ملحقات صحیفه سجادیه
مقدمه
مستدرک به کتابی گویند که در جبران کتاب دیگری نگاشته شود و کاستی‌های کتاب پیشین را بر پایه معیارهای مؤلف آن برطرف سازد. صحیفه سجادیه که در آغاز ۷۵ دعا را شامل می‌شد در گذر زمان به ۵۴ دعا تقلیل یافت. عالمان در حسرت یافتن ۲۱ دعای دیگر صحیفه در متون روایی جست‌وجو کردند و با هدف تکمیل کردن دعاهای مفقوده کتاب‌های دعایی را، به عنوان مستدرک و ملحقات صحیفه سجادیه، فراهم آوردند در نتیجه دست‌کم ۱۰ مستدرک و ۲ ملحق بر صحیفه نوشته شده ولی اکثر آنها با ساختار صحیفه متفاوت هستند. بیشتر نویسندگان مستدرک‌های صحیفه سجادیه تنها به یافتن ۲۱ دعای مفقوده بسنده نکرده و دعاهای امام سجاد را در موضوعات و سبک‌های مختلف گردآوری کرده‌اند. تعداد دعاهایی که در مستدرکات و ملحقات مختلف جمع‌آوری شده تفاوت بسیاری دارد، به گونه‌ای که الصحیفة السجادیة الجامعة با ۲۷۰ دعا بیشترین و ملحقات صحیفه سجادیه علامه مجلسی با ۱۱ دعا کمترین تعداد ادعیه را در خود جای داده‌اند. مهم‌ترین مستدرکات صحیفه عبارتند از:
- الصحیفة الثانیة: شیخ حر عاملی دانشمند سرشناس قرن یازدهم آن را جمع و تدوین کرد. وی در این مجموعه ۶۵ دعا را افزون بر دعاهای صحیفه فراهم آورده است است. شیخ حر صحیفه سجادیه را در برگیرنده امور مهم دنیا و آخرت معرفی کرده است[۱] و دعاهای پراکنده‌ای را که عالمان از امام سجاد (ع) در غیر از کتاب صحیفه سجادیه نقل کرده‌اند در الصّحیفة الثانیة فراهم آورد. شیخ حرّ از خواننده کتابش می‌خواهد که این اثر را مانند خواهر صحیفه سجادیه مشهور بداند و هر دو کتاب را مطالعه کند[۲]. صحیفه ثانیه با پانزده مناجات منسوب به امام سجاد (ع) که به مناجات خمسه عشر نامبردار است شروع و با مناجات (التأوه و المناجات: آه کشیدن و نجوا کردن) تمام شده است. زیارت امین‌الله[۳]، دعای ابوحمزه ثمالی[۴] از جمله دعاهای صحیفه ثانیه است. او مجموعه دعاهای خود را از کتاب‌های من لا یحضره الفقیه، الکافی، مصباح المتهجد، المصباح کفعمی، مهج الدّعوات و دیگر کتب حدیثی برگزیده است. صحیفه ثانیه در سال ۱۰۵۳ به پایان رسید[۵].
- الصحیفة الثانیة: تألیف محمد بن علی حرفوشی (معاصر شیخ حرّ عاملی) است. صحیفه حرفوشی اندکی پیش از صحیفه شیخ حرّ عاملی تألیف شد[۶]. ولی صحیفه شیخ حرّ مشهورتر شد.
- الصحیفة الثالثة: نام این کتاب"الدرر المنظومة المأثورة فی جمع لآلی الادعیة السجادیة المشهورة" است[۷]. که به همت میرزا عبدالله افندی اصفهانی (۱۱۳۰ - ۱۰۶۶ق) جمع و تدوین شد. افندی اصفهانی ۵۹ دعا را براساس چندین روایت و رونوشت غیرمشهور صحیفه مانند روایت ابن اشناس[۸] ابوالحسن ابن شاذان - معاصر شیخ مفید - و ابوالحسن محمد بن بحر کرمانی - معاصر شیخ صدوق - فراهم آورد[۹] و با عنوان صحیفه ثالثه منتشر کرد. دعاهای صحیفه ثالثه در صحیفه مشهوره و صحیفه ثانیه نیست. وی بر این باور است که ۲۱ دعای مفقود صحیفه سجادیه را شناسایی کرده است و برای همین اساس در ابتدای الصحیفة الثالثة ۲۱ نیایش مفقود را از رونوشت‌های دیگر صحیفه سجادیه آورد و سپس دعاهای دیگری از امام سجاد (ع) را به آن افزود. وی در افزودن دعاهای دیگر از منابع دعایی پیش از خود بهره برده است، برای نمونه مصباح المتهجد شیخ طوسی[۱۰]، الدعوات راوندی[۱۱] و الاقبال سیّد ابن طاووس[۱۲]. اگرچه کوشش افندی فراهم آوردن دعاهایی بوده است که در صحیفه مشهوره نیست ولی گاه به خاطر تفاوت دعای موجود در صحیفه با سایر رونوشت‌های آن، قسمت گزارش نشده در صحیفه مشهوره را به گونه مستقل آورده است. برای نمونه دعای مختصرتری در توبه را به نقل از کتاب دعای ناموسی بخاری گزارش کرده است[۱۳]. الصحیفة الثالثة منبع خوبی برای یافتن ۲۱ نیایش مفقود صحیفه کامله سجادیه است. افندی کتاب خود را با دعای دعاؤه (ع) اذا مجّد ربه: "دعای امام (ع) هنگامی که پروردگارش را تمجید می‌کرد" آغاز کرده و با دعای تعقیبات نافله‌های روز جمعه به پایان برده است.
- الصحیفة الرابعة: میرزا حسین نوری (۱۳۲۰ق) آن را جمع و تدوین کرد. نوری ۷۷ دعا را که در صحیفه ثانیه و ثالثه نبود از منابعی مانند عیون اخبار الرضای شیخ صدوق، فلاح السائل ابن طاووس، عدة السفر طبرسی، مفاتیح النجاه سبزواری، و... گرد آورد و با عنوان صحیفه رابعه منتشر کرد. منابعی که شیخ نوری از آنها بهره برده یکسان نیست. گاه از کتاب کهن و معتبری مانند الکافی[۱۴] و گاه دعایی را به خط برخی از عالمان یافته و نقل کرده است[۱۵]. نخستین دعای الصحیفة الرابعة با مناجاتی از کتاب عُدة السفر آغاز می‌شود و پایان آن نیز مناجاتی منظوم است. از نظر سبک دعایی، برخی دعاهای صحیفه رابعه با دعاهای صحیفه سجادیه مشهور هیچ شباهتی ندارد. برای نمونه سومین نیایش کتاب او چنین است: بار خدایا به من رحم آور؛ که تو کریم هستی و بار خدایا به من رحم آور که تو رحیم هستی و پیوسته امام (ع) این دعا را گفت تا جان سپرد[۱۶].
- الصحیفة الخامسة: سید محسن امین عاملی (۱۳۷۱ق) آن را جمع و تدوین کرد. عاملی ۱۸۲ دعا را به عنوان صحیفه خامسه گرد آورده است. او دعاهای صحیفه سجادیه ثالثه و رابعه را در این مجموعه آورد و ۵۲ دعا هم به آن افزود. منابعی که از آنها بهره برد عبارتند از: الکافی، بحارالانوار، مشارق الانوار حمزاوی، امالی صدوق و... از جهت متن برخی دعاهای او نه تنها به صحیفه سجادیه شباهتی ندارد بلکه برای کتاب دعا هم مناسب نیست. برای نمونه در یکی از دعاهای صحیفه خامسه می‌خوانیم: شخصی در حضور امام سجاد (ع) دعا کرد: خدایا مرا از آفریدگانت بی‌نیاز گردان، امام به او فرمود: چنین نیست، مردم به یکدیگر نیاز دارند، اما بگو: بار خدایا مرا از آفریدگان شرورت بی‌نیاز گردان[۱۷]. جایگاه این‌گونه احادیث در آداب دعا خواندن است در حالی که کتاب صحیفه سجادیه متن دعا و مناجات است و نویسنده مستدرک آن نیز باید تنها با همان معیار به گردآوری متن دعاها و مناجات‌های منسوب به امام سجاد (ع) بپردازد.
- الصحیفة السجادیة الجامعة، سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی (معاصر) آن را جمع و تدوین کرد. صحیفه جامعه گسترده‌ترین مجموعه دعایی امام سجاد است که در آن ۲۷۰ دعا فراهم آمده است. نخستین دعا با عنوان تحمیدیه و آخرین آن دعایی است که اسم اعظم در آن آمده است[۱۸]. موحد ابطحی در این کتاب ۵۴ دعای صحیفه مشهور را معیار تنظیم خود قرار داد و آن‌گاه دعاهای نویافته امام سجاد (ع) را، از منابع گوناگون، با همان نظم در کنار دعاهای صحیفه مشهور مرتب کرد. برای نمونه دعای سیزدهم صحیفه سجادیه با موضوع حاجت‌خواهی است. در صحیفه سجادیه جامعه پس از دعای حاجت‌خواهی، چهار دعای دیگر امام سجاد (ع) در همین موضوع گزارش شده است[۱۹]. از ویژگی‌های دیگر از صحیفه سجادیه جامعه، بررسی اسناد صحیفه سجادیه[۲۰] و فهرست‌های چهارده‌گانه آن است که برای هر پژوهشگری راه‌گشاست[۲۱].
حقیقت آن است که تنها صحیفه ثالثه را می‌توان مستدرک واقعی صحیفه سجادیه خواند و در دیگر صحیفه‌ها دعاهایی از امام سجاد (ع) را می‌توان یافت؛ به ویژه آنکه حدیث‌شناسان، متن صحیفه مشهور را از نظر فصاحت و بلاغت ستوده‌اند حال آنکه برخی دعاهای دیگر چنین رتبه‌ای ندارند. در فاصله زمانی تدوین صحیفه سجادیه خامسه و صحیفه سجادیه جامعه، چهار مستدرک دیگر بر صحیفه سجادیه ثبت شده است که هم‌اکنون در دسترس نیست: الصحیفة السادسة، شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائنی؛ الصحیفة السجادیة السادسة، شیخ محمد صالح بن فضل‌الله مازندرانی حائری، الصحیفة السابعة، شیخ هادی بن عباس آل کاشف الغطاء نجفی؛ الصحیفة الثامنة، میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری[۲۲].[۲۳]
ملحقات صحیفه سجادیه
برخی نسخه‌های صحیفه مانند رونوشت شهید اول در پایان ۵۴ دعای صحیفه، دعاهایی را افزوده‌اند که به آن ملحقات گویند. در معمول این‌گونه رونوشت‌ها مناجات خمسه عشر و دعاهای ایام هفته آمده است. برخی از ملحقات هم به صورت جداگانه منتشر شده از آن جمله:
- ملحقات الصحیفة السجادیة، محمد تقی بن مظفر صوفی زیابادی قزوینی (قرن ۱۱ق)، او پس از آنکه صحیفه را بر استادش شیخ بهایی خواند، ۷۰ دعا را به آن ملحق کرد.
- ملحقات صحیفه سجادیه، محمد باقر مجلسی (۱۱۱۰ق)، مجلسی با آنکه کتاب‌شناس و حدیث‌شناس خبره‌ای بود، تنها یازده دعا را به عنوان ملحقات صحیفه آورده است. به نظر می‌رسد مرحوم مجلسی با گردآوری قرینه‌هایی تنها نیایش‌هایی را در ملحقات خود آورده است که سبک آن با نیایش‌های صحیفه مشهوره همخوان باشد[۲۴]. مجلسی در ملحقات صحیفه سجادیه دو دعای نخست را از البلدالامین کفعمی[۲۵] و نه دعای دیگر را از دست‌نوشتی کهن از صحیفه سجادیه آورده است[۲۶]. دعای نخست ملحقات "فی طلب السعاده: در جست‌وجوی سعادتمندی" و دعای یازدهم دعایی است که وقتی امر مهمی برای حضرتش پیش می‌آمد آن را می‌خواندند[۲۷].[۲۸].[۲۹]
منابع
پانویس
- ↑ الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۵.
- ↑ الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۶.
- ↑ الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۱۶۷.
- ↑ الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۷۳.
- ↑ نسخه‌های خطی، شروح و... ، ص۱۷۴.
- ↑ الذریعه، ج۱۵، ص۲۰.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۹.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۷.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۷.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۵.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۶ و ۱۵۹.
- ↑ الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۴۰.
- ↑ الصحیفة الرابعة، ص۲۶.
- ↑ الصحیفة الرابعة، ص۱۴۴.
- ↑ الصحیفة الرابعة، ص۱۷.
- ↑ الصحیفة الخامسة، ص۲۶۸.
- ↑ الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۲۷۰.
- ↑ الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۸۶-۹۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۶۰۹.
- ↑ الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۶۸۰ به بعد.
- ↑ نسخه‌های خطی، شروح... ، ص۱۶.
- ↑ غلامعلی، احمد، مقاله «مستدرکات و ملحقات صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۹۹.
- ↑ ملحقات، ص۲۹.
- ↑ ملحقات، ص۵۲.
- ↑ ملحقات، ص۳۲.
- ↑ ملحقات، ص۸۷.
- ↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن آقا بزرگ تهرانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق، الصحیفة السجادیة الثالثة، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، تحقیق: فارس حسون کریم الدینوری، کربلاء المقدسة، مرکز کربلاء للدراسات و البحوث، ۱۴۳۷ ق؛ الصحیفة الخامسة السجادیة من ادعیة الامام السجاد (ع)، سید محسن امین عاملی، دمشق، مطبعه الفیحاء، ۱۳۳۰ ق؛ الصحیفة الثانیة السجادیة، محمد بن حسن حر عاملی، قم، مکتبه الثقلین القرآن و العتره، ۱۳۹۸ ق؛ نسخه‌های خطی، شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، سید محمد حسین حکیم، قم، کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۲؛ الصحیفة السجادیة الجامعة الأدعیة الامام السجاد (ع)، سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، مؤسسه الانصاریان للطباعة و النشر، ۱۴۱۱ ق؛ ملحقات صحیفه سجادیه، محمدباقر مجلسی، به روایت و ترجمه میر محمد حسین خاتون آبادی، به کوشش و پژوهش: جویا جهان‌بخش، تهران، اساطیر، ۱۳۸۷؛ الصحیفة الرابعة السجادیة، میرزا حسین نوری طبرسی، تهران، چاپ سنگی به خط بهاء‌الدین محلاتی، ۱۳۱۲ ق.
- ↑ غلامعلی، احمد، مقاله «مستدرکات و ملحقات صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۰۱.