احمد بن جعفر صولی: تفاوت میان نسخه‌ها

== بررسی انتساب کتاب «[[أخبار السید الحمیری (کتاب)|أخبار السید الحمیری]]» به احمد الصولی ==

[[نجاشی]] در ترجمه «[[احمد بن عبدون]]» به آثار [[علمی]] وی اشاره کرده و یکی از آنها را «[[أخبار السید بن محمد (کتاب)|أخبار السید بن محمد]]» نام برده که درباره [[سید حمیری]] و اشعار اوست<ref>{{عربی|أحمد بن عبدالواحد بن أحمد البزاز، أبوعبدالله شیخنا المعروف بابن عبدون. له کتب، منها: [کتاب] أخبار السید بن محمد}}؛ رجال النجاشی، ص۸۷، ش۲۱۱.</ref>.

 

[[آیة الله]] [[خویی]] پس از نقل عبارت [[نجاشی]] نوشته است:

 

این مطلب نجاشی منافات دارد با آنچه را که [[شیخ طوسی]] در ترجمه «سید حمیری» یادآوری کرده و ما آن را در ترجمه «أحمد بن [[محمد بن جعفر]] أبی علی الصولی» آورده‌ایم که اشعار سید حمیری توسط صولی جمع‌آوری و تألیف گشته است، مگر آن‌که گفته شود که اشعار سید حمیری توسط هر دو نفر ([[احمد بن عبدون]] و احمد الصولی) گردآوری گردیده است که یکی را شیخ طوسی ذکر کرده و دیگری را نجاشی؛ و [[تأیید]] می‌کند این مطلب را آنچه که شیخ طوسی و نجاشی در ترجمه «[[احمد بن محمد بن عبیدالله بن الحسن بن عیاش جوهری]]» یادآوری کردند و از جمله آثار [[علمی]] وی را «أخبار السید» نام بردند. بنابراین، ممکن است چند نفر درباره سید حمیری و اشعار وی، کتاب تألیف کرده باشند<ref>{{عربی|أقول: یأتی عن الشیخ، فی ترجمة أحمد بن محمد بن جعفر أبی علی الصولی}}؛ (معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۴۱، ش۸۳۶): {{عربی|أن أخبار السید بن محمد الحمیری تألیفه، و هو ینافی ما ذکره النجاشی هنا، اللهم إلا أن یکون کل من أحمد بن عبدالواحد، و الصولی جامعاً لأخبار السید بن محمد الحمیری، فذکر النجاشی أحدهما، و ذکر الشیخ الآخر. و یؤید ذلک ما فی النجاشی و الفهرست، و فی ترجمة أحمد بن محمد بن عبید الله بن الحسن بن عیاش الجوهری من عد أخبار السید من کتبه}}؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۵۳، ش۶۵۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص۱۰۹-۱۱۰.</ref>

 

شیخ طوسی در کتاب الفهرست در ترجمه سید حمیری نوشته است: {{عربی|"السيد بن محمد<ref>نام کامل سید حمیری - شاعر معروف اهل بیت{{عم}}-، «سید اسماعیل بن محمد الحمیری» است.</ref>. أخباره تأليف الصولي، أخبرنا بها إبن عبدون، عن أبي بكر الدوري، عن الصولي}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۲۳۲، ش۳۵۰.</ref>.

 

[[آیة الله]] خویی مقصود از «صولی» را [[احمد بن جعفر صولی]] گرفت؛ در حالی که مراد از صولی در عبارت [[شیخ طوسی]] (أخباره تألیف الصولی)، [[احمد بن جعفر صولی]] نیست، بلکه مراد «[[أبوبکر محمد بن یحیی بن عبدالله بن العباس بن محمد بن صول]]»، معروف به «الصولی الشطرنجی» است که از جمله آثار وی «أخبار السید الحمیری» است.

 

[[ابن خلکان]] نوشته است: {{عربی|"محمد بن يحيى بن عبدالله بن العباس بن محمد بن صول أبوبكر الصولي البغدادي أحد الأدباء المتقدمين في الآداب والأخبار و الشعر و التاريخ حدث عن أبي العيناء و المبرد و ثعلب و أبي داود السجستاني و الحافظ الكديمي نادم عدة من الخلفاء و صنف أخبار الخلفاء و أخبار الشعراء و أخبار الوزراء و أخبار القرامطة و كتاب الورقة و كتاب الغرر و أخبار أبي عمرو بن العلاء و كتاب العبادة و أخبار إبن هرمة و أخبار السيد الحميري و أخبار إسحق بن إبراهيم و جمع أخبار جماعة من الشعراء...}}<ref>الوافی بالوفیات، ج۵، ص۱۲۵.</ref>.

 

[[علامه تهرانی]] نیز در کتاب الذریعة، راویانی را که درباره [[سید حمیری]] کتاب تألیف کردند، تحت عنوان «أخبار السید الحمیری» ذکر کرده و از جمله آنان نوشته است: {{عربی|"(أخبار السيد الحميري) لأبي بكر محمد بن يحيى بن عبدالله بن عباس الكاتب الصولي الشطرنجي المتوفى ۳۳۵، ذكره ابن خلكان و في الفهرست السيد بن محمد أخباره تأليف الصولي، أخبرنا أحمد بن عبدون عن أبي بكر الدوري عن الصولي}}<ref>الذریعة، ج۱، ص۳۳۵، ش۱۷۴۸.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۱۰-۱۱۲.</ref>

 

== احمد بن جعفر صولی از نگاه [[رجالیان]] ==

رجالیان [[شیعه]] و [[سنی]]، احمد بن جعفر صولی را در [[کتب رجالی]] خود عنوان کرده و درباره‌اش مطالبی را ذکر کردند.

 

[[نجاشی]] نوشته است: {{عربی|"أحمد بن محمد بن جعفر أبوعلي الصولي بصري، صحب الجلودي<ref>{{عربی|أحمد بن محمد بن جعفر أبوعلی الصولی، صحب الجلودی بالجیم المفتوحة و اللام الساکنة و الواو المفتوحة. و قیل: بضم اللام و إسکان الواو و الدال غیر المعجمة بعد الواو...}}؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۷، ش۲۳.</ref> عمره، و قدم بغداد سنة ثلاث و خمسين و ثلاثمائة، و سمع الناس منه، و كان ثقة في حديثه مسكوناً إلى روايته غير أنه قیل<ref>بعضی از محققان نوشته‌اند که مقصود از «قیل» خطیب بغدادی است که عبارتش را در متن نقل کردیم؛ ر.ک: تهذیب المقال، ج۳، ص۳۴۷، ش۲۰۰.</ref>: إنه يروي عن الضعفاء. له كتاب أخبار فاطمة{{س}}، كان يرويه عنه أبوالفرج محمد بن موسى القزويني}}<ref>رجال النجاشی، ص۸۴، ش۲۰۲.</ref>.

 

[[شیخ طوسی]] در کتاب الفهرست نوشته است: {{عربی|"أحمد بن محمد بن جعفر، أبوعلي الصولي، بصري، صحب الجلودي عمره، و قدم بغداد سنة ثلاث و خمسين و ثلاثمائة، و سمع منه الناس، و كان ثقة في حديثه، مسكوناً إلى روايته. و له كتب، منها: كتاب أخبار فاطمة{{س}}، كتاب كبير، أخبرنا به أحمد بن عبدون، عن محمد بن موسى أبي الفرج، قال: سمعته منه املاء. و أخبرنا الشيخ أبوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان، عن أحمد بن محمد بن جعفر أبي على الصولي بجميع رواياته"}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۷۵ - ۷۶، ش۹۵.</ref>.

 

و در کتاب [[رجال]] می‌نویسد: {{عربی|"أحمد بن محمد بن جعفر؛ أبوعلي الصولي؛ صحب الجلودي، روى الشيخ أبوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان عنه"}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۷، ش۶۰۲۳.</ref>.

 

[[خطیب بغدادی]]، از بزرگان [[اهل سنت]] نوشته است: {{عربی|"أحمد بن محمد بن جعفر أبوعلي الصولي: حدث عن محمد بن یحيى بن المنذر القزاز و أبي خلیفة الجمحي و أحمد بن عبدالعزیز الجوهري البصريين و على بن محمد بن مضر و عدة مشايخ مجهولين، و في حديثه غرائب و مناكير. روى عنه محمد بن جعفر بن علان الشروطي. و كان الصولي قد سكن الأهواز بأخرة و أظنه مات بها}}<ref>تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۷۴ - ۱۷۵، ش۲۶۲۶.</ref>.

 

[[ابن حجر]] نوشته است: {{عربی|"أحمد بن محمد بن جعفر أبوعلي الصولي، عن أبي خليفة و محمد بن يحيى بن المنذر و أحمد بن عبدالعزیز البصري و غيرهم و روى عن عدة مشائخ مجهولين و في حديثه غرائب و مناكير قال الخطيب، روی عنه محمد بن جعفر بن عفان الشروطي}}<ref>لسان المیزان، ج۱، ص۲۸۶، ش۸۴۶.</ref>.

 

[[عمر کحاله]] نوشته است: {{عربی|"أحمد الصولي (كان حياً ۳۵۳ ه)...؛ أحمد بن محمد بن جعفر الصولي، البصري (أبوعلي) محدث. قدم بغداد. له من الكتب: أخبار فاطمة الزهراء}}<ref>معجم المؤلفین، ج۲، ص۸۸.</ref>.

 

از عبارت {{عربی|"صحب الجلودي عمره"}} که [[شیخ طوسی]] و [[نجاشی]] در ترجمه احمد الصولی آوردند، استفاده می‌شود که احمد صولی بهره‌های فراوان [[علمی]] از «جلودی» برده است.

 

مراد از «جلودی»، [[عبدالعزیز بن یحیی الجلودی]] است که نجاشی در [[رجال]] خود از ایشان با تعبیر {{عربی|"شيخ البصرة و أخباريها"}} یاد کرده و ده‌ها اثر علمی وی را که در موضوعات مختلف، متنوع و گوناگون نوشته، نام برده است؛ از جمله چهار کتاب در [[تفسیر]] و [[علوم قرآن]] با عناوین: کتاب «مانزل فی الخمسة{{عم}}»، کتاب التفسیر عنه<ref>{{عربی|أی فی علی{{ع}}}}.</ref>، کتاب «القراءات»، کتاب «ما نزل فیه»<ref>{{عربی|أی فی علی{{ع}}}}.</ref> «من القرآن»<ref>رجال النجاشی، ص۲۴۰، ش۶۴۰.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص۱۱۲ -۱۱۴.</ref>

 

[[احمد بن جعفر صولی]]، [[روایت]] مستقیم از [[معصوم]]{{ع}} ندارد و از [[اصحاب]] آن بزرگواران نیز شمرده نشده است، ولی در سال ۳۵۳ (ق) به [[بغداد]] آمد و [[محدثان]]، از وی سماع [[حدیث]] کردند<ref>{{عربی|قدم بغداد سنة ثلاث و خمسین و ثلاثمائة و سمع الناس منه}}؛ رجال النجاشی، ص۸۴، ش۲۰۲؛ الفهرست (طوسی)، ص۷۵، ش۹۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۱۴.</ref>

 

== استادان و [[شاگردان راوی]] ==

از جمله اساتید وی در [[اسناد روایات]] عبارتند از: [[علی بن الحسین]]، [[عبدالعزیز بن یحیی جلودی بصری]]، [[محمد بن زکریا بن دینار غلابی]]، [[محمد بن حسین طائی]]، [[زکریا بن یحیی ساجی]]، [[عبدالرحمن بن صالح بن رعیدة]]، [[محمد بن یحیی بن منذر قزاز]]، [[أبوخلیفة جمحی]]، [[أحمد بن عبدالعزیز جوهری بصریین]]، [[علی بن محمد بن مضر]] و [[جعفر بن محمد دقاق]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۲۳۲ - ۲۳۳؛ الأمالی (مفید)، ص۹۱، ح۸؛ دلائل الإمامة، ص۹۱، ح۲۵؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۰۹، ح۳۵۹، الأمالی (طوسی)، ص۲۱۰، ح۳۶۱؛ مقتضب الأثر، ص۶؛ تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۷۴ - ۱۷۵، ش۲۶۲۶؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۱۳، ص۴۶۲.</ref>.

 

و راویانی مانند: [[محمد بن وهبان]]، [[ابوالفرج محمد بن موسی قزوینی]]، [[ابونصر محمد بن حسین]]، [[بوعبدالله احمد بن محمد بن حسن بن ایوب حافظ جوهری بصری]]، [[هارون بن موسی تلعکبری]]، [[محمد بن محمد بن نعمان]] معروف به [[شیخ مفید]]، [[محمد بن حسن بن احمد بن محمد بن موسی بن عمران اهوازی]] (معروف به [[ابن أبی علی اصبهانی]])، [[محمد بن جعفر بن علان شروطی]] و [[احمد بن محمد بن احمد مالینی]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۲۳۲ - ۲۳۳؛ الفهرست (طوسی)، ص۷۶، ش۹۵؛ الأمالی (مفید)، ص۹۱، ح۸؛ مقتضب الأثر، ص۶؛ الرسالة العلویة، ص۳۱؛ دلائل الإمامة، ص۹۱، ح۲۵؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۰۹، ح۳۵۹؛ تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۱۵، ش۶۶۰؛ ج۵، ص۱۷۵، ش۲۶۲۶؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۱۳، ص۴۶۲.</ref> از [[شاگردان]] صولی به شمار می‌آیند.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۱۵.</ref>

 

== [[مذهب]] و [[گرایش]] [[فکری]] [[راوی]] ==

#عنوان شدن نام وی در [[رجال]] [[نجاشی]] که به [[راویان]] إثنی عشری اختصاص دارد.

#عنوان شدن نام وی در کتاب [[الفهرست طوسی]] که به راویان [[شیعی]] اختصاص دارد.

#محتوای روایاتی که از وی نقل شده است؛ از جمله [[حدیث]] ذیل: {{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّوْلِيُّ الْبَصْرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ صَالِحِ بْنِ رعيدة قَالَ: حَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ حُمَيْدِ بْنِ الرَّبِيعِ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ الطَّاطَرِيِّ، عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} يَوْماً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيَّ قَالَ: يَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! لَقَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابَيْنِ، قَالَ: يَا سَلْمَانُ فَهَلْ عَرَفْتَ مَنْ نُقَبَائِيَ الِاثْنَا عَشَرَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ مِنْ بَعْدِي؟ فَقُلْتُ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ! قَالَ: يَا سَلْمَانُ خَلَقَنِيَ اللَّهُ مِنْ صَفْوَةِ نُورِهِ، وَ دَعَانِي فَأَطَعْتُهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِي نُورَ عَلِيٍّ{{ع}} فَدَعَاهُ إِلَى طَاعَتِهِ فَأَطَاعَهُ، وَ خَلَقَ مِنْ نُورِي وَ نُورِ عَلِيٍّ فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ، وَ خَلَقَ مِنِّي وَ مِنْ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ، فَسَمَّانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ، فَاللَّهُ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ، وَ اللَّهُ الْعَلِيُّ وَ هَذَا عَلِيٌّ، وَ اللَّهُ فَاطِرٌ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ، وَ اللَّهُ ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَيْنُ، ثُمَّ خَلَقَ مِنَّا وَ مِنْ نُورِ الْحُسَيْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَاءً مَبْنِيَّةً، أَوْ أَرْضاً مَدْحِيَّةً... يَا سَلْمَانُ! مَنْ عَرَفَهُمْ حَقَّ مَعْرِفَتِهِمْ وَ اقْتَدَى بِهِمْ، فَوَالَى وَلِيَّهُمْ وَ تَبَرَّأَ مِنْ عَدُوِّهِمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ مِنَّا يَرِدُ حَيْثُ نَرِدُ وَ يَسْكُنُ حَيْثُ نَسْكُنُ، قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ يَكُونُ إِيمَانٌ بِهِمْ بِغَيْرِ مَعْرِفَةٍ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ؟ فَقَالَ: لَا يَا سَلْمَانُ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّى لِي لِجَنَابِهِمْ؟ قَالَ: قَدْ عَرَفْتَ إِلَى الْحُسَيْنِ، قَالَ: ثُمَّ سَيِّدُ الْعَابِدِينَ: عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ؛ ثُمَّ وَلَدُهُ: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ لِسَانُ اللَّهِ الصَّادِقُ، ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ الْكَاظِمُ غَيْظَهُ صَبْراً فِي اللَّهِ، ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا لِأَمْرِ اللَّهِ، ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْجَوَادُ الْمُخْتَارُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ، ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَادِي إِلَى اللَّهِ، ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ الصَّامِتُ الْأَمِينُ عَلَى دِينِ اللَّهِ الْعَسْكَرِيُّ، ثُمَّ ابْنُهُ حُجَّةُ اللَّهِ فُلَانٌ سَمَّاهُ بِاسْمِهِ ابْنُ الْحَسَنِ الْمَهْدِىُّ، وَ النَّاطِقُ الْقَائِمُ بِحَقِّ اللَّهِ}}<ref>مقتضب الأثر، ص۶- ۷.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۱۶-۱۱۷.</ref>

 

== جایگاه [[حدیثی]] [[راوی]] ==

چنان که گذشت، [[شیخ طوسی]] و [[نجاشی]] با تعبیر {{عربی|"وكان ثقة في حديثه مسكوناً إلى روايته"}} به [[وثاقت]] و اعتبار [[روایات]] احمد الصولی تصریح کردند، اما بعضی رجالیان، ایشان را به [[روایت]] از [[راویان]] [[ضعیف]] متهم کردند؛ چنان که نجاشی با تعبیر «قیل» به آن اشاره کرده است {{عربی|"غير أنه قيل: إنه يروي عن الضعفاء}}.

 

بعضی محققان<ref>ر.ک: تهذیب المقال، ج۳، ص۳۴۷، ش۲۰۰.</ref> نوشته‌اند: مراد نجاشی از «قیل»، [[خطیب بغدادی]] است که در ترجمه «احمد بن جعفر الصولی» نوشته است: وی از راویان مجهول روایت کرده، و [[احادیث]] [[غریب]] و منکر نقل کرده است: {{عربی|"حدث عن... و عدة مشايخ مجهولين و في حديثه غرائب و مناكير"}}<ref>تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۷۴ - ۱۷۵، ش۲۶۲۶.</ref>.

 

مقصود [[خطیب بغدادی]] از [[حدیث منکر]] و [[غریب]]، روایاتی است که احمد صولی در [[فضایل اهل بیت]]{{عم}}، به ویژه در کتاب [[اخبار]] فاطمة{{س}} نقل کرده است.

 

[[جابلقی]]، صاحب کتاب [[طرائف المقال (کتاب)|طرائف المقال]]، پس از نقل عبارت [[نجاشی]] {{عربی|"غير أنه قيل: إنه يروي عن الضعفاء"}} نوشته است: {{عربی|"روى عنه المفيد، و الأشبه قبول حديثه، و ما ذكر لا يوجب الوهن في نفسه}}<ref>طرائف المقال، ج۱، ص۱۴۷، ش۶۹۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۱۷-۱۱۸.</ref>