بحث:علم غیب شأنى یا استعدادی یا ارادی و اختیاری به چه معناست؟ (پرسش)

صمدی آملی (فعلا در بحث بماند)

۱۷. حجت الاسلام و المسلمین صمدی آملی؛

صمدی آملی حجت الاسلام و المسلمین داوود صمدی آملی در بیاناتی با عنوان «آیا امام علم به جزئیات دارد؟» در این‌باره گفته است: «این که ائمه(ع) همه چیز را می‌دانند، به این معنا نیست که همه چیز را بالفعل با جزئیات می­‌دانند، بلکه به این معنی است که اگر بخواهند بدانند، می­‌دانند. مثلا صحابه­‌ای پیش حضرت بیاید بگوید: «می­‌گویند شما همه چیز را می‌دانید. اگر این طور است من دیروز ناهار چه خوردم؟» از دو حالت بیرون نیست: یا آقا بخواهد بگوید، یا نخواهد بگوید، اگر بخواهد می‌گوید، نه فقط دیروز، بلکه از روز اولی که متولد شد تا الان چه اندازه غذا خورده است را می‌تواند بگوید، زیرا علم امام در صورت نیاز یا اراده تحقق می‌یابد، اگر بخواهد می‌داند. (که بحث عمیق فلسفی دارد که باید در بحثی به عنوان محدوده علم امام و تعریف علم امام و معنای علم که علم شهودی است یا علم فکری. علم شهودی در حد عین الیقین یا در حد حق الیقین یا در حد رای الیقین یا در حد برد الیقین است، مطرح شود). از این گونه سؤالات فراوان است. یا باید این سوال را کسی که صاحب علم تام است، بدین معنا که اگر بخواهد بداند می‌داند، جواب بدهد یا از طریق علمی بشود این سوالات را با نظم خاصی مطرح کرد و طریقش را هم یافت و نحوه رفتن را هم به درستی به انتها برساند، تا نتیجه مطلوب حاصل شود».

چیستی علم غیب شأنی، استعدادی، ارادی و اختیاری

• مراد از علم غیب شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری امام آن است که ممکن است علم غیب به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نباشد، اما هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود. البته این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می‌گیرد. علم شانی در برابر علم حضوری امام است، در علم حضوری، کشف شدن معلومات نزد امام بالفعل است، در مقابل کشف شدن شأنی که با قوه و ارادۀ امام صورت می‌‌گیرد و از آن به "لو شاء أن یعلم لعلم" تعبیر شده است. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است، که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌‌کند و البته گاهی هم بدون اراده و در خواب و رؤیا این علم حاصل می‌‌شود. باید توجه داشت، اگر امام در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم می‌کند. به بیانی دیگر، امام به غیب مطلق و نامحدود احاطه ندارد و چنان نیست که بالذات و بالاستقلال همه چیز را بداند، لکن با این جهت هم منافات ندارد که در مواقع لازم و ضروری‌ بتواند با جهان غیب ارتباط پیدا کند و حقایقی‌ را دریافت نماید. بنابراین، باید بگوییم امام می‌‏تواند در موارد لازم و ضروری‌ با جهان غیب تماس بگیرد و اطلاعات لازم را تحصیل کند. برخی از بزرگان در تعریف علم ارادی چنین آورده اند: "مراد از علم حضوری یا ارادی، علمی است که از جانب خداوند سبحان از راه الهام یا دمیدن در گوش یا تعلیم رسول اکرم و یا اسباب دیگر عطا و افاضه شده است. این علم از ویژگی‌های امام بوده و دیگران بهره‌ای از آن ندارند".

دلیل علم غیب شأنی

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است: اهل بیت(ع) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد، کاری نمی‌کنند که آن را بدانند. سه روایت مختلف از امام صادق(ع) که فرمودند: ««إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»»، ««إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ أُعْلِم»» و ««إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِکَ»». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند. و یا اینکه در روایتی دیگر از امام صادق(ع) آمده است: «عمار ساباطی از حضرت سؤال کرد: آیا امام علم غیب می‌داند؟ "فرمود: نه، امام علم غیب را ذاتا نمی‌داند ولی هنگامی که اراده کند چیزی را بداند خدا به او تعلیم می‌دهد».

نقد علم غیب شأنی

• البته باید دانست از اینگونه روایات پاسخ داده شده است و وسعت علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) ثابت شده است. علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه می‌سازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است، هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر می‌شود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمی‌شود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است. حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود.

چیستی علم غیب شأنی، استعدادی، ارادی و اختیاری

• مراد از علم غیب شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری امام آن است که ممکن است علم غیب به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نباشد، اما هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود. البته این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می‌گیرد. علم شانی در برابر علم حضوری امام است، در علم حضوری، کشف شدن معلومات نزد امام بالفعل است، در مقابل کشف شدن شأنی که با قوه و ارادۀ امام صورت می‌‌گیرد و از آن به "لو شاء أن یعلم لعلم" تعبیر شده است. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است، که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌‌کند و البته گاهی هم بدون اراده و در خواب و رؤیا این علم حاصل می‌‌شود. باید توجه داشت، اگر امام در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم می‌کند. به بیانی دیگر، امام به غیب مطلق و نامحدود احاطه ندارد و چنان نیست که بالذات و بالاستقلال همه چیز را بداند، لکن با این جهت هم منافات ندارد که در مواقع لازم و ضروری‌ بتواند با جهان غیب ارتباط پیدا کند و حقایقی‌ را دریافت نماید. بنابراین، باید بگوییم امام می‌‏تواند در موارد لازم و ضروری‌ با جهان غیب تماس بگیرد و اطلاعات لازم را تحصیل کند. برخی از بزرگان در تعریف علم ارادی چنین آورده اند: "مراد از علم حضوری یا ارادی، علمی است که از جانب خداوند سبحان از راه الهام یا دمیدن در گوش یا تعلیم رسول اکرم و یا اسباب دیگر عطا و افاضه شده است. این علم از ویژگی‌های امام بوده و دیگران بهره‌ای از آن ندارند".

دلیل علم غیب شأنی

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است: اهل بیت(ع) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد، کاری نمی‌کنند که آن را بدانند. یعنی علم غیب آنها حضوری مطلق نیست، بلکه هرگاه امام بخواهد و اراده کند از مجهولی یا غیبی آگاه گردد خداوند آنان را آگاه می‌‌سازد. اینگونه روایات به نوعی برای علم غیب پیامبر و امام تعیین محدوده می‌‌کنند. مطابق این روایات هر گاه مسئله جدیدی پیش آید و امام(ع) در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم می‌کند این آگاهی حتی اموری که در پاره‌ای روایات نفی شده مانند فی الارحام، خبر از زمان و مکان مرگ افراد و نزول باران را نیز شامل می‌‌شود. اگر آنها می‌‌خواستند به اذن الهی به همه این امور آگاه می‌شدند و از آن خبر می‌دادند گر چه در محورهایی مانند علم به وقوع قیامت هرگز وارد نشدند. و البته خواست و ارادۀ امام لزومی ندارد که به صورت قولی باشد. سه روایت مختلف از امام صادق(ع) که فرمودند: ««إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»»، ««إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ أُعْلِم»» و ««إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِکَ»». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند. و یا اینکه در روایتی دیگر از امام صادق(ع) آمده است: «عمار ساباطی از حضرت سؤال کرد: آیا امام علم غیب می‌داند؟ "فرمود: نه، امام علم غیب را ذاتا نمی‌داند ولی هنگامی که اراده کند چیزی را بداند خدا به او تعلیم می‌دهد».

نقد علم غیب شأنی

• البته باید دانست از اینگونه روایات پاسخ داده شده است و وسعت علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) ثابت شده است. علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه می‌سازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است، هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر می‌شود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمی‌شود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است. حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود. و یا اینکه گفته شده برخی از روایاتی که دربارۀ علم شأنی است ضعیف است.
• منتها به صورت کلی با تامل در مجموع روایاتی که هم علم شأنی را برای امام اثبات می‌‌کنند و هم علم فعلی را می‌توان در خصوص گستردگی علم امام، ادعای تواتر معنوی کرد؛ حال برخی روایات ـ مانند: روایت امام صادق(ع) که به مفضل فرمودند: «خداوند مهربانتر از آن است که اطاعت بنده‌ای را بر بندگان واجب سازد و آنگاه اخبار آسمان را صبح و شام از او بازدارد». و قید صبح و شام دلالت بر نوعی استمرار دارد، ـ دلالت بر علم فعلی امام دارند و برخی دیگر دلالت بر علم شأنی امام.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: