آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

آستان قدس رضوی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۱۵

۴ بایت حذف‌شده ، ‏۲۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲

جز

جایگزینی متن - 'ظهور' به 'ظهور'

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۸۳۴

ویرایش

@@ خط ۱۶: / خط ۱۶: @@
 [[ریاست]] هر کشیک با سرکشیک بوده و [[خادم]] باشی معاونت و [[جانشینی]] او را عهده داشته است. تحویل کشیک‌ها به کشیک بعدی در [[مراسم]] [[معنوی]] خاصی با رعایت مسائل [[اداری]] انجام می‌شده است. از میان کارکنان کشیک، خدام نسبت به بقیه مرتبه بالاتری داشتند و بعد از آن، فراشان، کفشبانان و دربانان قرار داشتند. سرکشیک به عنوان [[جانشین]] متولی در اماکن، [[مسئولیت]] اداره کشیک را بر عهده داشته و اموری مانند حضور و غیاب اعضای کشیک، [[نظارت]] بر تهیه غذای خدمه، تهیه و ارسال فهرست افراد کشیک جهت پرداخت مواجب نقدی و جنسی و جلوگیری از انجام امور خلاف را انجام می‌داده است<ref>«دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۳۶.</ref>.
-با توجه به مراتب شغلی، در هر کشیک [[شأن]] و [[منزلت]] افراد متفاوت بوده و [[انتخاب]] افراد، به [[موقعیت اجتماعی]] و [[ارتباط]] آنها با مراکز [[قدرت]] بستگی داشته است، چنان که سرکشیک‌ها بیشتر از میان خانواده‌های [[سادات]] (به ویژه [[سادات رضوی]]) و یا [[علما]] و [[رجال]] بزرگ انتخاب می‌شده‌اند. خادم‌باشیان نیز از میان علما و خانواده‌های بزرگ بوده‌اند. چگونگی به‌کارگیری افراد بر اساس درخواست فرد و [[تأیید]] متولی و صدور [[حکم]] توسط شاه وقت بوده است. [[مشاغل]] حرم در گذشته معمولاً موروثی بود. سمت تعیین شده مادام‌العمر بوده و از [[پدر]] به پسر بزرگ می‌رسیده است. لازم بود افراد در صورت [[غیبت]]، کسی را به عنوان نایب‌الخدمه معرفی کنند و در صورت غیبت غیر موجه، حکمشان [[باطل]] می‌شد. پرداخت مواجب به صورت نقدی و جنسی بود و [[شش ماهه]] یا یک ساله پرداخت می‌شد. درهای حرم شب‌ها بسته می‌شد. در دوره [[صفویه]] ابتدا سه و سپس پنج کشیک در [[زمان]] باز بودن حرم [[خدمت]] می‌کردند. نادر شاه در سال ۱۱۴۷ق این پنج کشیک را دوباره به سه کشیک [[تغییر]] داد. حضور نادر در [[مشهد]] به عنوان پایتخت افشارها، از [[قدرت]] و [[نفوذ]] تولیت‌ها کاست و شاه دخالت بیشتری در آستان [[قدس]] داشت. [[علی]] شاه افشار، [[جانشین]] نادر، کشیک‌ها را دوباره به حالت گذشته برگرداند و سندی که در قالب طوماری تفصیلی از دوره وی و اقداماتش باقی مانده، نشان می‌دهد که در این [[زمان]]، هر کشیک ۶۸ نفر، شامل هفده [[خادم]]، بیست فراش، پنج کفشبان، دو مدرس، سه بخورسوز و چهارده دربان داشته است. یکصد سال بعد و در اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار، این تعداد چهل خادم، بیست فراش، پنج کفشبان، سه [[مؤذن]] و ۲۳ دربان بوده است. به طور کلی در دوره قاجار، تولیت‌ها بیشتر از [[رجال]] [[سیاسی]] دربار قاجار [[انتخاب]] می‌شدند و اغلب، [[حکمرانی]] [[خراسان]] نیز به آنها واگذار می‌شد. [[محمدتقی]] میرزا رکن‌الدوله، فتحعلی خان صاحب [[دیوان]] شیرازی، ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله و مهدی‌قلی میرزا سهام‌الملک از آن جمله‌اند. با [[ظهور]] [[مشروطه]] در [[کشور]]، برخی کوشیدند تا در تشکیلات آستان قدس تغییراتی [[اعمال]] کنند، اما این تلاش‌ها چندان مؤثر نبود و در اواخر این دوره، این نهاد به ورشکستگی و بدهکاری رسید<ref>«تشکیلات آستان قدس رضوی پس از انقلاب مشروطیت”، دفتر اسناد، ص۳۷، ۳۹.</ref>. تا اواخر دوره قاجار، محاسبات [[مالی]] آستان قدس به شیوه محاسباتی دیوانی قدیم، یعنی سیاق‌نویسی بود. صورت جامعی از دخل و [[خرج]] یک ساله به وسیله مستوفیان تنظیم می‌شد و به [[تأیید]] متولی‌باشی می‌رسید<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۹.</ref>.
+با توجه به مراتب شغلی، در هر کشیک [[شأن]] و [[منزلت]] افراد متفاوت بوده و [[انتخاب]] افراد، به [[موقعیت اجتماعی]] و [[ارتباط]] آنها با مراکز [[قدرت]] بستگی داشته است، چنان که سرکشیک‌ها بیشتر از میان خانواده‌های [[سادات]] (به ویژه [[سادات رضوی]]) و یا [[علما]] و [[رجال]] بزرگ انتخاب می‌شده‌اند. خادم‌باشیان نیز از میان علما و خانواده‌های بزرگ بوده‌اند. چگونگی به‌کارگیری افراد بر اساس درخواست فرد و [[تأیید]] متولی و صدور [[حکم]] توسط شاه وقت بوده است. [[مشاغل]] حرم در گذشته معمولاً موروثی بود. سمت تعیین شده مادام‌العمر بوده و از [[پدر]] به پسر بزرگ می‌رسیده است. لازم بود افراد در صورت [[غیبت]]، کسی را به عنوان نایب‌الخدمه معرفی کنند و در صورت غیبت غیر موجه، حکمشان [[باطل]] می‌شد. پرداخت مواجب به صورت نقدی و جنسی بود و [[شش ماهه]] یا یک ساله پرداخت می‌شد. درهای حرم شب‌ها بسته می‌شد. در دوره [[صفویه]] ابتدا سه و سپس پنج کشیک در [[زمان]] باز بودن حرم [[خدمت]] می‌کردند. نادر شاه در سال ۱۱۴۷ق این پنج کشیک را دوباره به سه کشیک [[تغییر]] داد. حضور نادر در [[مشهد]] به عنوان پایتخت افشارها، از [[قدرت]] و [[نفوذ]] تولیت‌ها کاست و شاه دخالت بیشتری در آستان [[قدس]] داشت. [[علی]] شاه افشار، [[جانشین]] نادر، کشیک‌ها را دوباره به حالت گذشته برگرداند و سندی که در قالب طوماری تفصیلی از دوره وی و اقداماتش باقی مانده، نشان می‌دهد که در این [[زمان]]، هر کشیک ۶۸ نفر، شامل هفده [[خادم]]، بیست فراش، پنج کفشبان، دو مدرس، سه بخورسوز و چهارده دربان داشته است. یکصد سال بعد و در اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار، این تعداد چهل خادم، بیست فراش، پنج کفشبان، سه [[مؤذن]] و ۲۳ دربان بوده است. به طور کلی در دوره قاجار، تولیت‌ها بیشتر از [[رجال]] [[سیاسی]] دربار قاجار [[انتخاب]] می‌شدند و اغلب، [[حکمرانی]] [[خراسان]] نیز به آنها واگذار می‌شد. [[محمدتقی]] میرزا رکن‌الدوله، فتحعلی خان صاحب [[دیوان]] شیرازی، ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله و مهدی‌قلی میرزا سهام‌الملک از آن جمله‌اند. با ظهور [[مشروطه]] در [[کشور]]، برخی کوشیدند تا در تشکیلات آستان قدس تغییراتی [[اعمال]] کنند، اما این تلاش‌ها چندان مؤثر نبود و در اواخر این دوره، این نهاد به ورشکستگی و بدهکاری رسید<ref>«تشکیلات آستان قدس رضوی پس از انقلاب مشروطیت”، دفتر اسناد، ص۳۷، ۳۹.</ref>. تا اواخر دوره قاجار، محاسبات [[مالی]] آستان قدس به شیوه محاسباتی دیوانی قدیم، یعنی سیاق‌نویسی بود. صورت جامعی از دخل و [[خرج]] یک ساله به وسیله مستوفیان تنظیم می‌شد و به [[تأیید]] متولی‌باشی می‌رسید<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۹.</ref>.
 در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر [[نظام اداری]] آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا [[منصب]] متولی‌باشی به [[نیابت]] تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند<ref>«معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.</ref>. [[محمد ولی اسدی]]، [[فتح‌الله پاک‌روان]]، [[فخرالدین شادمان]]، [[باقر پیرنیا]] و [[عبدالعظیم ولیان]] در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر [[خادم]]، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این [[زمان]]، هر کشیک هشتاد نفر خادم، چهل نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع [[مسجد جامع]] گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی [[خدمت]] در آستان [[قدس]] محدود گشت و به ویژه انحصار [[مناصب]] از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. [[قدرت]] کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار [[حفظ]] انتظامات و [[مراقبت]] امور مربوط و انجام [[وظایف]] محوله در داخل [[حرم مطهر]] و عمارات [[مبارکه]] شد که شامل دوایری مانند حوزه [[ریاست]]، شعب امور، دایره حاجبی، دایره [[نگهبانی]]، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله شکوه (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان [[احیا]] شد، اما [[سرپرست]] کشیک به جای سرکشیک، [[مسئولیت]] هر کشیک را بر عهده داشت<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.</ref>. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار [[اداری]] انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی [[مشاغل]] آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و [[مالی]] و [[تغییر]] [[نظام]] بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.</ref><ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref>