ابر در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

قرآن واژه‌های گوناگونی در مورد ابر به کار برده که هر یک به نوعی خاص از ابر یا به یکی از ویژگی‌های آن اشاره دارد.

# '''[[سحاب]]:''' از "سحب" به معنای کشیدن است. به ابر، سحاب گفته‌اند؛ زیرا در [[آسمان]] با باد، کشیده می‌شود یا به این جهت که آب را همراه خود می‌کشاند. سحاب، اسم برای مطلق ابر، اعمّ از ابرهای باران‌زا و بی‌باران است. <ref>مفردات، ص ۳۹۹، "سَحَب".</ref> این واژه نُه بار در این [[آیات]] آمده است: {{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ}}<ref>«بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پیاپی آمدن شب و روز و در آن کشتی که برای سود رساندن به مردم در دریا روان است و در آبی که خداوند از آسمان فرو می‌بارد و زمین را پس از مردن، بدان زنده می‌دارد و بر آن هرگونه جنبنده‌ای را می‌پراکند و در گرداندن بادها و ابر فرمانبردار میان آسمان و زمین، برای گروهی که خرد می‌ورزند نشانه‌هاست» سوره بقره، آیه ۱۶۴.</ref>، {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«و اوست که بادها را پیشاهنگ رحمت خویش (باران)، نویددهنده می‌فرستد تا چون ابری بارور را برداشت آن را به سرزمینی بایر برانیم و از آن، آب فرو فشانیم و با آن از هر گونه میوه برآوریم؛ به همین گونه مردگان را بر می‌انگیزیم باشد که پند گیرید» سوره اعراف، آیه ۵۷.</ref>، {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ}}<ref>«اوست که برق را که هم بیم‌آور و هم امیدبخش است به شما می‌نمایاند و ابرهای بارور را پدید می‌آورد» سوره رعد، آیه ۱۲.</ref>، {{متن قرآن|أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ}}<ref>«یا چون تاریکی‌هایی است در دریایی ژرف که موجی فرا موجی، فراز آن ابری آن را فرو می‌پوشد، تاریکی‌هایی است پشت بر پشت که اگر کسی دست خویش را بر آورد دشوار آن را ببیند، و آنکه خداوند برای او فروغی ننهاده است فروغی نخواهد داشت» سوره نور، آیه ۴۰.</ref>، {{متن قرآن|وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ}}<ref>«و کوه‌ها را می‌نگری، آنها را ایستا می‌پنداری با آنکه چون گذار ابر در گذرند؛ آفرینش خداوند را (بنگر) که هر چیز را استوار آفریده است؛ بی‌گمان او از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره نمل، آیه ۸۸.</ref>، {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ}}<ref>«خداوند است که بادها را می‌فرستد که ابرها را برمی‌انگیزد و آن را در آسمان هر گونه خواهد می‌گسترد و آن را پاره‌پاره می‌گرداند و آنگاه باران پیاپی را می‌نگری که از لابه‌لای آن بیرون می‌زند و چون (خداوند) آن را به کسانی از بندگانش که بخواهد برساند ناگهان شاد می‌شوند» سوره روم، آیه ۴۸.</ref>، {{متن قرآن|وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ}}<ref>«و خداوند است که بادها را می‌فرستد و (بادها) ابری را بر می‌انگیزد و ما آن را به سرزمینی مرده می‌رانیم و آن زمین را بدان (آب) پس از مردن آن زنده می‌گردانیم؛ رستخیز نیز همین‌گونه است» سوره فاطر، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|وَإِنْ يَرَوْا كِسْفًا مِنَ السَّمَاءِ سَاقِطًا يَقُولُوا سَحَابٌ مَرْكُومٌ}}<ref>«و چون پاره‌ای از آسمان را ببینند که فرو می‌افتد می‌گویند ابری انباشته است» سوره طور، آیه ۴۴.</ref>.

# '''ظلة:''' از "ظلّ" به معنای سایه و ابر سایه‌افکن آمده <ref>مفردات، ص ۵۳۶، "ظلّ".</ref> و در قرآن، بیش‌تر درباره ابرهای [[عذاب]] آور به کار رفته است. این واژه دو بار به صورت مفرد در آیات {{متن قرآن|وَإِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوا أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که کوه طور را از جای کندیم و چون سایبانی بر فراز آنان برافراختیم و پنداشتند که بر سرشان فرود می‌آید؛ (و فرمودیم:) آنچه به شما داده‌ایم با توانمندی دریافت دارید و از آنچه در آن است یاد کنید باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره اعراف، آیه ۱۷۱.</ref>، {{متن قرآن|فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ إِنَّهُ كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ}}<ref>«پس، او را دروغگو شمردند آنگاه عذاب «روز ابر آتشبار» آنان را فرو گرفت؛ که آن، بی‌گمان عذاب روزی سترگ بود» سوره شعراء، آیه ۱۸۹.</ref> و یک‌ بار به صورت جمع در آیه {{متن قرآن|هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِكَةُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ}}<ref>«آیا جز این انتظار دارند که (فرمان) خداوند در سایه‌بان‌هایی از ابر و (نیز) فرشتگان نزدشان بیایند و کار (هلاکشان) پایان یافته باشد و کارها به سوی خداوند باز گردانده می‌شود» سوره بقره، آیه ۲۱۰.</ref> آمده است.

# '''حاملات:''' از "حمل" است وابررا حاملات گویند؛ چون آب را با خود حمل می‌کند. <ref>مفردات، ص ۲۵۷، "حمل".</ref> این واژه یک‌ بار در [[آیه]] {{متن قرآن|فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا}}<ref>«که (ابرهای) گرانبار را برمی‌دارند،» سوره ذاریات، آیه ۲.</ref> ذکر شده است.

# '''معصرات:''' از "عصر" به معنای فشردن <ref>التحقیق، ج ۸، ص ۱۴۶، "عصر".</ref> و مقصود، ابرهای باران‌زا است. وجه نام‌گذاری ابرها به معصرات آن است که باد، هنگام [[نزول]] [[باران]]، آنها را می‌فشرد. <ref>باد و باران، ص ۱۲۸ و ۱۲۹.</ref> به [[عقیده]] برخی، مُعصِر از اِعصار به معنای [[طوفان]] است و به ابرهایی گفته می‌شود که به همراه طوفان آورده شده <ref>مفردات، ص ۵۶۹، "عصر".</ref> و دارای رگباری تند و قطرات بزرگ آبند، و [[مؤیّد]] آن، صفت {{متن قرآن|ثَجَّاجًا}}<ref> سوره نبأ، آیه ۱۴.</ref> (فراوان و پی در پی) است که [[قرآن]] برای باران‌هایی که از این نوع ابرها فرو می‌ریزد، آورده است. <ref>آیات طبیعیه فی القرآن، ص ۴۰.</ref> این واژه یک بار در آیه {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا}}<ref>«و از ابرهای فشرده آبی ریزان فرو فرستادیم» سوره نبأ، آیه ۱۴.</ref> آمده است.

# '''صیب:''' از "صَوْب" به معنای فرو ریختن است که افزون بر ابر، بر باران نیز اطلاق شده است. <ref>مقاییس، ج ۳، ص ۳۱۷، "صوب".</ref> برخی آن را ابر باران‌زا دانسته‌اند. <ref>مقاییس، ج ۳، ص ۳۱۷، "صوب".</ref> این واژه یک بار در آیه {{متن قرآن|أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ}}<ref>«یا چون (گرفتارانند زیر) رگبار بارانی از آسمان که در آن، تاریکی‌ها و تندر و برقی است؛ از (نهیب) آذرخش‌ها، به پرهیز از مرگ، سرانگشتان در گوش‌ها می‌نهند- و خداوند، فراگیر کافران است-» سوره بقره، آیه ۱۹.</ref> به کار رفته است.

# '''سما:''' از "سموّ" به معنای [[رفعت]] و بلندی است و بر هر چیزی، از جمله ابر که بر [[انسان]] [[سایه]] افکند، اطلاق می‌شود. <ref>الصحاح، ج ۶، ص ۲۳۸۲، "سمو".</ref> برخی اطلاق آن را بر ابر، مجازی و برخی دیگر، [[حقیقی]] دانسته‌اند. <ref>مقاییس، ج ۳، ص ۹۸، "سمو".</ref> به گفته برخی، مقصود از "سماء" در جمله {{متن قرآن|وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً }}<ref>«و از آسمان، آبی فرو فرستاد» سوره بقره، آیه ۲۲.</ref> که در قرآن چندین بار به کار رفته، همان ابر است. <ref>المنار، ج ۸، ص ۴۶۸.</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[ابر (مقاله)|مقاله «ابر»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

== مراحل تشکیل ابر و نزول باران ==

ابر به مرور [[زمان]] و طی گذشت مراحل گوناگون پدیدار می‌شود: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ}}<ref>«اوست که برق را که هم بیم‌آور و هم امیدبخش است به شما می‌نمایاند و ابرهای بارور را پدید می‌آورد» سوره رعد، آیه ۱۲.</ref>. {{متن قرآن|يُنْشِئُ}} از ماده "نشأ" و به معنای [[رشد]] و پیدایش تدریجی است. <ref>مفردات، ص ۸۰۷، "نشأ".</ref> مراحل [[تکوین]] [[ابر]] بدین قرار است:

# '''پیوند ابرهای پراکنده:''' پس از بالا رفتن [[ابر]]، [[خداوند]] آنها را با باد به‌آرامی به‌ یک‌دیگر نزدیک ساخته، پیوند می‌دهد: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَاءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ}}<ref>«آیا در نیافته‌ای که خداوند ابری را (پیش) می‌راند سپس میان آن را به هم می‌پیوندد سپس آن را بر هم می‌نشاند آنگاه دانه‌های باران را می‌نگری که از میان آن بیرون می‌آید و از ابرهایی کوه پیکر که در آسمان است تگرگ فرو می‌فرستد که آن را به هر که خواهد می‌زند و از هر که خواهد باز می‌دارد؛ درخشش برق آن نزدیک است دیدگان را (از میان) ببرد» سوره نور، آیه ۴۳.</ref>. "تألیف" به معنای پیوند دادن پاره‌های پراکنده است که پس از رانده شدن ابرها به سوی یک‌دیگر، فشار باد و برودت هوای جو، باعث پیوند آنها می‌شود. <ref>الفرقان، ج ۱۸ و ۱۹، ص ۱۹۱.</ref>

# '''باروری ابرها:''' پیش از [[نزول]] [[باران]]، باد، ابرها را بارور می‌کند: {{متن قرآن|وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ فَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَسْقَيْنَاكُمُوهُ وَمَا أَنْتُمْ لَهُ بِخَازِنِينَ}}<ref>«و بادها را بارورکننده فرستادیم آنگاه از آسمان آبی فرو فشاندیم و شما را از آن سیراب کردیم و شما گنجور آن نیستید» سوره حجر، آیه ۲۲.</ref> برخی در [[تفسیر آیه]] گفته‌اند: مقصود بارور کردن گل‌ها و درختان است؛ امّا از آنجا که نزول باران، نتیجه تلقیح ذکر شده، به دست می‌آید که منظور، بارور کردن ابرها است. <ref>باد و باران، ص ۱۲۶.</ref> در چگونگی تلقیح گفته‌اند: تلقیح ابر با ذرّات نمکی که باد از دریاها، صحراها و آتشفشان‌ها بالا برده و بر ابرها می‌پاشد، یا غبارهایی که از آسمان فرو می‌ریزد، صورت می‌گیرد؛<ref>الجغرافیة القرآنیه، ص ۲۱۶.</ref> هم‌چنین گفته‌اند: در هر سانتی‌متر مکعب باد، پنج هزار ذرّه کوچک غبار، [[دود]] و نمک وجود دارد که ذرّات ریز آب را به دور خود جمع کرده، قطرات باران را تشکیل می‌دهند. <ref>من علوم الأرض القرآنیه، ص ۸۶. </ref> [[رأی]] دیگر این است که تلقیح [[ابر]] با برگه‌های متبلور برف که از ارتفاعات بالا بر ابرها پاشیده می‌شود، انجام می‌گیرد <ref>باد و باران، ص ۶۱. </ref> و برخی گفته‌اند: این کار، از ترکیب ابرهایی که دارای بار الکتریکی مثبت و منفی هستند <ref> المعجزة القرآنیه، ص ۲۱۰؛ آیات طبیعیه فی القرآن، ص ۴۵.</ref> یا از ترکیب ذرّات ریز آب که هر یک دارای بار مثبت و منفی‌اند، صورت می‌گیرد. <ref> القرآن و الاحوال المناخیه، ص ۱۰۷.</ref>

# '''[[نزول]] [[باران]]:''' {{متن قرآن|فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ }}<ref>پس دانه‌های باران را می‌بینی که از لابه‌لای آن بیرون می‌آید؛ سوره نور، آیه ۴۳.</ref> خروج باران از لابه‌لای ابرها نیز به نیروی باد انجام می‌گیرد. چنان‌که [[روایت]] شده است، بادها چند دسته‌اند: برخی ابر را برمی‌انگیزانند. برخی آن را میان [[آسمان]] و [[زمین]] نگه می‌دارند و برخی ابرها را می‌فشارند تا باران با اجازه [[خدا]] از میان آن بیرون ریزد. <ref>البرهان، ج ۳، ص ۳۳۸.</ref> در روایتی از ابن‌عبّاس {{متن قرآن|الْمُعْصِرَاتِ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا}}<ref>«و از ابرهای فشرده آبی ریزان فرو فرستادیم» سوره نبأ، آیه ۱۴.</ref> به بادها [[تفسیر]] شده است؛ بنابراین، معنای آیه این است که به وسیله فشار دهنده‌ها= بادها آبی فراوان فرو فرستادیم <ref>مجمع‌البحرین، ج ۳، ص ۱۹۱، "عصر".</ref><ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[ابر (مقاله)|مقاله «ابر»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>