاسم، لیث بن بختری، عبداللّه بن محمد و یوسف بن حارث، ولی در دو نفر اول مشهورترند. آن دو از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده اند و هر دو دارای کتاب بوده اند. بنگرید به: رجال نجاشی، ص321 و 441؛ محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة ، ج2، ص368.) هشت حدیث درباره کتاب علی علیه السلام و هفت حدیث از محتوای آن در بابهای ارث، حدود و دیات روایت کرده است. از پانزده حدیث، هشت حدیث آن با عنوان جامعه از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است. (کافی، ج1، ص329، ج7، ص356؛ بصائر الدرجات، ص166 163 و 172.)

علی بن ابی حمزه بطائنی (علی بن ابی حمزه بطائنی از اصحاب امام صادق و کاظم علیهماالسلام بوده و کتابهای متعددی تصنیف کرده است؛ رجال نجاشی، ص249.) ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره جامعه و محتوای آن که حلال و حرام است، حدیثی روایت کرده است. (بصائر الدرجات، ص181)

مرحوم کلینی به سند خویش و صفار در بصائر الدرجات از ابوبصیر روایت کرده اند که امام صادق علیه السلام به او فرمود: «یا ابا محمد انّ عندنا الجامعة و ما یدریهم ما الجامعة؟ قلت: جعلت فداک و ما الجامعة؟ قال: صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، املاء من فلق فیه و خطه علی علیه السلام بیمینه، فیها کلّ حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الأرش فی الخدش.» (بصائر الدرجات، ص181.) گفتم: قربانت گردم جامعه چیست؟ فرمود: صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که املاء آن از لبان مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و علی علیه السلام آن را به دست خویش نوشت. هر حلال و حرامی و هر چه مردم به آن نیاز داشته باشند، حتی جریحه خراش، در آن موجود است. در حدیث دیگری ابوبصیر می گوید من نزد امام باقر علیه السلام بودم که جامعه را خواست، در آن نگاه کرد و این مسأله در آن بود: «المرأة تموت و تترک زوجها...» زنی که بمیرد و بجز شوهرش وارثی نداشته باشد، تمام ترکه او از آن مرد است. (کافی، ج7، ص125؛ بصائر الدرجات، ص166؛ بحارالانوار، ج26، ص25، ح22.)

«صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع و پهنای پوست دبّاغی شده بسان ران شتر دو کوهانه که در آن است تمام آنچه را که مردم به آن نیاز دارند و هیچ قضیه ای نیست مگر این که حکم آن موجود است حتی جریمه خراش.(بصائر الدرجات، ص162، ح2.)

دو صحیفه در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به صحیفه تعبیر شده است، که اوصاف آن همان صفات و ویژگیهای کتاب علی علیه السلام و جامعه است. صحیفه از ریشه صحف گرفته شده است. این ریشه دلالت بر انبساط و گستردگی دارد. منظور از صحیفه چیزی است که بر آن نوشته می شود؛ جمع آن صحف و صحائف است.(معجم مقاییس اللغة، ج3، ص334.)

برای نمونه به چند حدیث اشاره می شود: عبدالرحمان بن ابی عبداللّه می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «إن فی البیت صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق اللّه من حلال و لاحرام الاّ و فیها حتّی ارش الخدش.»(بصائر الدرجات، ص160؛ بحارالانوار، ج26، ص25، ح25.)

محمد بن عبدالملک گوید: حدود شصت نفر نزد امام صادق علیه السلام بودیم، شنیدم می فرمود: به خدا سوگند نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است و بقیه حدیث مانند حدیث قبل می باشد.(بصائر الدرجات، ص162 و 164؛ بحارالانوار، ج26، ص22 و 24.) همانا نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دست خط علی علیه السلام است. حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتی جریمه خراش. صحیفة الفرائض امامان اهل بیت علیهم السلام در خصوص مسائل ارث، بیشتر از سایر بخشهای فقه به کتاب علی علیه السلام استشهاد کرده اند. در این باب تعبیرات گوناگونی درباره کتاب علی علیه السلام وارد شده است. کتاب علی علیه السلام ، فرائض علی علیه السلام ، صحیفه کتاب فرائض و صحیفة الفرائض، تعبیراتی هستند که در احادیث راویان برجسته ای چون محمد بن مسلم، زراره، ابوایوب خزاز، ابوبصیر، قاسم بن سلیمان، عبدالرحمان بن حجاح و عبدالملک، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آمده است.(بنگرید به: کافی، ج7، ص77، 81، 93، 94، 98، 112، 119، 125، 126، 136؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص263، 268 و 283؛ تهذیب الاحکام، ج9، ص324، 308، 271، 247 و....)

شیخ حرّ عاملی مؤلف وسائل الشیعه می نویسد: از احادیث فراوانی استفاده می شود که زراره صحیفه فرائض به خط علی علیه السلام را خوانده بوده است و به همین خاطر اصحاب ائمه علیهم السلام در این مسائل به او رجوع می کرده اند.(وسائل الشیعه، ج17، ص455)

سه کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام نام و عنوان دیگری که در شماری از احادیث آمده، کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد. در کتاب کافی، ضمن دو حدیث: در باب ادب دعا و کفاره صید محرم و در من لایحضره الفقیه در یک حدیث و حدیثی از ثواب الاعمال شیخ صدوق و امالی شیخ مفید... از کتاب علی علیه السلام به کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام تعبیر شده است.(کافی، ج2، ص484؛ ج4، ص390؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص137؛ ثواب الاعمال، ص252، امالی مفید، ص98.)

نام دیگری که در برخی احادیث آمده و با مقایسه متن حدیث با سایر احادیثی که از کتاب علی علیه السلام نقل شده است، به نظر می رسد همان کتاب است، کتاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم می باشد. در کتاب کافی حدیثی معتبر از ابوحمزه از امام باقر علیه السلام روایت شده و در آن آمده است: «وجدنا فی کتاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم اذا ظهر الزنا من بعدی کثر موت الفجأة و اذا طفف المکیال و المیزان أخذهم اللّه بالسنین و النقص...»(کافی، ج2، ص374؛ بحارالانوار، ج73، ص369. شایان ذکر است که مرحوم کلینی، حدیث را با دو سند از ابوحمزه روایت کرده است.)

نام دیگری که از احادیث رسیده، برای کتاب علی علیه السلام گرفته شده است، عنوان امالی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم می باشد. کتابشناس بزرگ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعة در باب أمالی از اولین کتابی که به این نام یاد می کند، امالی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم است. وی می نویسد: امالی آقای ما و پیامبر ما ابوالقاسم، فرستاده خدا که آن را بر امیرالمؤمنین علیه السلام املاء فرمود و او به خط خویش آن را نوشت. این نخستین کتابی است که در اسلام از سخن بشر از املاء پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و خط وصی او نوشته شده است. نسخه کامل آن نزد امام حجت منتظر (عج) ذخیره می باشد.(الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج2، ص306.) کتاب علی به امالی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نامگذاری می شود.(محمدرضا حسینی جلالی، تدوین السنة الشریفة، ص73.)

کتاب علی علیه السلام با چند نام از احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه درباره نگاشته های امام علی علیه السلام استفاده می شود که کتاب علی علیه السلام با نام‌های گوناگون خوانده می شده است. برخی از بزرگان مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی بر این عقیده هستند که این اسامی و تعدد آنها گواه آثار گوناگونی است که در یک مطلب مشترک هستند و آن این که تمام آنها به املاء پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام بوده است. ایشان بر عقیده خویش هیچ گونه دلیلی نمی دهد.(لذریعة، ج2، ص307 306)

از ملاحظه تمامی اخبار و ضمیمه کردن آنها با یکدیگر آشکار می شود که جامعه و کتاب علی علیه السلام وقتی بدون هیچ قیدی یاد می شود و چیزی که طول آن هفتاد ذراع است... و کتابی که به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، و دستخط علی علیه السلام و صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع و صحیفه عتیقه، مراد از تمام این اوصاف یک کتاب است. (اعیان الشیعه، ج1، ص338.) با تأمل در احادیث رسیده و دقّت در آنها به دست می آید که به غیر از جفر، سایر عناوین، اسامی دیگر کتاب علی علیه السلام است که در مورد حلال و حرام و نیازهای امت اسلام و جامعه بشری بوده است. به این احادیث و شباهت آنها توجه کنید: فضیل بن یسار می گوید: «قال لی ابوجعفر علیه السلام : یا فضیل عندنا کتاب علی علیه السلام سبعون ذراعا، ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الاّ و هو فیه حتی ارش الخدش...»(بصائر الدرجات، ص167، ح1.) «عندنا کتاب علی سبعون ذراعا.» «صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کلّ حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الأرش فی الخدش.»(کافی، ج1، ص345؛ بصائر الدرجات، ص162)

«عندنا و اللّه صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق اللّه من حلال او حرام الاّ و هو فیها حتی أنّ فیها أرش الخدش.»(بصائرالدرجات، ص164)

ویژگیهای کتاب علی علیه السلام 1. املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و خط علی علیه السلام احادیث فراوانی به این ویژگی که کتاب علی به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام بوده، تصریح دارند؛ از باب نمونه: کلینی و صفّار به سند متصل از بکر بن کرب صیرفی روایت می کنند که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود:

اما و اللّه إنّ عندنا کتابا املاء رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم و خطّ علی...» (کافی، ج1، ص297، ح6؛ بصائر الدرجات، ص174، ح7) «صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم املاه من فلق فیه و خطّه علی علیه السلام بیمینه...»(کافی، ج1، ص295، ح1؛ بصائرالدرجات، ص162.)

2. جامعیت کتاب علی علیه السلام مهمترین ویژگی کتاب علی علیه السلام جامعیت آن می باشد. نوشته های امام علیه السلام جامع و دربردارنده تمام نیازهای امت اسلام و جامعه بشری در هر عصر و نسل و زمان و مکانی بوده و هست. به این مطلب در احادیث فراوانی که از امامان معصوم علیهم السلام به ما رسیده، تصریح شده است. عبداللّه بن میمون قدّاح از امام صادق علیه السلام چنین روایت می کند: «فی کتاب علی علیه السلام کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی أرش الخدش و الهرش.» (بصائرالدرجات، ص168 و 185؛ بحارالانوار، ج26، ص35 و 50.) خلیل در کتاب العین، خدش را به معنای پارگی پوست، کم یا زیاد و هرش را به معنای خراش (خاراندن بدن با ناخن) دانسته است.(ترتیب کتاب العین، ص215)

«یا فضیل عندنا کتاب علی سبعون ذراعا ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الاّ و هو فیه حتی أرش الخدش...» (بصائرالدرجات، ص167، ح1)

شیخ کلینی به سند متصل و صحیح از ابوعبیده روایت می کند که امام صادق علیه السلام در پاسخ به این پرسش که جامعه چیست؟ فرمود: «تلک صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل مایحتاج الیه الناس الیه و لیس من قضیة الاّ و هی فیها حتی أرش الخدش...» بخاری در صحیح به سند متصل از ابوجحیفه روایت می کند که می گوید: به علی گفتم آیا نزد شما کتابی است؟ فرمود: نه، مگر کتاب خدا یا فهمی که به مرد مسلمانی عطا شده باشد، یا آنچه در این صحیفه است. گفتم: در صحیفه چیست؟ فرمود: دیه، آزادی اسیر و این که مسلمان به کافر کشته نمی شود. حدیث مناهی. مفصلترین حدیثی که از کتاب علی علیه السلام به صورت حدیثی واحد در کتب حدیثی شیعه موجود است و برخی از مضامین آن در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده است، حدیث مناهی می باشد که مشتمل بر حدود صد و پنجاه حکم از احکام طهارت، نماز، مسائل مربوط به خانواده، خوردنیها و آشامیدنیها، احکام تجارت و معاملات، مسائل اخلاقی، قرآنی و... می باشد.(من لایحضره الفقیه، ج4، ص18 3؛ امالی صدوق، ص422، مجلس66.)

3. جاوید ماندن جاوید ماندن، از ویژگیهای جالب توجه و نکته ای زیباست که درباره کتاب علی علیه السلام در کلام و سخن امامام معصوم علیهم السلام تعبیر شده است. تعبیر به ماندگاری کتاب علی و تازه و جاوید بودن آن نشانه حقیقتی است انکارناپذیر؛ زیرا وقتی قرار باشد اثری از آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و نوشته ای از امیرمؤمنان برای همه امامان پایدار بماند، طبیعتا باید تازه بماند و گذشت روزگار آن را کهنه نگرداند. شیخ کلینی به چند طریق از حسن بن محبوب و او از علی بن رئاب از ابوبصیر روایت می کند که درباره برخی مسائل ارث از امام صادق علیه السلام پرسیدم، فرمود: آیا کتاب علی را برایت بیرون بیاورم؟ گفتم: مگر کتاب علی علیه السلام کهنه و مندرس نشده است. فرمود: کتاب علی کهنه نشده، سپس کتاب والا منزلتی را بیرون آورد....(کافی، ج، ص119)

امام پاسخ داد: املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که علی آن را به دست خویش نوشته است. ابوبصیر گوید: گفتم این کهنه نشده است؟ امام فرمود: چه چیز آن را کهنه کند؟ گفتم: فرسوده نشده؟ امام فرمود: چه چیز آن را فرسوده کند؟ (بصائر الدرجات، ص164.) 4. کتاب علی، از اسرار امامت از احادیث فراوانی استفاده می شود که کتاب علی علیه السلام از مواریث امامت به شمار می رفته است؛ از این رو امامان علیهم السلام آن را به هر کسی نشان نمی داده اند و به طبع در اختیار هر کس همه کتاب یا بخشهایی از آن را قرار نمی داده اند و تنها افراد خاص و مورد اعتماد از شیعه و سنّی موفق به زیارت آن شده اند. در بسیاری از احادیث امامان علیهم السلام تعبیر به «عندنا» فرموده اند. این تعبیر در اختصاص کتاب به آن بزرگواران ظهور دار (بصائر الدرجات، ص164.).

و در برخی از احادیث تصریح شده که از صفات امام این است که جامعه (کتاب علی علیه السلام ) نزد او باشد.(مانند حدیثی که حسن بن علی فضال از امام رضا علیه السلام درباره صفات امام علیه السلام روایت کرده است؛ (عیون اخبارالرضا، ج2، ص192؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص418 و...))

مصحف فاطمه سلام الله عليها هر نوشته¬اي را که بين دو جلد جمع آوري شده باشد، مصحف مي¬نامند. از اين رو به هر کتابي مي¬توان مصحف گفت. در صدر اسلام به قرآن نيز مصحف گفته مي¬شد ( . لسان العرب، ج 9، ص 186.). در منابع اسلامي از کتبي ياد شده است که اختصاص به معصومين (ع) داشته است و آنان از محتواي آن کتب باخبر بوده-اند. مانند کتاب علي(ع)، مصحف علي و مصحف فاطمه(س). در اين منابع از کتاب اخير به نام هاي مصحف فاطمه، صحيفه ي فاطمه و کتاب فاطمه ياد شده است .(ابن بابويه قمي، الامامة و التبصرة، ص 12) روايات مرتبط با اين مصحف کم نيست. برخي از اين روايات از حيث سند ضعيف اند، ولي دسته ديگري از اين روايات از جهت سند صحيح هستند و مي توان به اصل وجود چنين کتابي يقين پيدا کرد، هر چند که در جزئيات، اين روايات با هم اختلاف دارند.

ص 116 تا 129

اصغر غلامی

در مقاله آفاق علم امام در الکافى

۲. مصحف فاطمه علیهاالسلام و صحیفه جامعه

بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، صحیفه جامعه، صحیفه‌اى به طول هفتاد ذراع است؛ در عرض یک پوست به ضخامت ران یک شتر بزرگ و در آن هر آنچه که بشر بدان نیاز دارد، هست و هیچ مسئله‌اى نیست مگر این که حلّ آن در این صحیفه هست، حتى تاوان یک خراش. همچنین ایشان در مورد مصحف فاطمه علیهاالسلام فرمودند: همانا فاطمه علیهاالسلام پس از رسول خدا صلى الله علیه و آله هفتاد و پنج روز عمر کرد و حزن شدیدى از رحلت پدر بزرگوارشان بر ایشان وارد شد، به همین دلیل جبرئیل خدمت ایشان آمد تا غم و اندوه ایشان را کاهش دهد و به ایشان آرامش خاطر ببخشد. لذا ایشان را از اخبار و جایگاه پدر بزرگوارشان آگاه مى‌کرد و از آنچه قرار بود بعد از ایشان براى فرزندانشان واقع شود اخبار مى‌نمود و على امیر المؤمنین علیه السلام این مطالب را مى‌نوشت، پس این است مصحف فاطمه. در حدیث دیگرى، حضرت امام صادق علیه السلام ضمن رد و تکذیب قول زیدیه، جفر، جامعه و مصحف فاطمه علیهاالسلام و سلاح رسول اللّه صلى الله علیه و آله را از اختصاصات ائمه علیهم السلام شمرده است. بدین ترتیب روشن است که منابع علمى ائمه علیهم السلام از اختصاصات ایشان است. مرحوم علّامه مجلسى در ذیل حدیث یاد شده، مى‌نویسد: ائمه زیدیه از بنى الحسن، به جفر افتخار و ادعا مى‌کردند که جفر، نزد ایشان است و [جفر]خوشایندشان نبود، چون مصحف فاطمه علیهاالسلام در آن هست ... . امام صادق علیه السلام در مورد خصوصیت مصحف فاطمه علیهاالسلام مى‌فرماید: تظهر الزنادقة فى سنة ثمان و عشرین و مائة. و ذلک أنّى نظرتُ فى مصحف فاطمه علیهاالسلام قال: قلت: و ما مصحف فاطمه؟ قال :... أما إنّه لیس فیه من الحلال و الحرام و لکن فیه علم ما یکون؛ زنادقه، در سال 128 ظهور مى‌کنند و این خبر را در مصحف فاطمه علیهاالسلام دیدم. (راوى مى‌گوید) عرض کردم: مصحف فاطمه چیست؟ فرمود: ... در آن چیزى از حلال و حرام نیست و لکن علم آنچه واقع خواهد شد در آن است. با توجه به این روایت و روایت اول، روشن مى‌شود در صحیفه جامعه، احکام و مسائل آمده و حتى تاوان یک خراش هم ذکر شده است. اما ائمه علیهم السلام تأکید کرده‌اند در مصحف فاطمه علیهاالسلام، چیزى از احکام وجود ندارد بلکه در آن، اخبار آینده و ملوک آمده است. و این تأکید به خاطر آن است که کسى گمان نکند تحدیث ملک به حضرت صدیقه کبرى علیهاالسلام به معناى وحى شریعت است. به همین جهت در موارد بسیارى هر گاه سخن از مصحف فاطمه علیهاالسلام به میان آمده، ائمه علیهم السلام متذکر شده‌اند که چیزى از قرآن (وحى شریعت) در آن نیست. امام صادق علیه السلام در مورد مصحف فاطمه علیهاالسلام مى‌فرماید: مصحفٌ فیه مثل قرآنکم هذا، ثلاث مرات. واللّه ما فیه من قرآنکم حرف واحد ؛ مصحفى است که در آن سه برابر قرآن مطلب هست. اما سوگند به خدا که حتى یک حرف از قرآن، در آن نیست. و در حدیث دیگرى، امام صادق علیه السلام تصریح مى‌کند که اخبار ملوک در مصحف فاطمه علیهاالسلام آمده است. روایات در مورد مصحف فاطمه علیهاالسلام و صحیفه جامعه فراوان است، اما ما در این جا به همین مقدار بسنده مى‌کنیم .

صفحه 482 و 483

ترجمه در پاسخ حجت الإسلام و المسلمین خسروپناه

«والجامعة و الجفر، یدلان علی ضد ذالک ... لکنی إمتثلت أمر أمیرالمؤمنین و آثرت رضاه»

" و علم جامعه و علم جفر هر دو بر خلاف این مسأله دلالت می نمایند ... ولی من دستور امیر مؤمنان را انجام دادم و رضایت او را مقدم قرار دادم"