آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر [[نظام اداری]] آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا [[منصب]] متولی‌باشی به [[نیابت]] تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند<ref>«معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.</ref>. [[محمد ولی اسدی]]، [[فتح‌الله پاک‌روان]]، [[فخرالدین شادمان]]، [[باقر پیرنیا]] و [[عبدالعظیم ولیان]] در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر [[خادم]]، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این [[زمان]]، هر کشیک هشتاد نفر خادم، چهل نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع [[مسجد جامع]] گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی [[خدمت]] در آستان [[قدس]] محدود گشت و به ویژه انحصار [[مناصب]] از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. [[قدرت]] کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار [[حفظ]] انتظامات و [[مراقبت]] امور مربوط و انجام [[وظایف]] محوله در داخل [[حرم مطهر]] و عمارات [[مبارکه]] شد که شامل دوایری مانند حوزه [[ریاست]]، شعب امور، دایره حاجبی، دایره [[نگهبانی]]، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله شکوه (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان [[احیا]] شد، اما [[سرپرست]] کشیک به جای سرکشیک، [[مسئولیت]] هر کشیک را بر عهده داشت<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.</ref>. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار [[اداری]] انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی [[مشاغل]] آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و [[مالی]] و [[تغییر]] [[نظام]] بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref>

در این دوره کتابخانه حاج [[حسین آقا ملک]] به آستان قدس واگذار شد، کتاب‌هایی چون [[تاریخ]] آستان قدس، مجموعه عکس قرآنهای منسوب به [[ائمه معصومین]]{{عم}} و راهنمای گنجینه [[قرآن]] درباره آستان قدس به چاپ رسید ویژه‌نامه‌هایی در شرح حال و مکارم [[ائمه]]{{عم}} تهیه و به [[زائران]] اهدا شد، مجالس [[وعظ]] و [[خطابه]] با [[هدف]] آشنایی [[زوار]] و [[جوانان]] با [[معارف اسلامی]] و نشر [[علوم قرآنی]] در رواق دارالزهد به راه افتاد و برای زیارت‌نامه‌خوان‌های [[حرم مطهر]] کلاس [[تعلیم]] برگزار شد<ref>گذر عمر، ص۳۳۹، ۳۴۰، ۳۴۲؛ کتابنامه آستان قدس رضوی، ص۱۵.</ref>. در آستانه [[انقلاب اسلامی]] و دوره نیابت تولیت عبدالعظیم ولیان، طرح ایجاد فلکه دوم [[حضرت]] و خراب کردن بافت اطراف [[حرم]] به سرعت انجام شد. [[حکومت]] می‌خواست هر چه زودتر چهره مجموعه حرم را نو کند و کارکردها و عرصه‌های تازه ای برای فعالیت‌های آستان [[قدس]] تعریف نماید. در زمینه [[فرهنگی]]، مهم‌ترین [[اقدام]]، تأسیس ساختمان‌های جدیدی برای موزه و کتابخانه بود. ساختمان موزه با نگاه مدرن به معماری سنتی [[ایران]] در پنج طبقه ساخته و از آخرین امکانات در آن استفاده شد. تجهیزات کتابخانه و سالن‌های مطالعه آن کاملاً جدید گردید<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۱۶۷-۱۷۷.</ref>. کتاب‌هایی مانند [[فرهنگ]] لغات [[قرآن]]، ترجمه و شرح [[نهج‌البلاغه]]، آستان قدس دیروز و امروز، شمس‌الشموس و چاپ دوم کتاب [[تاریخ]] آستان قدس، از انتشارات آستان قدس در این دوره بود<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۰۴.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۹.</ref>

#مؤسسه کتابخانه و موزه ملی [[ملک]]: کتابخانه و موزه ملی ملک به وسیله زنده‌یاد حاج [[حسین]] آقاملک، [[وقف]] آستان قدس [[رضوی]] شده و یکی از مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی است. این کتابخانه ابتدا در [[خانه]] شخصی ایشان دایر گشت، اما حاج حسین آقا از آغاز کار، گسترش آن را از نظر دور نداشت و بنای ساختمانی بزرگ‌تر را [[پیش‌بینی]] کرد. بنابراین، در سال ۱۳۲۳ش قطعه [[زمین]] بزرگی را در باغ ملی [[تهران]] (محل کنونی مؤسسه) برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد. [[احداث]] ساختمان جدید در [[زمان]] [[حیات]] حاج حسین ملک ممکن نشد. سرانجام، آستان قدس رضوی طراحی و بنای ساختمان جدید را در سال ۱۳۶۱ش آغاز کرد و در ۱۳۷۵ش به پایان برد. کتابخانه ملی ملک با داشتن نوزده هزار عنوان کتاب و رساله خطی، یکی از شش گنجینه بزرگ [[نسخ]] خطی ایران است. موزه ملی ملک نیز شامل مجموعه‌های بسیار نفیسی از نقاشی، سکه، تمبر، خوشنویسی، آثار لاکی و هنرهای تزئینی است. همچنین این مؤسسه بخش‌های دیگری مانند اداره اطلاعات [[فرهنگی]] و بخش [[پژوهش]] و [[آموزش]] دارد.<ref>منابع: أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، محمد بن احمد مقدسی (قرن ۴ق)، ترجمه: علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش؛ آستان قدس رضوی دیروز و امروز، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۵۶ش؛ بیست وقف نامه از خراسان، رضا انزابی نژاد (۱۳۹۱ش)، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۶ش؛ تاریخ آستان قدس رضوی رضوی، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، تهران، عطارد، ۱۳۷۱ ش؛ تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد - از صفویه تا قاجار، الهه محبوب فریمانی (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش؛ تاریخچه تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه”، ابوالفضل حسن آبادی (معاصر)، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران، خانه کتاب ایران، شماره ۷۰، ۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۲ش؛ تذکره خوشنویسان معاصر، علی راهجیری (معاصر)، تهران، امیر کبیر، ۱۳۴۶ش؛ “تشکیلات آستان قدس رضوی پس از انقلاب مشروطیت”، دفتر اسناد، مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس، اول، ۱۳۸۱ ش؛ “جایگاه متولیان در اداره موقوفات آستان قدس رضوی، ابوالفضل حسن آبادی معاصر)، ویژه نامه وقف، مشهد، دبیر خانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس، ۱۳۹۰ش؛ حدود العالم من المشرق إلی المغرب، مؤلف: ناشناس، تعلیق: ولادیمیر مینورسکی، ترجمه و حاشیه: مریم میر احمدی - غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه الزهرا علی، ۱۳۷۲ش؛ حقایق شیرین گزارش عملکرد ۲۵ ساله آستان قدس رضوی - مؤسسات فرهنگی)، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش؛ دارالشفای آستان قدس رضوی در دوره صفوی، حمیده شهیدی (معاصر)، دفتر اسناد، ج۴، به کوشش: [[زهرا]] طلایی، مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش؛ “دستور الملوک”، محمد رفیع انصاری (قرن ۱۲ق)، دفتر تاریخ - جلد اول مجموعه اسناد و منابع تاریخی، به کوشش: ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، ۱۳۸۰ش؛ راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، علی: مؤتمن (۱۳۵۵ش)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۵۶ش؛ راهنمای موزه آستان قدس، حبیب الله صمدی، مشهد، آستان قدس رضوی، بی تا، سالنامه ۱۳۹۰، مؤسسه سازمان اقتصادی رضوی، مشهد، سازمان اقتصادی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش؛ صورة الأرض، محمد بن حوقل نصیبی (قرن ۴ق)، ترجمه: جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش؛ سندهای آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی؛ “سیر تحول معماری و توسعه آستان قدس رضوی، ابراهیم شکورزاده (۱۳۸۱ش) و دیگران، فصنامه وقف میراث جاویدان، سال هفدهم، شماره ۶۵، بهار ۱۳۸۸ش؛ سیمای انقلاب در آستان قدس، اداره امور فرهنگی و روابط عمومی آستان قدس رضوی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۲ش؛ شمس الشموس یا أنیس النفوس، محمد احتشام کاویانیان (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۵۴ش؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱)، ترجمه: حمیدرضا مستفید - علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، اول، ۱۳۷۳ش؛ “کتابخانه آستان قدس رضوی از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی”، الهه محبوب - [[زهرا]] فاطمی مقدم معاصر)، پژوهشنامه - کتابخانه و کتابداری، شماره اول، ۱۳۹۱ش؛ کتابنامه آستان قدس رضوی، رمضان علی ایزانلو - حسین تیموری - مهین زمانی (معاصر)، مشهد، دبیر خانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش؛ گذر عمر خاطرات سیاسی باقر پیرنیا، باقر پیرنیا (۱۳۶۷ش)، تهران، کویر، ۱۳۸۲ش؛ گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی بن جواد حسینی خامنه ای (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، ۱۳۶۵ ش؛ گنج هزار ساله کتابخانه مرکزی آستان قدس قبل و بعد انقلاب، رمضان علی شاکری (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ ش؛ گنجینه نفایس رضوی - ویژه نامه هفته نامه اطلاع رسانی حرم، اداره کل روابط عمومی آستان قدس، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۶ش؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا افشاریه”، ابو الفضل حسن آبادی (معاصر)، دفتر اسناد به کوشش: زهرا طلایی، مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش؛ مطلع الشمس، محمد حسن خان صنیع الدولة (۱۳۱۳ق)، تهران، فرهنگسرای ۱۳۶۳ش؛ معرفی نایب التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه، علی سوزنچی کاشانی (معاصر)، دفتر اسناد، به کوشش: [[زهرا]] طلایی، مشهد، سازمان کتابخانه‌های موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس، ۱۳۸۵ش؛ مکتب خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس، فاطمه جهان پور (معاصر)، مشهد، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس، ۱۳۸۵ش؛ مهمان نامه بخارا - تاریخ پادشاهی محمد شیبانی، فضل الله بن روزبهان خنجی (۹۲۸ق)، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴ش؛ نامه آستان قدس (مجله)، فخرالدین حجازی (۱۳۸۶ش)، نامه آستان قدس، سال اول، شماره دوم، ۱۳۳۹ ش؛ “نفائس مخطوطات کتابخانه مدرسه نواب”، محمد کاظم مدیر شانه چی (۱۳۸۱ش)، نامه آستان قدس، شماره ۲۵، ۱۳۴۶ش؛ “نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، ابو الفضل حسن آبادی (معاصر)، مشکوة، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، شماره ۹۰، بهار ۱۳۸۵ش؛ “نهاد وقف و مسأله تجدد در ایران - کشت و صنعت آستان قدس مشهد”، برنارد هورکاد (معاصر)، ایران و اقتباس‌های فرهنگی شرق از مغرب زمین مجموعه مقالاتی زیر نظر:یان ریشار، ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ش؛ “وقف نامه یعنی نقشه راه”، عبدالرضا بن عبد الله اصغری (معاصر)، حرم (مجله روابط عمومی آستان قدس رضوی)، شماره ۷۵، ۱۳۹۰ش.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۸۳-۹۵.</ref>