اطاعت حاکم جائر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

یکی از خصلت‌های ذاتی [[تشیع]]، از آغاز تا کنون، [[مقاومت]] و [[قیام]] در برابر [[دیکتاتوری]] و [[ظلم]] است که در تمامی [[تاریخ شیعه]] به چشم می‌خورد؛ هرچند که اوج این [[مبارزات]] در بعضی از مقطع‌های زمانی بوده است. در صد سال [اخیر] حوادثی اتفاق افتاده است که هرکدام در [[جنبش]] امروز [[ملت]] [[ایران]] تأثیری داشته است: [[انقلاب]] [[مشروطیت]]، [[جنبش]] تنباکو و... ، قابل اهمیت فراوان است<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۴۰۷.</ref>.

== گفتار نخست: [[احیا]] و استمرار [[نظریه اطاعت نکردن از حاکم جائر]] در [[ایران]] معاصر ==

=== [[تحریم تنباکو]]؛ نخستین [[مقاومت منفی]] علیه [[استبداد]] در [[ایران]] معاصر ===

نخستین و مهم‌ترین [[مقاومت منفی]] [[مردم ایران]] علیه [[استبداد]] و [[استعمار]]، در واقعه [[تحریم تنباکو]] [[خودنمایی]] کرد. این واقعه، به منزله نخستین [[جنبش]] [[بیداری]] [[مردم ایران]] برای گرفتن [[حقوق]] خود از [[بیگانگان]] و [[پادشاهان جائر]] [[ثبت]] شده است. در این رخداد مهم، نقش سنتی دوگانه [[علما]] علیه [[استبداد]] و رخنه تدریجی [[بیگانگان]] به شدیدترین وجه متجلی شد<ref>ر. ک: حامد الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه ابوالقاسم سری، ص۲۸۷.</ref>. سیداحمد [[کسروی]] به اهمیت و نقش [[علما]] در پدید آمدن این واقعه تصریح کرده و پیدایش آن را تنها به برخی از [[علما]] نسبت می‌دهد<ref>ر. ک: احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایرانی، ص۴.</ref>. پروفسور برون نیز [[معتقد]] است: “واقعه انحصار تنباکو را باید مبدأ و [[تاریخ]] [[بیداری]] و آغاز دوره و مرحله نوین [[ایران]] در حوادث [[اجتماعی]] دانست”<ref>به نقل از: ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو، ص۱۰۔۱۱.</ref>.

فتوای [[تحریم تنباکو]] زمینه حرکت‌ها و جنبش‌های بعدی مردمی را علیه [[حکام جائر]] فراهم کرد. [[نهضت]] [[مشروطه]] را به منظور تحدید [[قدرت]] [[سلطان]] و تأسیس نهاد عدالت‌خانه برای جلوگیری از [[ظلم]] بیشتر [[پادشاه]] به [[مردم]]، [[علما]] و در رأس آنها مرحوم را [[شیخ فضل‌الله نوری]] به [[راه]] انداختند. این [[نهضت]] نیز در فتوای [[تحریم تنباکو]] و [[مکتب]] [[سامرا]] ریشه داشت. البته نباید از این نکته [[غافل]] ماند که مرحوم [[شیخ فضل‌الله نوری]] نیز در شکل‌گیری [[جنبش]] تنباکو نقش بسیار مهمی ایفا کرد. برخی از نویسندگان معاصر سه نقش کلیدی و مهم را برای [[شیخ فضل‌الله نوری]] در جریان تنباکو قائل شده‌اند<ref>برای مطالعه بیشتر، ر. ک: علی ابوالحسنی المنذر، تحلیلی از نقش سه‌گانه شهید [[شیخ فضل‌الله نوری]].</ref>. مرحوم [[میرزای شیرازی]] در [[مقام]] بنیان‌گذار [[مکتب]] [[سامرا]] نظریه‌پردازی جامعی در زمینه مفاهیم [[سیاسی]] به [[جامعه]] عرضه نکرده است، یا اگر داشته، در دسترس نیست. اما شکی نیست که بسیاری از مردان و [[پیروان]] و [[شاگردان]] آن مرحوم که در [[مکتب]] استاد درس [[دیانت]] و [[سیاست]] گرفته‌اند، به تناسب اقتضائات خاص زمانی، به نظریه‌پردازی و تحکیم دستاوردهای [[اندیشه]] استاد پرداخته‌اند. در [[حقیقت]] [[میراث]] پایدار نظریه‌پردازی مرحوم شیرازی در حوزه [[معرفت]] [[سیاسی]] است<ref>مظفر نامدار، «میراث پایدار اندیشه‌های میرزای شیرازی»، در: سده تحریم تنباکو، به اهتمام موسی نجفی و رسول جعفریان، ص۲۰. </ref>. [[مکتب]] مرحوم [[میرزای شیرازی]] میان نخبگانی چون مرحوم آخوند [[خراسانی]]، میرزاحسین [[نائینی]]، حاج آقا [[نورالله]] اصفهانی و نیز مرحوم [[شیخ فضل‌الله نوری]] که از نظر مبارزه‌جویی، دشمن‌ستیزی و انعطاف‌ناپذیری سرآمد بود، ادامه یافت. جریان [[استبدادستیزی]] [[مکتب]] [[سامرا]] را که مرحوم [[میرزای شیرازی]] [[احیا]] و شعله‌ور کرد، در دوره‌های بعدی [[شاگردان]] نخبه ایشان گسترش و ادامه دادند و پایه و اساس تحولات بنیادین در [[تاریخ]] معاصر [[ایران]] شد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۵۰.</ref>.

=== [[جنبش]] [[مشروطه]] و [[استبدادستیزی]] ===

باید بدون ابراز هیچ‌گونه تردیدی گفت نقش اول و اساسی را در [[جنبش]] آزادی‌خواهانه و عدالت‌خواهانه [[مردم]] در [[مشروطه]]، [[علما]] عهده داشتند. آنها با [[نفوذ]] [[روحانی]] خود در [[جامعه]] و سابقه‌ای که به [[دلیل]] همین [[نفوذ]] [[معنوی]] از آن برخوردار بودند، توانستند جنبشی را علیه [[حکومت]] ظالمانه قاجار به وجود آورند<ref>ر. ک: رسول جعفریان، بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران، ص۲۷.</ref>. به هر حال، در [[جنبش]] عدالت‌خواهانه [[مردم ایران]]، [[علما]] نقشی بسیار مهم و حیاتی بر عهده داشتند. اگرچه در [[جبهه]] [[علما]] به دلایلی درباره [[مشروطیت]] [[اختلاف]] [[رأی]] وجود داشت، این نکته انکارناپذیر است که نهاد [[روحانیت]] در شکل‌گیری و ادامه [[نهضت]] نقشی کلیدی ایفا کرد. برای مثال، هنگامی که محمدعلی‌شاه در دوم تیرماه ۱۲۸۷ [[دستور]] حمله به مجلس را صادر کرد و مجلس در مدت کوتاهی به [[تصرف]] قزاق‌ها در آمد، علمای [[نجف]] که رکن اصلی [[مشروطیت]] بودند، فتواهایی بر ضد [[استبداد]] و در [[حمایت]] از [[مشروطه]] صادر کردند. آنان [[مخالفت]] با [[مشروطه]] را به منزله محاربه با [[امام زمان]] دانستند<ref>ر. ک: مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۴، ص۷۲۱؛ به نقل از: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی، ص۵۹.</ref>. این فتاوی موجب احیای دوباره [[مشروطیت]] شد؛ چراکه [[علما]] و [[روحانیت]] [[شیعه]]، حتی به اعتراف نویسندگان و [[مستشرقان]] غربی، با توجه به [[نفوذ]] [[اجتماعی]] گسترده، تنها قدرتی بود که [[توانایی]] مقابله و [[مقاومت]] در برابر [[حکام]] و دولتمردان [[مستبد]] را داشت.

‌علما در دوره طولانی [[استبداد]]، تنها [[پناهگاه]] [[مردم]] در برابر [[ستم]] [[حاکمان]] به شمار با می‌رفتند<ref>سر جان مالکوم، تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، ص۷۲۸. </ref>. به هر حال، گرچه در جریان تنباکو مرحوم [[میرزای شیرازی]] با یک [[فتوا]] [[اقتدار]] [[روحانیت]] را به دربار نشان داد و شاه را به عقب‌نشینی مجبور کرد، اوج تبلور و [[ظهور]] [[سیاسی]] و [[تقابل]] [[روحانیت]] با [[استبداد]] داخلی در [[جنبش]] [[مشروطه]] است. در واقع، [[روحانیت]] مهم‌ترین نهادی بود که [[رهبری]] [[جنبش]] [[مشروطیت]] را در [[اختیار]] گرفت و از آن [[حمایت]] کرد. به گونه‌ای که شکل‌گیری این [[جنبش]] به هیچ‌روی بدون [[حمایت]] و [[رهبری]] [[روحانیت]] ممکن نبود. آن زمان، در فضای مذهبی [[ایران]]، هیچ‌گونه [[اندیشه]] و فعالیت [[سیاسی]] بدون [[حمایت]] [[علما]] به نتیجه نمی‌رسید. مبنای [[حمایت]] [[علما]] از [[مشروطه]]، [[مبارزه با ستم]] و تقویت [[دولت]] و [[جامعه]] [[ایران]]، به منزله تنها [[دولت شیعی]] بود. [[علما]] [[مشروطه]] را در چهارچوب [[دین]] می‌خواستند و [[محدودیت]] [[سلطنت]] را از [[مذهب تشیع]] [[استنباط]] می‌کردند. بنابراین مشروطه‌ای که در نظر داشتند، با [[مشروطه]] [[سکولار]] غربی بسیار فاصله داشت. [[علما]] [[معتقد]] بودند که حوزه [[قانون‌گذاری]] به اموری منحصر است که [[خداوند]] برای آنها حکمی وضع نکرده است. بدین‌ترتیب، همه [[علما]] با مبنای یادشده طرف‌دار [[مشروطه]] و خواهان [[اعمال]] [[محدودیت]] در اختیارات [[پادشاه]] بودند. حتی طیف علمای متهم به [[مخالفت]] با [[مشروطه]]، به [[نقل]] از [[سیدمحمد]] کاظم طباطبایی [[یزدی]]، صاحب [[عروة الوثقی]] تصریح می‌کنند که با [[مشروطه]] و نهادهای آن مخالفتی ندارند: “... احدی منکر مجلس شورای ملی [[اسلامی]] نیست”<ref>محمد حسین بن علی‌ اکبر تبریزی، «کشف المراد من المشروطه والاستبداد»، در: غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیت، ص۱۱۹.</ref>. با این حال، پس از استقرار [[مشروطه]]، کم‌کم برخی [[علما]] با دیدن کج‌روی‌ها و تندروی‌هایی که در [[رفتار]] و نوشته‌های مشروطه‌خواهان دیده می‌شد، به [[مخالفت]] و [[مبارزه]] با [[مشروطه]] برخاستند. بدین ترتیب، در نهاد [[روحانیت]] انشقاق به وجود آمد و به دو گروه موافق و [[مخالف]] [[مشروطه]] تقسیم شدند<ref>آثار بسیاری از موافقان و مخالفان مشروطه بر جای مانده است که یکی از آنها اثر زیر است: رسائل مشروطیت (مشروطه به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری‌نژاد.</ref>. علمای [[مخالف]]، [[مشروطه]] را عامل [[اختلاف]]، پراکندگی [[جامعه]]، [[رشد]] [[عقاید]] [[انحرافی]] و [[کفرآمیز]]، [[تضعیف]] ارزش‌های مذهبی و حتی [[تزلزل]] [[اقتدار]] [[سیاسی]] می‌دانستند. در مقابل، علمای موافق، این [[نظام]] را سبب تقویت [[دین]] و [[دولت]] می‌پنداشتند و [[اشتباهات]] و [[انحرافات]] موجود را ناچیز و جبران‌پذیر می‌دانستند<ref>ر. ک: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی، ص۶۲.</ref>.

==== جریان [[مشروطه‌خواه]] ====

نایینی در اثر معروف خود کوشیده تا با تقبیح [[استبداد]]، مفاهیم مدرن [[سیاسی]] و مبانی نظری [[مشروطیت]] را با استناد به متون و [[منابع اسلامی]] و [[سیره]] [[پیشوایان]] توجیه کند. از نظر وی، اصل [[محدودیت]] [[قدرت]] و [[سلطنت]] از [[ضروریات دین]] است. او برای توجیه [[پارلمان]]، [[قانون‌گذاری]] و [[رأی]] [[اکثریت]]، به [[ادله]] [[شورا]] در [[اسلام]] استناد می‌کند و برای [[دفاع]] از [[برابری]] و [[آزادی]]، با برشمردن دلایلی از متون [[اسلامی]]، آنها را از آموزه‌های [[مسلم]] [[اسلامی]] می‌داند. وی [[آزادی]] را [[رهایی]] از [[بندگی]] [[پادشاهان]] و قدرتمندان [[مستبد]] می‌داند، نه [[آزادی]] از [[احکام دینی]] و [[بندگی]] [[خداوند]]. بنابراین [[امام حسین]] {{ع}} به قهرمان [[حریت]] و [[آزادگی]] مشتهر و [[امام عصر]] {{ع}} بنا به فرمایش خود آن [[حضرت]] که فرمود: {{متن حدیث|ليس في عنقي بيعة طاغية زماني}}، به [[آزادی]] از [[اسارت]] [[طواغیت]] ممتاز بود<ref>ر. ک: میرزامحمدحسین نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۴۹-۵۸.</ref>. وی همچنین [[برابری]] را یکسان بودن همه افراد و [[حاکمان]] در برابر [[قانون]] و مقررات معرفی کرده است<ref>ر. ک: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی، ص۶۲-۶۳.</ref>. نکته مهم اینکه [[اندیشمندان]] [[شیعه]]، به‌رغم [[تلاش فراوان]] برای به ثمر رسیدن [[مشروطه]]، [[دولت]] [[مشروطه]] [[شیعه]] را نه دولتی کاملاً [[مشروع]]، بلکه از باب [[اضطرار]] و ملاحظه شرایط [[تاریخی]] [[جامعه]] [[شیعه]] می‌پذیرند. به نظر نایینی، از آن روی که [[دولت]] [[مشروطه]] بر خلاف [[حکومت]] [[استبدادی]] مطلقه، محدود و فارغ از [[ظلم]] به حق‌الله و [[حقوق مردم]] است، دولتی مطلوب به شمار می‌رود، اما از جهت [[ظلم]] و اغتصابش به “مقام [[مقدس]] امامت”، همچنان [[دولت جائر]] است<ref>ر. ک: [[میرزا محمد حسین نایینی|نایینی، میرزا محمد حسین]]، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۷۶-۷۷.</ref>. از دیدگاه ایشان، “مشروطه مثل آن است که [[کنیز]] سیاهی را که دستش هم [[آلوده]] باشد به شستن [[دست]] وادارش نمایند”<ref>[[میرزا محمد حسین نایینی|نایینی، میرزا محمد حسین]]، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۷۸-۷۹.</ref>. بنابراین حتی از نظر نایینی و دیگر طرف‌داران [[مشروطه]]، این نوع [[رژیم]] کاملاً ایدئال و [[مشروع]] نیست، بلکه از باب دفع افسد به [[فاسد]] آن را می‌پذیرد و از آن [[حمایت]] می‌کند، وگرنه [[دولت]] مطلوب وی همان است که رؤسای آن نائبان [[امام]] زمان‌اند، یعنی [[ولایت]] [[فقها]]<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۵۸.</ref>.

==== جریان مشروعه‌خواه ====

[[شیخ فضل‌الله نوری]] در آغاز از [[رهبران]] بزرگ تنباکو و [[مشروطه]] و از [[مخالفان]] سرسخت [[استبداد]] بود. اما با روشن‌تر شدن مبانی و ماهیت طرف‌داران [[نظام]] [[مشروطه]]، از مهم‌ترین منتقدان و [[رهبران]] [[مخالف]] آن شد. وی از [[حمایت]] [[آیت الله]] [[سید کاظم یزدی]]، صاحب [[عروة الوثقی (کتاب)|عروة الوثقی]] بهره‌مند بود. شیخ در آغاز خواهان [[تطبیق]] [[قوانین]] [[مشروطه]] با [[اسلام]] شد. به همین [[دلیل]]، پیشنهاد خود را مبنی بر “نظارت پنج نفر از [[مجتهدان]] برجسته بر [[قوانین]] مجلس” پایمردانه مطرح کرد که تصویب شد. با این حال، همچنان به [[مخالفت]] خود با مشروطه‌خواهان ادامه داد و [[اختلاف]] او با آنان حل نشد. شیخ فضل‌الله با استناد به [[افکار]] و [[رفتار]] روشن‌فکران [[مشروطه‌خواه]]، [[مشروطه]] را مقدمه [[بی‌دینی]] می‌انگاشت و تندروی‌های آنان او را بر این [[عقیده]] راسخ‌تر می‌کرد. آنچه موجب فاصله بیشتر مواضع شیخ با [[مشروطه]] و مشروطه‌خواهان می‌شد، [[نگرانی]] او از [[حاکمیت]] [[بی‌دینی]] و بی‌دینان بود که نشانه‌های آن پیشاپیش در گفتار، نوشتار و [[کردار]] آنان به چشم می‌خورد<ref>ر. ک: محمد ترکمان، مجموعه‌ای از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل‌الله نوری، ج۲، ص۲۸۸؛ به نقل از: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی ایران، ص۶۳.</ref>. به [[دلیل]] مخالفت‌های پیابی شیخ با [[مشروطه]]، سرانجام روشن‌فکران [[مشروطه‌خواه]] غرب‌زده ایشان را به طرف‌داری از [[نظام]] [[استبدادی]] متهم کردند و پس از [[فتح]] [[تهران]]، او را به همین [[اتهام]] در فضای [[سکوت]] و پرآشوب اعدام کردند. شیخ فضل‌الله همچون فقهای [[سلف]] خویش، طرف‌دار [[نظام]] مبتنی بر [[ولایت فقیه]] بود. او [[معتقد]] بود که در [[زمان غیبت]]، [[فقها]] باید [[مجاری امور]] را به [[دست]] گیرند و به حل و فصل امور زمان خویش بپردازند.

مگر نمی‌دانید که در امور [[عامه]] [[وکالت]] صحیح نیست و این باب، باب [[ولایت]] شرعیه است؛ یعنی تکلم در امور [[عامه]] و [[مصالح عمومی]] ناس مخصوص است به [[امام]] {{ع}} یا [[نواب عام]] او و ربطی به دیگران ندارد و دخالت غیر آنها در این امور [[حرام]] و [[غصب]] نمودن [[مسند]] [[پیغمبر]] {{صل}} و [[امام]] است.... اگر غیر [[اهل]] در این [[مسند]] نشست، [[واجب]] است منع آن از این شغل و [[حرام]] است [[حمایت]] او. مگر نمی‌دانی که این کار از غیر [[نواب عام]] [[غصب حق]] [[محمد]] {{صل}} و [[آل محمد]] است<ref>رساله «تذکرة الغافل»، در: رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، ص۱۸۴. رساله «تذکرة الغافل»، از جمله رسائل مهم مشروعه‌خواهان است که در آن، هم انتقادات ایشان علیه مشروطه و مشروطه‌خواهان و هم تفکر مشروطه‌خواهی آنان انعکاس یافته است. متأسفانه از نام و نشان مؤلف این رسانه اطلاعی در دست نیست (رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، ص۱۷۱).</ref>.

شیخ در جای دیگر تصریح کرده است که در [[زمان غیبت]]، [[ولایت]] از آن [[فقها]] و [[مجتهدان]] است: “ولایت در زمان [[غیبت امام زمان]] {{ع}} با [[فقها]] و مجتهدین است، نه فلان بقال و بزاز، و اعتبار به [[اکثریت]] آرا به [[مذهب امامیه]] غلط است... [بنابراین] به مساعدت جمعی ماده [[نظارت]] مجتهدین در هر عصر برای تمییز آرای [[هیئت]] مجتمعه اظهار شد؛ چون نتوانستند ظاهراً رد کنند، قبول کردند... ”<ref>[[شیخ فضل‌الله نوری]]، «رساله حرمت مشروطه و ارتداد مشروطه‌خواهان»، در: محمد ترکمان، مجموعه‌ای از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه، شیخ شهید فضل‌الله نوری، ج۱، ص۱۰۴.</ref>. ایشان [[دلیل]] همه مشکلاتی را که از مشروطه‌خواهان به ایشان رسید، تنها گنجاندن لایحه نظارتی پنج [[فقیه]] طراز اول دانسته است؛ زیرا با تصویب این لایحه، آنها از مقاصد [[فاسد]] خود [[محروم]] می‌ماندند؛ اگرچه پس از مدتی که فضا آرام گرفت، [[قانون]] را [[تحریف]] کردند.

بدین‌ترتیب، مرحوم شیخ [[حکومت اسلامی]] را که [[نایبان امام]] [[معصوم]] [[تصدی]] آن را بر عهده گیرند [[مشروع]] می‌دانست و [[حکومت]] [[پادشاهی]]، اعم از مطلقه و [[مشروطه]] را از اساس [[نامشروع]] می‌شمرد<ref>برای مطالعه بیشتر درباره مواضع فکری و عملی شیخ فضل‌الله نوری، ر. ک: علی ابوالحسنی (منذر)، کارنامه شیخ فضل‌الله (پرسش‌ها و پاسخ‌ها).</ref>. شیخ فضل‌الله در مرحله دوم [[مخالفت]] با [[مشروطه]] که با ماه‌های پایانی [[عمر]] ایشان هم‌زمان است، به [[تحریم]] [[مشروطه]] عملی می‌پردازد و برای احیای عدالت‌خانه (مجلس محدود) می‌کوشد. مقصد او، بازگردان [[نهضت]] به مسیر آغازین آن است. ورود شیخ و همفکرانش به این مرحله، نتیجه آشنایی کامل آنان با ماهیت صحنه‌گردانان غرب‌زده [[مشروطه]] و دسایس [[استعمار]] در این برهه حساس بود. تأثیر شدید [[اقلیت]] فراماسون و [[منحرف]] مجلس اول بر [[اکثریت]] [[مسلمان]]، اما مشتبه آن، تبانی و [[سازش]] امثال سردار اسعد (تجدیدگر [[مشروطه]]) با قدرت‌های استکباری و [[حمایت]] صریح روس و [[انگلیس]] از [[مشروطه]] و جناح تندرو آن در دوران [[استبداد]] صغیر، و سرانجام [[ناامیدی]] شیخ از [[اصلاح]] غائله به شیوه‌های “قانونی و مسالمت‌آمیز” او را به درگیری حاد و بی‌پرده کشید. این مرحله، چندی پس از انحلال مجلس اول آغاز شد و تا [[قتل]] [[شهید]] نوری، ملامحمد خمامی و... و [[انزوا]] و [[تبعید]] برخی دیگر از [[علما]] ادامه یافت. نکته مهم آنکه شیخ حتی در دوران [[استبداد]] صغیر نیز با وجود مجلس [[شورا]] و [[مشروطه]] به معنای تحدید [[استبداد]] و مهار آن به وسیله شورایی از عقلای [[ملت]] [[مخالف]] نبود، بلکه به قول خودش، “مشروطه مشروعه و مجلس محدود” می‌خواست. وی چند روز پس از انحلال مجلس اول به شاه تأکید کرد: “مشروطه باید باشد، ولی [[مشروطه]] مشروعه و مجلس محدود، نه هرج‌و‌مرج”<ref>ناظم الاسلام کرمانی‌، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش دوم، ج۴، ص۱۶۹؛ علی ابوالحسنی (منذر)، کارنامه شیخ‌فضل‌الله (پرسش‌ها و پاسخ‌ها)، ص۸۷-۸۸.</ref>.

# جریان موافق و [[مخالف]] [[مشروطه]] هر دو با [[نظام]] [[استبدادی]] [[مخالف]] بودند و هیچ یک از این دو گروه آن را [[مشروع]] نمی‌دانستند. برخلاف ادعای برخی که مرحوم شیخ فضل‌الله را طرف‌دار [[نظام]] [[استبدادی]] می‌دانستند، ایشان از اساس [[نظام]] [[استبدادی]] را [[نامشروع]] می‌دانست؛

# مرحوم شیخ فضل‌الله با مرحوم نایینی در [[مشروطه]] نظری [[اختلاف]] نداشتند، بلکه [[اختلاف]] این دو بزرگوار در [[مشروطه]] عملی بود. از آنجا که مرحوم نایینی و علمای طرف‌دار ایشان در [[نجف]] به سر می‌بردند، از آنچه مشروطه‌خواهان در [[ایران]] رقم می‌زدند، [[آگاهی]] نداشتند. بنابراین آنان تنها از [[مشروطه]] نظری که در [[ذهن]] خود داشتند [[حمایت]] می‌کردند؛ بدون آنکه از مسائل [[ایران]] [[آگاه]] باشند. آنان به سبب حضور نداشتن در [[ایران]] از [[اندیشه]] روشن‌فکران غرب‌زده بی‌خبر بودند و از [[مشروطه]] [[حمایت]] می‌کردند؛ در حالی که مرحوم شیخ فضل‌الله از نزدیک نظریه‌ها و اندیشه‌های آنان را می‌شناخت و با ایشان گفت‌و‌گو می‌کرد. شیخ فضل‌الله از محافل شبانه آنان خبر می‌دهد که شراب می‌خورند و در مجلس شورای ملی [[مجازات]] [[اسلامی]] را [[تغییر]] می‌دهند؛ به گونه‌ای که [[حبس]] جای همه [[قوانین اسلامی]] را گرفته است. حال با چنین اوصافی شیخ فضل‌الله [[استدلال]] می‌کند که پس [[نظام]] [[استبدادی]] پیشین بهتر از چنین مشروطه‌ای است که متولیان آن چنین [[افکار]] و ویژگی‌هایی دارند؛ زیرا در [[نظام]] [[استبدادی]] [[احکام اسلامی]] رعایت می‌شد و [[امنیت]] وجود داشت. در چنین حالتی باید از [[نظام]] پیشین [[حمایت]] کرد و از [[مشروطه]] فراری شد؛

# در نتیجه باید گفت که هر دو بزرگوار یک [[اندیشه]] و موضع در برابر [[مشروطه]] داشتند. هر دو استبدادستیز، خواهان [[مصالح مسلمانان]] و رعایت [[حقوق]] [[ملت]] بودند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۵۹.</ref>.

=== [[علمای شیعه]] و [[مبارزه]] با گفتمان [[سکولار]] پهلوی ===

==== [[مبارزه]] در چارچوب [[قانون اساسی]] [[مشروطه]] و با تعامل و [[همکاری]] ====

بی‌شک مرحوم [[آیت الله]] کاشانی فردی [[مبارز]] بود، اما [[مبارزات]] او بیشتر جنبه ضداستعماری داشت، نه [[استبدادستیزی]]. ایشان [[معتقد]] بود که سرمنشأ همه [[مشکلات]] و [[مصائب]] [[جوامع اسلامی]]، از جمله [[ایران]] در دسیسه‌های [[کشور]] استعمارگر [[انگلستان]] ریشه دارد. به [[اعتقاد]] ایشان، شرط برقراری [[حکومت]] تقریباً [[اسلامی]] در گام نخست، ریشه‌کن کردن [[دولت]] استعمارگر [[فاسد]] [[انگلستان]] در [[ایران]] است؛ زیرا آنها پیوسته در حال ایجاد [[فتنه]] و دسیسه‌اند و اشخاص دزد و [[فاسد]] [[خائن]] را بر مملکت ما مسلط کرده‌اند. وی [[باور]] داشت با وجود این ریشه‌های [[فاسد]] [[فتنه‌انگیز]] [[استعماری]]، هیچ زمینه‌ای برای [[اصلاح]] وجود نخواهد داشت<ref>ر. ک: [[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۱، ص۱۰۶.</ref>. پس شرط نخست [[اصلاح]] [[تشکیل حکومت اسلامی]] براندازی ریشه‌های [[استعماری]] در [[ایران]] است.

کاشانی در [[راه]] [[پیکار]] با [[استعمار]] [[انگلستان]] و [[استقلال]] [[عراق]] به همراه پدرش و دیگر [[مجتهدان]] [[شیعه]] [[اسلحه]] به [[دست]] گرفت و جنگید. او عضو “هیئت عالی [[دینی]] انقلابیون” و یکی از چهار عضو “کمیته عالی [[جنگ]] [[حکومت]] انقلاب” [[عراق]] بود. به همین [[دلیل]]، پس از [[جنگ]] جهانی دوم، نیروهای [[استعماری]] وی را دستگیر و ۲۸ ماه زندانی کردند<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۲۲۸-۲۲۹.</ref>. اما در [[مبارزات]] داخلی، او هیچ‌گاه پیکان [[مبارزات]] خود را به سوی شخص شاه نگرفت و حداکثر با برخی از مهره‌های [[دولت]] و دربار [[مخالفت]] می‌کرد. وی نه تنها با شاه [[مبارزه]] نمی‌کرد، بلکه به [[سلطنت]] و [[حفظ]] آن در چهارچوب [[قانون اساسی]] [[مشروطه]] [[معتقد]] بود. وی [[اعتقاد]] داشت که “شاه باید مثل سایر افراد مملکت با [[نفوذ]] سیاست‌های [[استعماری]] [[مبارزه]] کند و قوانینی که از مجلس می‌گذرد، مراعات کرده و در [[حسن]] و خوبی آن [[نظارت]] نماید و همچنین کاملاً در [[راه]] بسط [[عدل و داد]] کوشش نماید”<ref>[[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۱، ص۱۳۳.</ref>. یکی از انتقادات [[حضرت]] [[امام]] به [[آیت الله]] کاشانی نیز این مسئله بود که جنبه‌های [[سیاسی]] [[نهضت]] او بر جنبه‌های [[دینی]] آن [[چیرگی]] یافته است؛ تا آنجا که خود مرحوم کاشانی [[رئیس]] مجلس شد<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۲۶۸.</ref>. این مسئله، یعنی [[پذیرفتن]] [[منصب]] [[حکومتی]]، هرچند در [[جایگاه]] مجلس، از نظر [[حضرت]] [[امام]] پذیرفته نبود. مهم‌ترین [[دلیل]] جدایی فداییان [[اسلام]] از [[آیت الله]] کاشانی نیز همین امر بود. فداییان [[معتقد]] بودند که هم‌اکنون، پس از تشکیل [[دولت]] ملی، بستر [[اجرای احکام الهی]] فراهم آمده است، اما [[آیت الله]] کاشانی می‌گفت: به این زودی میسر نیست<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref>. وی تا زمانی که شاه به [[قانون اساسی]] پایبند بود و در چهارچوب آن عمل می‌کرد، با شاه مخالفتی نداشت، اما زمانی که شاه مسئله [[تغییر]] [[قانون اساسی]] را مطرح کرد و در [[انتخابات]] دخالت نمود، مرحوم کاشانی برای جلوگیری از [[دیکتاتوری]]، شاه را به شدت از این کار برحذر داشت<ref>ر. ک: [[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۱، ص۵۹-۶۰.</ref>. البته او همچون فقهای [[سلف]] خود [[حکومت]] سلطتی را ایدئال نمی‌دانست، بلکه [[حکومت اسلامی]] را [[بهترین]] نوع معرفی می‌کرد که ضامن [[برقراری امنیت]]، [[اجرای عدالت]] و [[رفاه]] [[جامعه]] است: “حکومت اسلامیه [[بهترین]] طرز [[حکومت]] در دنیاست و باعث این است که هرکس از [[عدالت]] و [[امنیت]] و رفاهیت اساسی برخوردار باشد”<ref>[[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۲، ص۲۳.</ref>. البته ایشان درباره نوع و کیفیت [[حکومت اسلامی]] توضیح کافی نداده است.

به هر حال، دوران [[مبارزات]] مرحوم [[آیت الله]] کاشانی، اعم از [[مبارزه]] برای [[استقلال]] [[عراق]] و همچنین نقش مبارزاتی ایشان در مسئله ملی شدن [[صنعت]] نفت [[ایران]] بر هیچ‌کس پوشیده نیست<ref>برای مطالعه بیشتر درباره نقش مبارزاتی آیت الله کاشانی، ر. ک: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات روحانی مبارز، آیت الله کاشانی، به روایت اسناد.</ref>. می‌توان برداشت کرد که [[مبارزه]] نکردن [[آیت الله]] کاشانی با دستگاه [[سلطنت]] و شاه و [[همکاری]] او با [[رژیم]] در چهارچوب [[قانون اساسی]] یا [[جایگاه]] مجلس برای [[مبارزه]] با [[دشمن خارجی]] بوده است، وگرنه وی به [[رژیم]] سلطنتی هیچ [[اعتقادی]] نداشت و سکوتش در برابر شاه نوعی [[مصلحت‌اندیشی]] بود.

[[آیت الله]] کاشانی در لحظات پایانی [[عمر]] و در حالت [[احتضار]] از شاه که بی‌خبر به [[دیدار]] او آمده بود روی گرداند و به شاه [[بی‌اعتنایی]] کرد که نشان [[مخالفت]] آن مرحوم با شاه بود. نارضامندی و [[مبارزه]] مرحوم کاشانی با [[سلطنت]] و دربار همان زمان در روزنامه‌های وقت از زبان شاه به چاپ رسید. روزنامه‌ها گزارش دادند: وقتی شاه وارد [[خانه]] [[آیت الله]] کاشانی شد، و سرووضع آنجا را که یک [[خانه]] کلنگی بود، دید پرسید: “این همان خانه‌ای است که طی چند سال اخیر مرکز تحریکات و [[مبارزات]] علیه من و دستگاه [[سلطنت]] بوده است؟ ”<ref>[[علی دوانی|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۲۳۹.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۶۴.</ref>.

==== [[مبارزه]] در قالب [[سکوت]] ====

[[مرجعیت]] [[شیعه]] در اواخر دهه ۱۳۲۰ به [[زعیم]] عالی‌قدر [[شیعه]] [[آیت الله بروجردی]] رسید. علمای [[قم]] به سبب [[بحرانی]] که در دوره [[رضاخان]] برای [[حوزه‌های علمیه]] به وجود آمد، ایشان را به این [[شهر]] [[دعوت]] کردند تا به بازسازی مدارس و [[حوزه‌های علمیه]] بپردازد و سبب رونق بیشتر [[حوزه علمیه قم]] شود<ref>حضرت امام خمینی از جمله علمایی بود که در سال ۱۳۲۳ش، پس از وفات مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مرحوم بروجردی را به اقامت در شهر قم تشویق کرد. ایشان به این دلیل از آیت الله بروجردی حمایت کرد که آن مرحوم پیشینه مبارزاتی علیه رضاخان داشت. همچنین سخنان خود آیت الله بروجردی مبنی بر اینکه «من هرگز در قبال خلافکاری‌ها و قانون‌شکنی‌های دستگاه حاکمه ساکت نمی‌نشینم»، برای امام امیدوارکننده بود؛ باشد که با زعامت ایشان انقلاب و تحولات اساسی در جامعه اسلامی پدید آید و ملت مسلمان از خواب غفلت بیدار شوند. به همین منظور، امام برای مرجعیت یافتن مرحوم بروجردی بسیار کوشید. ایشان برای برطرف ساختن موانع پیش رو و همراه کردن مراجع بزرگ همدان و جلب موافقت آنان مسافرت کرد و پس از گفت‌و‌گو نظر آنان را جلب نمود (ر. ک: سیدحمید روحانی، بررسی و تحلیل از نهضت امام خمینی، ص۹۸-۹۹).</ref>. بنابراین نقش ایشان در بازسازی [[حوزه علمیه قم]] اهمیت دارد. اما ایشان از طرف‌داران دخالت نکردن در [[امور سیاسی]] بود و نه تنها مبارزان [[سیاسی]] را [[حمایت]] نمی‌کرد، بلکه گاهی به عملکرد آنان [[اعتراض]] داشت. برای مثال، [[سال]] ۱۳۲۸ نشستی در [[قم]] برگزار کرد و مداخله [[علما]] را در [[امور سیاسی]] [[ممنوع]] اعلام کرد. ایشان در قبال مسائل مهمی که بین سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۳۲ رخ داد [[سکوت]] کامل [[اختیار]] کرد<ref>ر. ک: سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ص۲۹۶</ref> و تحرکات و فعالیت‌های مبارزاتی فداییان [[اسلام]] را نامطلوب ارزیابی کرد<ref>ر. ک: مهدی عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید مهدی عراقی)، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، ص۴۸.</ref>. [[آیت الله بروجردی]] با فداییان [[اسلام]] [[مخالف]] بود و به برچیدن مرکز آنها از مدرسه [[فیضیه]] [[قم]] [[اصرار]] می‌ورزید<ref>ر. ک: سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ص۲۹۶.</ref>. اما چگونه مرجعی که خود را [[پناهگاه]] [[شیعه]] می‌داند، نه تنها در برابر [[بی‌دینی]] و [[ستم]] [[قیام]] نمی‌کند، بلکه کسانی را که برای [[عمل به وظیفه]] [[مبارزه]] می‌کنند با [[تهدید]]، به [[سکوت]] فرامی خواند؟ آیا این [[رفتار]] با گفتمان مبارزاتی [[شیعه]] همخوانی دارد؟ آیا فرضیه این رساله مخدوش نمی‌گردد؟

این [[رفتار]] مرحوم بروجردی در [[تاریخ]] [[فقه سیاسی]] [[شیعه]] نظایری داشته است؛ چنان‌که برخی [[فقها]] نه تنها در برابر دستگاه [[جور]] خاموش بودند، بلکه با آنان [[همکاری]] نیز می‌کردند. خوب است پاسخ را از زبان خود ایشان بشنویم. مرحوم بروجردی در [[قیام]] [[مشروطه]] از نزدیک [[شاهد]] ماجرا بود؛ چراکه استادش، مرحوم آخوند [[خراسانی]]، از [[مراجع]] بزرگ حامی [[مشروطه]] بود. ایشان به یاد داشت که چگونه مرحوم آخوند از اقدامات و دخالت خود در این واقعه، که سرنخ آن در [[دست]] [[اجانب]] بود، پشیمان شد<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، زندگی آیت الله بروجردی، ص۳۳۸.</ref>. [[آیت الله بروجردی]] درباره واقعه [[مشروطه]] می‌فرمود:

بنابراین ایشان می‌کوشیدند در برابر شاه [[احتیاط]] را رعایت کنند. از سوی دیگر، مرحوم [[آیت الله بروجردی]] نگران [[حوزه علمیه]] نوپای [[قم]] بود که مبادا ایادی پهلوی آن را تعطیل کنند. به همین [[دلیل]]، درس خود را تعطیل کردند و می‌فرمودند: “اینها می‌خواهند حوزه را [[تخریب]] کنند؛ می‌خواهند کاری کنند که در حوزه بسته شود و ما نتوانیم درس و بحثمان را ادامه دهیم. اینها [[دشمن امام زمان]] {{ع}} هستند.  

اینها... ”<ref>مهدی عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید مهدی عراقی)، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، ص۴۸.</ref>. ایشان در دهه ۱۳۲۰ و ۱۳۴۰ [[مبارزات]] خود را در قالب [[سکوت]] و تعامل با شاه ادامه دادند تا بستر و زمینه را برای پرورش مبارزانی فراهم سازند که در [[آینده]] بر پیکر [[حکام جور]] بتازند. مرحوم بروجردی حتی زمانی که ماهیت [[رژیم]] پهلوی تا حد بسیاری فاش شد، بیانیه‌هایی در محکومیت [[رژیم]] دادند و با [[مخالفان]] [[حکومت]] همراه و همگام شدند. بنابراین ایشان در دهه سی و چهل که تا حد زیادی [[حوزه‌های علمیه]] به [[بالندگی]] و [[رشد]] نسبی [[دست]] یافت و بدین‌ترتیب، دغدغه خاطرشان از این جهت مرتفع شد، گاه مخالفت‌ها و چالش‌هایی با شاه داشتند و درباره مسائلی به او هشدار می‌دادند. از جمله می‌توان به [[مبارزه]] ایشان با [[رشد]] و گسترش فزاینده [[بهائیت]] در [[ایران]] ([[بهار]] ۱۳۳۴) اشاره نمود که دستگاه [[سلطنت]] پشت پرده از آنان [[حمایت]] می‌کرد. مرحوم بروجردی همچنین با برنامه [[اصلاحات]] ارضی شاه در دهه چهل [[مخالفت]] کردند و آن را به منزله اقدامی خلاف [[شرع]] محکوم نمودند<ref>سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ص۲۹۵.</ref>. یکی دیگر از اقدامات چالش‌برانگیز ایشان با شاه به مسئله چهارشنبه سوری مربوط بود که خطاب به شاه فرمودند:

گفتنی است که شاه در پی هشدار مرحوم بروجردی به [[اصلاحات]] ارضی و چهارشنبه‌سوری سریع واکنش نشان داد و بی‌درنگ [[دستور]] جمع‌آوری بساط چهارشنبه‌سوری را صادر کرد. در زمان [[حیات]] مرحوم بروجردی داستان چهارشنبه‌سوری هرگز تکرار نشد و داستان [[اصلاحات]] ارضی نیز به کلی مسکوت ماند<ref>ر. ک: [[سید حسین بدلا|بدلا، سید حسین]]، هفتاد سال خاطره، ص۱۷۲ و ۱۷۵.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۶۶.</ref>.

==== فداییان [[اسلام]]؛ [[مبارزه]] فراتر از [[قانون اساسی]] ====

جمعیت فداییان [[اسلام]] را در گام نخست [[نواب]] صفوی برای [[مبارزه]] با اندیشه‌های [[الحادی]] و [[بی‌دینی]] و در رأس آن، مقابله با [[کسروی]]<ref>کسروی در سال ۱۳۲۳ دو کتاب با عناوین پیرامون اسلام و شیعی‌گری نوشت و به پیامبر اکرم {{صل}} و ائمه {{عم}} به ویژه امام صادق {{ع}} گستاخی کرد و به آن بزرگوار نسبت خداناشناسی و بی‌دینی داد (یکی از اعلامیه‌های علما و مردم تهران که با صدها امضا منتشر شد؛ به نقل از: سیدمجتبی نواب صفوی، فدائیان اسلام (تاریخ، عملکرد اندیشه)، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، ص۱۵۱).</ref>، با [[حمایت]] گروهی از علمای [[نجف]] از جمله [[علامه امینی]]، صاحب [[کتاب]] [[ارزشمند]] [[الغدیر]] تأسیس کرد<ref>گفته شده روزی علما در منزل مرحوم علامه امینی گرد هم آمدند و پس از بررسی آرای کسروی او را مرتد خواندند. در این جلسه که مرحوم نواب صفوی نیز حضور داشت، پس از جلسه برای ترور کسروی به ایران مسافرت کرد (ر. ک: [[[[علی دوانی|دوانی، علی]]|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۱۹۶). </ref>. [[نواب]] پس از حضور در [[ایران]]، به استناد [[ارتداد]] و فتنه‌گری، [[کسروی]] را [[ترور]] کرد. او [[معتقد]] بود [[کسروی]] بازیچه و ساخته و پرداخته ایادی مرموز [[بیگانه]] است که با [[علم]] کردن وی، [[علما]] و [[اندیشمندان]] [[ملت]] [[ایران]] را سرگرم [[گفت‌وگو]] درباره مسائل وی نمایند تا مجالی برای [[تفکر]] و [[تصمیم‌گیری]] درباره نقشه‌های شوم [[بیگانگان]] نماند<ref>ر. ک: سیدحسین خوش‌نیت، سیدمجتبی نواب صفوی (اندیشه‌ها، مبارزات و شهادت او)، ص۲۳.</ref>. [[نواب]] در اعلامیه‌های جمعیت فداییان [[اسلام]]، نخست [[مفاسد اجتماعی]] خانمان‌سوز [[جامعه]] [[ایران]] را ریشه‌یابی و بررسی می‌کند؛ سپس راهکار مناسبی برای [[تشکیل حکومت اسلامی]] در جهت ریشه‌کن کردن [[مفاسد اجتماعی]] عرضه می‌نماید. مجموعه اعلامیه‌های فداییان [[اسلام]] را باید منشور [[جامعه]] و [[حکومت اسلامی]] از منظر آنان دانست<ref>ر. ک: سید مجتبی نواب صفوی، جامعه و حکومت اسلامی (کتاب راهنمای حقایق)، به کوشش، مقدمه و توضیحات سیدهادی خسروشاهی.</ref>. فداییان در نخستین اعلامیه خود از مفاهیمی چون [[شهادت]]، [[انتقام]]، [[قصاص]]، [[دادگاه الهی]] و امثال آن یاد می‌کند. این مفاهیم نخستین‌بار بود که در [[ادبیات]] [[دینی]] - [[سیاسی]] معاصر [[ایران]] مطرح می‌شد. [[نواب]] در این اعلامیه، [[نبرد]] قهرآمیز و مسلحانه را تنها [[راه]] [[رهایی]] [[مسلمانان]] دانسته است. بنابراین فداییان [[اسلام]] نخستین گروه [[سیاسی]]- مذهبی بودند که تشکیل [[دولت اسلامی]] را [[هدف]] قرار دادند و پایمردانه برای رسیدن به آن کوشیدند. آنان خواهان احقاق [[حقوق]] [[مشروع]] [[محرومان]] بر پایه معیارهای [[اسلام]] و اجرای اقداماتی مانند مراقبت‌های بهداشتی مجانی، [[احداث]] خانه‌های ارزان‌قیمت و توزیع رایگان همه زمین‌های [[کشاورزی]] بودند<ref>به نقل از: جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۱۵۳.</ref>.

[[نواب]] در اصل دیگر [[معتقد]] است که [[یگانگی]] [[جهان اسلام]] تنها می‌تواند در سایه [[پیروی]] از [[اسلام]] محقق شود و [[مشکلات]] [[مسلمانان]] حل گردد. وی [[اعتقاد]] داشت که [[اتحاد]] [[مسلمانان]] تنها در سایه [[کتاب آسمانی]] و عمل به [[جهاد]] تحقق می‌پذیرد: “بیایید برای [[اسلام]] [[متحد]] شویم و همه‌چیز جز [[جهاد]] در [[راه]] [[عزت اسلام]] را فراموش کنیم. آیا برای [[مسلمانان]] زمان آن فرا نرسیده است که همگان، [[شیعه]] و [[سنی]]، به کتاب پروردگارشان، که ضامن اتحادشان است نگاه کنند، تا با جبهه‌ای واحد و [[سدی]] [[قوی]] در برابر [[دشمنان]] کمین‌کرده مشترکشان باشند؟ ”<ref>سیدحسین خوش‌نیت، سیدمجتبی نواب صفوی (اندیشه‌ها، مبارزات و شهادت او)، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref>. نکته اساسی آن است که مرحوم [[نواب]]، اولاً [[معتقد]] است [[اسلام]] [[حکومت]] خاصی دارد که با همه رژیم‌های رایج در [[جهان]] متفاوت و به مراتب کارآمدتر است؛ ثانیاً برای رسیدن به چنین [[حکومتی]] باید [[مسلمانان]] در پرتو [[جهاد]] و [[عمل به دستورات]] [[قرآن]] با یکدیگر [[متحد]] شوند.

==== [[علما]] و [[مبارزه]] محدود در دهه چهل ====

از سال‌های نخست دهه چهل به بعد، در نتیجه سیاست‌های سرکوب‌گرایانه [[دولت]] پهلوی، همه علمای بزرگ وقت کم‌وبیش به [[مبارزه]] و [[مخالفت]] علنی با شاه برخاستند. در [[ادبیات]] [[سیاسی]] آنان واژه‌هایی مانند [[حکومت جائر]]، [[ظلم و ستم]]، [[جور]] و [[حریت]] به کار رفته است<ref>برای مطالعه بیشتر درباره اعلامیه‌ها و بیانیه‌های علما در حمایت از حضرت امام و مخالفت با رژیم پهلوی، ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱.</ref>. در [[نجف]] [[آیت الله]] العظمی خویی، پس از [[قیام]] خونین پانزده خرداد ۱۳۴۲ در بیانیه‌ای با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ}}<ref>«و به ستمگران مگرایید که آتش (دوزخ) به شما رسد در حالی که شما را در برابر خداوند، سروری نباشد، آنگاه یاری نخواهید شد» سوره هود، آیه ۱۱۳.</ref>، هرگونه [[همکاری]] با [[رژیم]] [[خائن]] را [[حرام]] اعلام کرد<ref>مشروح این بیانیه که هفدهم خرداد ۱۳۴۲ در نجف صادر شد، چنین است: {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ}}. کمک و همراهی با ظالمین و ستمگران در شریعت مقدسه اسلامیه از اعظم محرمات است و در حرمت آن بین علمای اعلام خلافی نیست. نظر به اینکه دولت فعلی ایران برای پیشرفت مقاصد شوم خود که مخالف مقررات دین اسلام است، از هرگونه تعدی و ظلم از زدن و کشتن و زندان بردن آقایان علمای اعلام و طلاب علوم دینیه و سایر طبقات مؤمنین مضایقه ندارد، بر هر فردی از افراد مسلمان در هر لباس و هر مقامی که باشند واجب است که از همکاری با این دولت خائن خودداری نمایند، و بر تمام مسلمانان لازم است استغاثه حضرت سیدالشهدا، حسین بن علی {{ع}} را در نظر گرفته و از دین مقدس اسلام دفاع نمایند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۲۵).</ref>. [[آیت الله]] العظمی گلپایگانی نیز در پاسخ به کسانی که [[روحانیان]] را از دخالت در [[سیاست]] منع می‌کردند، گفت: ما برای [[حفظ]] [[استقلال]] مملکت [[شیعه]] و [[حمایت]] از [[دین]] همه‌گونه [[مصیبت]] را استقبال می‌کنیم و به آنها که می‌گویند [[روحانیت]] نباید در [[سیاست]] دخالت کند اعلام می‌کنم که [[دین]] ما [[اسلام]] و [[سیاست]] ما [[اسلامی]] است و [[مسلمان]] از [[سیاست]] و [[نظارت]] در امور [[کشور اسلامی]] نمی‌تواند برکنار بماند، تا چه رسد به [[فقها]] و مجتهدین که دارای [[مقام]] [[زعامت]] شرعیه و [[نیابت عامه]] هستند<ref>[[محمد مهدی امامی|امامی، محمد مهدی]]، زندگی نامه آیت الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد، ص۷۰.</ref>.

[[تغییر]] ماهیت پهلوی در دهه چهل به اوج رسید، و بدین‌ترتیب زمینه [[قیام]] و [[مبارزه]] و رادیکال‌تر شدن [[علما]] و [[مردم]] فراهم شد. [[انقلاب]] سفید و به ویژه [[اصلاحات]] ارضی، [[وابستگی]] بیش از حد و افراطی به [[آمریکا]] که تصویب [[قرارداد]] کاپیتولاسیون تنها نمونه و نمادی از آن به شمار می‌رفت و [[علما]] آن را [[سند]] رقیت [[ملت]] [[ایران]] ارزیابی می‌کردند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۶.</ref>، به رسمیت شناختن [[اسرائیل]] و برقراری رابطه با آن [[کشور]]، حضور بهاییان و [[یهودیان]] در منصب‌های حساس مملکتی، تبدیل تقویم [[هجری]] به شاهنشاهی، [[گسترش فساد]] [[اخلاقی]] و نابرابری‌های [[اجتماعی]]، [[تبعید]] و زندانی شدن [[علما]]، [[کشتار]] [[مردم]] بی‌دفاع به [[دست]] مزدوران [[رژیم]] بر [[نگرانی]] [[علما]] دامن می‌زد و آنان را به [[اعتراض]] وامی‌داشت<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۶.</ref>. البته باید توجه داشت که درخواست [[علما]] و [[مخالفت]] با [[رژیم]] در چهارچوب [[قانون اساسی]] مطرح می‌شد و به جز [[امام خمینی]]، کسی بر [[تغییر]] [[رژیم]] و [[ایجاد حکومت اسلامی]] تا این زمان اصراری نداشت. اما با گسترش سرکوب‌ها و [[کشتارها]]، کم‌کم برخی علمای بزرگ از پاییز ۱۳۵۷ به [[پیروی از امام]] خمینی، خواستار تشکیل [[نظام اسلامی]] شدند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۵۲۵-۵۲۶.</ref>. برای مثال، [[روحانیون]] میانه‌رو در عین [[مخالفت]] با پهلوی و مظاهر [[فساد]] آن، حاضر نبودند در مبارزه‌ای قهرآمیز و تند دخالت کنند. مبانی این گروه، انگیزه‌هایشان و سطح دخالت‌هایشان در [[سیاست]] نیز متفاوت بود. [[آیات]] عظام گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی در زمره این دسته به شمار می‌آمدند. مرحوم شریعتمداری، حتی تا تیرماه ۱۳۵۷، خواسته‌ای بیش از برگزاری [[انتخابات]] [[آزاد]] نداشت؛ در حالی که [[امام خمینی]] از خرداد ۱۳۴۲ به بعد [[هدف]] اصلی‌اش ساقط کردن [[رژیم]] پهلوی بود<ref>یکی از اعضای دفتر آیت الله شریعتمداری که در تاریخ ۲۹/۱/۵۷ از سوی ایشان تلفنی با آیت الله قاضی طباطبایی حرف می‌زد، و ساواک آن را ضبط کرده، چنین گفت: «آقای خمینی حرف‌هایش طوری نیست که توی بشقاب بگذارد و جلوی کسی بگذارد و جلوی کسی بگیرد. آنها - یعنی آقای خمینی - دنبال تغییر رژیم می‌گردند؛ آن هم عملی نیست. اگر چند هزار نفری هم در اجرای منویات ایشان بمیرند، منویات ایشان عملی نخواهد شد، و اگر منویات آقای شریعتمداری اجرا شود خون‌ریزی نمی‌شود و کسی هم کشته نمی‌شود. منویات آقای شریعتمداری جنبه اصلاح دارد و افکار عمومی چه در داخل و چه در بین‌المللی آن را قبول دارند.... هیچ‌گونه اهانتی نه به اعلی‌حضرت و نه به قانون است و تغییر حکومت هم نمی‌خواهد» (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج۴، ص۴۱۰؛ به نقل از: رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی - سیاسی ایران (سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۵۷)، ص۱۳۹-۱۴۰).</ref>. بدین‌ترتیب می‌بینیم که پس از برملا شدن ماهیت و [[سرشت]] اصلی پهلوی و فراهم شدن زمینه [[مقابله با حاکم جائر]]، همه [[علما]] در دهه چهل واکنش نشان دادند و با محکوم کردن شاه، زمینه [[مبارزه]] را فراهم آوردند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۷۳.</ref>.

== گفتار دوم: [[مبارزه]] و [[قیام علیه حاکم جائر]] از دیدگاه [[امام خمینی]] ==

=== نگاهی به تاریخچه [[مبارزات سیاسی]] [[حضرت]] [[امام]] ===

==== [[مبارزات]] [[امام]] در دهه‌های بیست و سی ====

نخستین [[اقدام]] مبارزاتی [[حضرت]] [[امام]] در حوزه عمل و نظر علیه [[جور]] و [[ستم]]، [[نگارش]] کتاب [[کشف]] الاسرار در سال ۱۳۲۴ بود. البته پیش از انتشار این کتاب نیز به لحاظ عملی مبارزاتی در [[حیات سیاسی]] ایشان [[ثبت]] شده است؛ برای مثال در نیمه اردیبهشت ۱۳۲۳، [[امام]] در نامه‌ای از [[مردم]] خواست علیه [[ستم]] و [[بی‌عدالتی]] به پا خیزند. در این [[نامه]]<ref>این پیام، یکی از تاریخی‌ترین اسناد مبارزاتی امام خمینی به شمار می‌آید و اصل نسخه خطی آن در کتابخانه وزیری یزد نگهداری می‌شود ([[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۱).</ref> خطاب به [[علما]] و [[مردم]] آمده است: “اگر مجال را از [[دست]] بدهید و [[قیام]] برای [[خدا]] نکنید و [[مراسم دینی]] را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه‌گرد شهوت‌ران بر شما چیره شوند و تمام [[آیین]] و [[شرف]] شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۳.</ref>. ایشان در آغاز کتاب [[کشف]] الاسرار نقش [[علما]] را در [[مبارزه با حکومت]] [[جائر]] پهلوی تبیین کرده‌اند و یادآور شده‌اند: “پس از [[رحلت]] [[پیغمبر اسلام]] تا امروز تنها کسی که [[دین]] [[مردم]] را نگاه داشته و جلوگیری از یاوه‌سرایی افسارگسیختگان کرده، [[علما]] و ملاها بودند و دیگران یا [[وظیفه]] این [[کارها]] را نداشتند یا خود را وظیفه‌دار نمی‌دانستند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۸-۹.</ref>. ایشان [[معتقد]] است به همین [[دلیل]] عاملان [[استکبار]] در پی بدبین کردن [[مردم]] به [[روحانیت]] بودند و با روش‌های مختلف [[خرافات]] را میان [[مردم]] [[ترویج]] کردند تا [[جایگاه]] [[روحانیت]] را خدشه‌دار کنند و آنان را بدنام نمایند<ref>«تبلیغات آن دسته به توسط روزنامه‌های آن روز که ننگ ایران بودند و امروز نیز بعضی از آنها بازیگر می‌دانند آنها را از نظر مردم ساقط کرد؛ تا آنجا که آنها را سوار اتومبیل نمی‌کردند و هر عیبی اتومبیل می‌کرد از قدم آخوند می‌دانستند من خودم دیدم که در بین راه بنزین تمام شد. شوفر گفت: از نحوست این آخوند است. من چون سید بودم مورد اعتراض واقع نشدم» ([[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۹).</ref>. ایشان [[انگیزه]] خود را از [[نوشتن]] این کتاب، آن‌گونه که در مقدمه آمده است، [[دفاع]] از [[روحانیت]] و [[مبانی فکری]] آنان می‌داند که در [[مبارزه]] با [[حکام جور]] [[ایستادگی]] کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۱-۲.</ref>. گفتار چهارم این کتاب به تبیین مفهومی [[حاکم جائر]] و [[دولت]] [[ظلمه]] اختصاص دارد. ایشان در این بخش به خوبی [[مبانی فکری]] [[شیعه]] را درباره چگونگی تعامل با [[حاکم جائر]] تشریح کرده است. همچنین مقصود از [[روایات]] برپا شدن هر پرچمی که پیش از [[قیام قائم]] بلند شود صاحب آن [[طاغوت]] است را توضیح داده و [[استدلال]] نویسنده کتاب [[اسرار]] هزار ساله را مردود دانسته است. ایشان در این گفتار، افزون بر مباحث یادشده، به بررسی مسائل دیگری مانند [[حکم]] [[نظام مالیاتی]]، [[نظام]] اجباری [[وظیفه]] و... در [[حکومت]] وقت پرداخته است<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۲۲۱-۲۲۸.</ref>. [[حضرت]] [[امام]] در پایان این کتاب از ارباب قلم خواسته‌اند به [[روشنگری]] [[مردم]] در این‌باره [[اقدام]] کنند تا [[وجدان]] عمومی بیدار شود و علیه فعالیت‌های [[رژیم]] [[مبارزه]] کند: “در پایان سخن، از نویسندگان کتاب‌ها یا روزنامه‌ها تقاضا می‌شود... با یک [[شجاعت]] ادبی و [[از خودگذشتگی]] [[دست]] به [[دست]] داده، [[ملت]] را بیدار کنند و [[حس]] [[دین‌داران]] را که در این چند سال خفه کردند باز توده زنده کنند تا مورد استفاده دیگران [واقع] نشوند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۳۳۳-۳۳۴.</ref>. از نظر [[امام]]، [[حکومت]] محمدرضا پهلوی تحمیلی از سوی متفقین و غیرقانونی بود و او را [[مجرم]] اصلی می‌دانستند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۳، ص۳۳۷.</ref>. ایشان در مصاحبه با مجله هفتگی آمستردام نیورو هلند در پاسخ به این [[پرسش]] که چرا با [[رژیم]] پهلوی [[مخالفت]] می‌کنید فرمودند: “اولاً از آغاز، [[سلطنت]] شاه و نیز پدرش برخلاف میل [[ملت]] بوده، و ثانیاً از [[ناحیه]] [[اجانب]] و برای [[حفظ]] [[منافع]] آنان بر ما [[تحمیل]] شده است”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۴، ص۴۱۳.</ref>. [[امام]] او را با عناوینی چون [[مأمور]] [[اجنبی]]، [[یاغی]]، دست‌نشانده و... خطاب می‌کردند و [[معتقد]] بودند: [[یاغی]] بود که انگلیسی‌ها او را بر سرکار آوردند و امریکا و شوروی نیز او را به [[دلیل]] [[منافع]] خود [[تأیید]] کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۴، ص۱۰۴.</ref>. “او را انگلیسی‌ها آوردند و [[مأمور]] کردند. [[مأموریت]] داشت که این [[وطن]] را به [[شکست]] برساند؛ به عقب برگرداند؛ [[مأموریت]] داشت که [[اقتصاد]] ما را فلج کند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۶، ص۶۴۲.</ref>؛ “نوکری که همه ذخایر ما را تقدیم امریکا کرد”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۷، ص۳۵۸.</ref>. ایشان با [[الگوگیری]] از [[سیدالشهدا]]، [[قیام]] و [[مبارزه]] علیه [[رژیم]] را به منظور [[اجرای احکام الهی]] آغاز کردند و فرمودند: “درک خودم را – محض طلاب- بیان کردم و مصمم شدم مثل [[حضرت]] [[سیدالشهدا]] از برای [[حفظ]] [[اصل دین]]، با ایادی [[دولت]] [[ظلم]] [[مبارزه]] کنم، و مادام که مأمورین آنها از [[زور]] و [[ظلم]] و ملاعبه با [[احکام الهی]] [[دست]] برندارند، من نیز از [[مجاهده]] [[دست]] برنمی‌دارم”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۱۹۳.</ref>.

یکی دیگر از اقدامات [[امام]] که نشان‌دهنده رویکرد مبارزاتی ایشان است، [[حمایت]] از فداییان [[اسلام]] بود. پس از [[محاکمه]] و صدور [[حکم]] اعدام فداییان [[اسلام]] در سال ۱۳۳۴، [[حضرت]] [[امام]] برای جلوگیری از اعدام آنها، خود به [[دیدار]] [[آیت الله بروجردی]]<ref>حجت‌الاسلام دوانی در این باره می‌نویسد: دو - سه شب قبل از اعدام فدائیان اسلام ایشان به همراه جمعی از فضلا به ملاقات برخی از علمای قم و از جمله امام رفتند و از ایشان خواستند تا برای جلوگیری از اعدام آنها اقداماتی انجام دهند امام با ابراز تأسف فرمودند: «چه کنم؟ کسانی را در بیت آیت الله بروجردی گذاشته‌اند که نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. البته می‌روم و هر طور شده اقدام می‌کنم» ([[[[علی دوانی|دوانی، علی]]|دوانی، علی]]، شرح زندگانی آیت الله بروجردی، ص۳۸۱).</ref> رفت و از ایشان خواست مانع این اعدام شوند. همچنین با ارسال [[نامه]] به برخی از علمای وقت، خواهان [[اجرا]] نشدن این [[حکم]] شد<ref>ر. ک: «مصاحبه با جعفر سبحانی»، کیهان فرهنگی، ش۳، س۶، ص۲.</ref>. به [[اعتقاد]] برخی تحلیلگران، [[امام]] [[احساس]] می‌کرد اعدام [[نواب]] صفوی به معنای [[انتقام]] از [[روحانیت]] [[سیاسی]] و [[مبارز]] است و این اعدام می‌تواند سرآغاز [[دستگیری]]، [[محاکمه]] و اعدام‌های بعدی دیگر [[روحانیان]] [[مبارز]] باشد<ref>ر. ک: محمدحسن رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۳۷.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۷۷-۲۸۱.</ref>.

==== [[مبارزات]] [[امام]] در دهه چهل ====

# '''انجمن‌های ایالتی و [[ولایتی]]؛ نخستین [[مقاومت]] همگانی [[امام]] و [[علما]]''': نخستین موضع‌گیری و [[مقاومت]] [[حضرت]] [[امام]] و دیگر [[علما]] در برابر [[رژیم]] پهلوی پس از تصویب لایحه اصلاحی انجمن‌های ایالتی و [[ولایتی]] در [[هیئت]] [[دولت]] (۱۶ مهر ۱۳۴۱) بود. تشکیل این انجمن‌ها در اصول ۹۱ و ۹۲ متمم [[قانون اساسی]] بیان شده بود. اما مواد ۷ و ۹ نظام‌نامه این انجمن‌ها، مصوب دوره اول مجلس، شرایطی مانند [[اعتقاد]] به [[دین اسلام]]، نداشتن [[فساد]] [[عقیده]]، [[سوگند]] به [[قرآن]] و مذکر بودن، از عمده شرایط انتخاب‌شوندگان و انتخاب‌کنندگان بود<ref>ر. ک: [[جلال‌الدین مدنی|مدنی، جلال‌الدین]]، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۳۷۵.</ref>. [[دولت]] [[علم]] با پیشنهاد این لایحه اصلاحی کوشید برخی شروط را حذف کند و زمینه را برای ورود زن‌ها و غیر [[مسلمانان]] به انجمن‌ها فراهم سازد. اما این لایحه در همان آغاز تصویب با واکنش شدید [[امام خمینی]] روبه‌رو شد. [[امام]] در تلگراف اعتراض‌آمیز خود به شاه (۱۵ آبان ۱۳۴۱)، این مصوبه را خائنانه، غلط، نقشه شوم [[دشمنان اسلام]] و [[ملت]] [[ایران]]، [[جسارت]] به [[ساحت]] [[مقدس]] [[قرآن]]، [[ذنب]] لایغفر، و موجب [[توبه]] و [[استغفار]] [[دولت]] شمرد. همان روز در تلگراف پرخاشگرانه دیگری به [[دولت]] [[علم]]، درباره پیامدهای مصوبه هشدار داد<ref>ر. ک: [[سید [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۱۵۸.</ref>. افزون بر این، [[نگرانی]] خود را از این لایحه در تلگرافی به شاه ابراز کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۷۸.</ref>. [[امام]] بی‌درنگ علمای طراز اول [[قم]] را [[دعوت]] کردند تا در این باره [[مشورت]] و [[تصمیم‌گیری]] کنند. در این جلسه مقرر شد اولاً [[علما]] و [[مراجع]] در تلگراف‌هایی به شاه، خواستار لغو فوری لایحه شوند؛ ثانیاً به علمای [[تهران]] و شهرستان‌ها با [[نامه]] و پیغام خبر دهند و از آنان برای [[آگاه کردن]] [[مردم]] و مقابله با [[دولت]] [[دعوت]] کنند؛ ثالثاً برای پیگیری موضوع، هفته‌ای یک‌بار جلسه‌ای مشورتی بین [[علما]] تشکیل شود. همچنین [[امام]] پیشنهاد کردند تلگرام‌هایی که برای شاه فرستاده می‌شود، تکثیر گردد و در [[اختیار]] [[مردم]] قرار گیرد<ref>ر. ک: [[محمد حسن رجبی|رجبی، محمد حسن]]، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۵۱.</ref>. علمای دیگر نیز پیام‌هایی مشابه دادند. هم‌زمان سخنرانان دیگر [[شهرها]] در [[مساجد]] و تکایا [[مردم]] را به [[بسیج]] علیه این لایحه [[دعوت]] کردند و [[اعتراض]] و [[نگرانی]] خود را به شاه ابراز نمودند<ref>برای آگاهی بیشتر از محتوای نامه‌ها و تلگراف‌های علما، ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۵-۴۵.</ref>. [[امام]] در پاسخ استفتای اصناف [[قم]] درباره تلگراف جوابیه و مصاحبه [[دولت]] تأکید کردند: “اگر کسی [[سکوت]] کند، در پیشگاه [[خداوند]] [[قهر]] [[مسئول]]، و در این عالم محکوم به زوال است”<ref>[[سید [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۱۷۹.</ref>. اگرچه [[دولت]] نخست در برابر خواسته [[علما]] [[مقاومت]] کرد و در پاسخ [[نامه]] و تلگراف‌ها نوشت که چرخ زمان به عقب برنمی‌گردد و [[دولت]] از برنامه‌های خود عقب‌نشینی نمی‌کند، خوشبختانه در پی تداوم [[اعتراض]] [[امام]]، [[علما]] و [[مردم]] و [[تهدید]] [[مردم]] به گسترش اعتراضات سرانجام [[دولت]] [[علم]] مجبور شد در ۲۲ آبان ۱۳۴۱، در تلگرامی به سه تن از [[مراجع]]، موافقت خود را با درخواست آنان اعلام کند. بررسی چرایی [[مخالفت]] [[علما]] و پیامدهای آن مجال دیگری می‌طلبد.

# '''[[انقلاب]] سفید؛ [[تقابل]] شاه با [[امام]] و [[علما]]''': اواخر دهه ۱۳۳۹، در برنامه [[رقابت]] انتخاباتی [[ریاست]] جمهوری [[آمریکا]]، کندی با [[شعار]] [[اصلاحات]] [[اقتصادی]] در امریکا و کشورهای بلوک [[غرب]] [[پیروز]] می‌شود. محمدرضاشاه اوایل دهه چهل به امریکا [[سفر]] کرد. وی پس از بازگشت به [[ایران]] و توافقات پشت پرده با کندی، نخست‌وزیر امینی را برکنار کرد. سپس در نوزدهم دی ماه ۱۳۴۱ اعلام کرد قصد دارد برنامه [[انقلاب]] شاه و [[ملت]] را که بعدها “انقلاب سفید” نام گرفت [[اجرا]] کند. اصول شش‌گانه “انقلاب سفید” شاه بدین قرار بود: ملی شدن جنگل‌ها، فروش سهام کارخانه‌های دولتی، سهیم شدن [[کارگران]] در سود کارخانه‌ها، [[اصلاح]] [[قانون]] [[انتخابات]] شامل اعطای [[حق]] [[رأی]] و [[وکالت]] مجلس به [[زنان]]، ایجاد [[سپاه]] [[دانش]] و مهم‌تر از همه [[اصلاحات]] ارضی<ref>ر. ک: سید علیرضا ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، ص۱۸۴.</ref>. [[حضرت]] [[امام]] در واکنش به این [[اقدام]] شاه، [[علما]] و [[مراجع]] را به تشکیل جلسه‌ای [[دعوت]] کرد. در این جلسه، [[امام]] به تبیین ابعاد مختلف مسئله پرداخت و از [[علما]] خواست موضوع را بررسی کنند. مقرر شد که از [[دولت]] بخواهند که نماینده‌ای را به [[قم]] گسیل دارد تا اهداف و انگیزه‌های شاه را از این طرح تشریح کند<ref>ر. ک: [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ص۲۲۳.</ref>. گرچه شاه این درخواست را پذیرفت و نماینده‌ای طی جلساتی به [[قم]] آمد، [[علما]] مجاب نشدند و ابهام‌ها همچنان باقی ماند. [[رئیس]] تشریفات دربار و [[رئیس]] کل ساواک نیز در این باره با [[علما]] [[گفت‌وگو]] کردند، اما همچنان ابهامات به قوت خود باقی بود<ref>ر. ک: [[محمد حسن رجبی|رجبی، محمد حسن]]، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۶۳.</ref>. در اینکه آیا [[حضرت]] [[امام]] با اصول شش‌گانه [[مخالف]] بودند یا با چگونگی اجرای آن و به رفراندوم گذاشتن آن و یا هر دو، نظر واحدی وجود ندارد<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: مصاحبه با آیت الله صافی و آیت الله بدلا»، مجله حوزه، ش۴۳-۴۴، ص۱۱۰ و ۱۱۶؛ مهدی عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات مهدی عراقی)، ص۱۵۳؛ هاشمی رفسنجانی و دوران مبارزه، ص۱۳۴؛ به نقل از: یحیی فوزی، اندیشه سیاسی امام خمینی، ص۳۸.</ref>. به هر حال، [[امام خمینی]] روز دوم بهمن سال ۱۳۴۱ در اعلامیه‌ای رفراندوم را بی‌اعتبار دانست و اشکالاتی به آن وارد کرد. در پی انتشار اعلامیه [[حضرت]] [[امام]]، [[مردم]] و دانشجویان در [[تهران]] و طلاب در [[قم]] با [[شعار]] “رفراندم قلابی [[مخالف]] [[اسلام]] است” و “اصلاحات آری، [[دیکتاتوری]] هرگز” به خیابان‌ها ریختند و با مأموران درگیر شدند. دیگر [[علما]] نیز در [[حمایت از امام]] خمینی با رفراندوم [[مخالفت]] کردند<ref>ر. ک: [[محمد حسن رجبی|رجبی، محمد حسن]]، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۶۵.</ref>. دیگر [[علما]]، از جمله [[آیات]] عظام گلپایگانی، خویی، خوانساری و [[محمد بهبهانی]] نیز در روزهای اولیه بهمن ماه ۱۳۴۱ با انتشار اعلامیه‌های مشابهی رفراندوم را [[تحریم]] کردند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۶-۴۹.</ref>. با وجود این، رفراندوم روز ششم بهمن در جوی خفقان‌آمیز برگزار شد. به پیشنهاد [[امام خمینی]] در [[ماه رمضان]] آن سال، [[روحانیون]] با تعطیل کردن [[مساجد]] به [[اعتراض]] منفی علیه [[اقدام]] شاه [[دست]] زدند و [[مبارزه]] نیروهای مذهبی ادامه یافت. این اعتراض‌ها به سرکوبی شدید طلاب و حمله دژخیمان [[رژیم]] به [[فیضیه]] انجامید<ref>ر. ک: [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۳۹۹.</ref>. بدین‌ترتیب، مبارزه‌ای دیگر در [[تاریخ]] [[مبارزات سیاسی]] [[امام خمینی]] و [[مردم]] [[مسلمان]] [[شیعه]] علیه [[رژیم]] پهلوی به [[ثبت]] رسید و [[قیام]] پانزده خرداد شکل گرفت.

# '''[[قیام]] پانزده خرداد؛ [[تقابل]] شاه و [[ملت]]''': [[علما]] [[نوروز]] [[سال]] ۱۳۴۲ را به [[دلیل]] برگزاری رفراندوم [[انقلاب]] سفید، عزای عمومی اعلام کردند. دوم فروردین همان سال دژخیمان [[رژیم]] پهلوی به مدرسه [[فیضیه]] حمله بردند و بسیاری از طلاب را زخمی کردند. این ماجرا در [[حوزه علمیه]] تبریز نیز تکرار شد. [[رئیس]] شهربانی [[قم]] به نمایندگی از سوی [[دولت]]، [[مراجع]] را به [[قتل]]، هتک [[ناموس]] و [[تخریب]] منازلشان [[تهدید]] کرد<ref>ر. ک: [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۳۹۹.</ref>. [[حضرت]] [[امام عصر]] عاشورای ۱۳۴۲ ماهیت [[رژیم]] را افشا کردند و اعلام داشتند [[انقلاب]] سفید فریبی بیش نبوده است. ایشان تأثیرپذیری سیاست‌های شاه را از [[اسرائیل]]، بهایی‌ها و امریکایی‌ها به شدت محکوم کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۴۳-۲۴۸.</ref>. در پی این [[سخنرانی]]، [[امام]] [[شب]] دوازدهم [[محرم]] مصادف با [[شب]] پانزده خرداد ۱۳۴۲ دور از چشم [[مردم]] دستگیر و به زندان منتقل شد. این [[دستگیری]] که واکنش‌های گسترده [[علما]] و [[مردم]] را به همراه داشت، [[زمینه‌ساز قیام]] پانزده خرداد ۱۳۴۲ شد<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۲-۱۴۴.</ref>. بدین‌ترتیب، بستر شکل‌گیری [[انقلاب اسلامی]] فراهم شد و [[مشروعیت]] ناچیز [[رژیم]] پهلوی را به چالش کشید؛ به گونه‌ای که هیچ‌گونه تردید و ابهامی برای هیچ‌کس و در هیچ سطحی باقی نماند.

# '''کاپیتولاسیون؛ [[مبارزه]] [[امام]] با [[وابستگی]] شاه''': یکی دیگر از موارد رویارویی [[حضرت]] [[امام]] با [[رژیم]] پهلوی و موضع‌گیری صریح ایشان در مقابل آن، تصویب لایحه کاپیتولاسیون یا [[مصونیت]] [[سیاسی]] و کنسولی برای [[اتباع]] امریکایی در [[ایران]] بود. [[رژیم]] شاه در پی برداشتن موانع [[حقوقی]] حضور بیشتر نیروهای نظامی امریکایی و نیز تضمین حتمی [[امنیت]] آنان در [[ایران]] بود. از نظر [[حضرت]] [[امام]]، تصویب این لایحه در دو مجلس [[شورا]] و سنای [[ایران]] ضربه‌ای مهلک به [[استقلال]] نیم‌بند [[ایران]] بود. ایشان در چهارم آبان ۱۳۴۳ علیه این لایحه [[سخنرانی]] [[تندی]] کردند و با اعلام عزای عمومی، از [[علما]] و [[مردم]] [[یاری]] خواستند. در بخشی از این [[سخنرانی]] آمده است: “عزت ما پای‌کوب شد. [[عظمت]] [[ایران]] از بین رفت. [[عظمت]] [[ارتش]] [[ایران]] را پای‌کوب کردند. قانونی در مجلس بردند، در آن [[قانون]] ما را ملحق کردند به [[پیمان]] وین... [تا] تمام مستشاران نظامی [[آمریکا]] با خانواده‌هاشان، با کارمندهای فنی‌شان، با کارمندان اداری‌شان، با خدمه‌شان... از هر جنایتی که در [[ایران]] بکنند مصون هستند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶.</ref>. سپس به سبب وجود چنین وضعیتی اعلام خطر می‌کنند: “آقا، من اعلام خطر می‌کنم! ای [[ارتش]] [[ایران]]، من اعلام خطر می‌کنم! ای سیاسیون [[ایران]]، من اعلام خطر می‌کنم! ای بازرگانان، من اعلام خطر می‌کنم! ای علمای [[ایران]]، ای [[مراجع]] [[اسلام]]، من اعلام خطر می‌کنم... ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۴۱۸.</ref>. ایشان در همین [[سخنرانی]] از [[علما]] و [[مردم]] [[مسلمان]] [[ایران]] می‌خواهد [[سکوت]] خود را بشکنند و علیه [[رژیم]] فریاد بزنند: “والله، [[گناهکار]] است کسی که داد نزند. والله، [[مرتکب کبیره]] است کسی که فریاد نکند. ای سران [[اسلام]]، به داد [[اسلام]] برسید! ای علمای [[نجف]]، به داد [[اسلام]] برسید! ای علمای [[قم]]، به داد [[اسلام]] برسید!”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۴۲۰.</ref> [[مخالفت]] و [[افشاگری]] [[امام]] علیه این لایحه ظالمانه، سبب شد تا [[رژیم]] برای جلوگیری از قیامی دیگر همچون [[قیام]] پانزده خرداد، ایشان را به [[ترکیه]] [[تبعید]] کند.

# '''[[امام خمینی]] و [[مبارزه]] در [[تبعید]]''': [[امام خمینی]] پس از [[سخنرانی]] علیه کاپیتولاسیون به خارج از [[کشور]] [[تبعید]] شدند، اما در دوران [[تبعید]] نیز از [[مبارزه]] [[دست]] نکشیدند و به نوعی دیگر به [[مبارزه]] خود ادامه دادند. [[حضرت]] [[امام]] در زمان [[تبعید]] نقش ایدئولوگ [[انقلاب]] را ایفا می‌کردند. ایشان در [[ترکیه]] به [[نگارش]] کتاب تحریر الوسیله مشغول شدند. در این دوران این نخستین بار بود که [[احکام]] مربوط به [[جهاد]] و [[دفاع]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] و مسائل روز را به منزله [[تکالیف شرعی]] فراموش‌شده بیان می‌کردند<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، تحریر الوسیله، تحقیق و نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.</ref>. در [[عراق]] نیز [[امام]] هم‌زمان با برگزاری محافل [[علمی]] و درس خارج خود، از [[مبارزه]] و [[افشاگری]] ماهیت [[رژیم]] برای [[مردم]] [[غافل]] نبود و به [[روشنگری]] [[مردم]] می‌پرداخت. تنها در کتاب [[صحیفه]] [[نور]] نزدیک به ۴۵ [[سخنرانی]] و [[پیام]] از [[امام]] در فاصله ساله‌ای ۱۳۴۳-۱۳۵۶ [[ثبت]] شده است. تحلیل محتوای این سخنرانی‌ها و پیام‌ها بیانگر آن است که [[امام]] از یک سو می‌کوشیدند تا به [[درستی]] ماهیت [[اصلاحات]] [[رژیم]] و جنبه غیربومی و غیرملی آن را معرفی کنند و نشان دهند که این [[اصلاحات]] با [[اهداف]] [[استعمار]] همسوست؛ از سوی دیگر [[پوچی]] این ادعا را که [[روحانیون]] با [[پیشرفت]] و [[ترقی]] مخالفاند شرح دهند. همچنین بر این نکته تأکید کنند که [[استعمار]] یکی از موانع مهم [[سلطه]] خود را، [[فرهنگ اسلامی]] و [[قرآنی]] و [[روحانیون]] می‌داند و از این رو در پی نابودی آنهاست. در اکثر قریب‌به‌اتفاق آثار یادشده واژه‌هایی مانند “استعمار”، “استعمار نو”، “عمال استعمار”، “اهداف استعمار”، “استعمارخواهان”، “غرب‌زدگان” و... به چشم می‌خورد که از کوشش آنها برای [[نفوذ]] [[سیاسی]]، [[اقتصادی]]، و نظامی [[غرب]] در [[کشورهای اسلامی]] حکایت دارد<ref>یحیی فوزی، اندیشه سیاسی امام خمینی، ص۴۵. </ref>.

=== [[ادله]] [[مبارزه با حاکم جائر]] از دیدگاه [[حضرت]] [[امام]] ===

[[امام خمینی]] از همان اوایل دهه ۱۳۲۰ که آغاز [[مبارزات سیاسی]] ایشان با [[رژیم]] پهلوی بود، بارها در کتاب‌ها و آثار خود [[دلایل]] و مستندات [[مبارزه]] با [[نظام سیاسی]] [[حاکم]] را بیان کردند. مجموعه این [[ادله]] که در کتب مختلف ایشان [[ثبت]] شده شامل آیاتی از [[قرآن کریم]]، [[روایات]] و [[سیره پیامبران]] و [[ائمه معصوم]] {{عم}} است که در اینجا به اختصار بدان‌ها اشاره خواهیم کرد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۸۷.</ref>.

==== [[آیات]] ====

ایشان در [[تفسیر]] [[سوره حمد]]، این نکته کلیدی را بارها یادآور می‌شود که باید در همه امور حتی در حوزه مباحات نیز [[افعال]] ما [[انگیزه]] [[الهی]] داشته باشد. “همه چیز... همه مسائل از اینجا شروع می‌شود که [[قیام]] لله باشد. [[انسان]] [[نهضت]] کند برای [[خدا]]، بایستد برای [[خدا]]. از این [[خواب]] بیدار بشود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، مجموعه آثار (تفسیر سوره حمد)، ص۱۴۳.</ref>. ایشان [[قیام]] [[پیامبران]] و [[اولیای الهی]] را دارای این ویژگی می‌دانستند و این نکته را رمز شکست‌ناپذیری و ماندگاری [[قیام]] آنها می‌شمردند: “پیغمبر در بعضی [[جنگ‌ها]] [[شکست]] می‌خورد... ؛ [[حضرت امیر]] در [[جنگ]] با [[معاویه]] [[شکست]] خورد؛ [[حضرت]] [[سیدالشهدا]] را کشتند؛ اما [[اطاعت خدا]] بود؛ برای [[خدا]] بود؛ تمام حیثیت برای او بود. از این جهت، از این جهت هیچ شکستی در کار نبود؛ [[اطاعت]] کرد”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۱۶۹.</ref>. اگر [[مبارزات]] چنین صبغه‌ای بگیرد، چون به احدی الحسنیین رسیده‌اند، در هر صورت [[پیروز]] خواهند بود؛ زیرا [[نیت]] ادای [[تکلیف الهی]] است. چنین مبارزی به [[وظیفه]] خود عمل کرده است و به همین جهت، در نگاه [[توحیدی]] [[پیروز]] شمرده می‌شود. به همین [[دلیل]] [[امام حسین]] [[ظهر]] [[عاشورا]] افروخته‌تر شد: “می‌بینید که در بعضی [[روایات]] هست که [[حسین بن علی]] {{ع}} هرچه به [[ظهر]] [[عاشورا]] نزدیک‌تر می‌شد، افروخته‌روتر می‌شد؛ رویش افروخته‌تر می‌شد؛ برای اینکه می‌دید که [[جهاد]] در [[راه]] خداست و برای خداست و چون [[جهاد]] برای خداست، عزیزانی که از [[دست]] می‌دهد از [[دست]] نداده است، اینها ذخایری هستند برای عالم بقا... ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۷، ص۴۱۴.</ref>. در چنین مبارزه‌ای [[ناامیدی]] [[راه]] نخواهد داشت؛ زیرا همه این کوشش‌ها را برای [[خدا]] می‌بیند و آنها را ذخایری برای سر [[منزل]] مقصود می‌داند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۸۷.</ref>.

==== [[روایات]] ====

[[حضرت]] [[امام]] با استناد به دسته‌ای از [[روایات]]، [[نافرمانی]] و [[مبارزه با حاکم جائر]] را نتیجه گرفته‌اند که به بیان پاره‌ای از آنها می‌پردازیم. ایشان در بررسی [[روایات]] [[اذعان]] داشته‌اند که [[روایات]] بسیاری وجود دارد که به [[مبارزه]] با [[ظالمان]] [[تشویق]] کرده است: “روایات بسیاری هست که در آنها به [[مبارزه]] با [[ظلمه]] و کسانی که در [[دین]] [[تصرف]] می‌کنند [[تشویق]] شده است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۰.</ref>. از نظر ایشان، بیش از پنجاه [[روایت]] دال [[همکاری]] نکردن با [[حاکمان جائر]] در کتب وسائل الشیعه و مستدرک [[ثبت]] شده است: “بیش از پنجاه [[روایت]] در وسائل الشیعه و مستدرک و دیگر کتب هست که از [[سلاطین]] و دستگاه [[ظلمه]] [[کناره‌گیری]] کنید؛ به دهان مداحان آنها [[خاک]] بریزید؛ هرکس یک مداد به آنها بدهد یا آب در دواتشان بریزد، چنین و چنان می‌شود. خلاصه [[دستور]] داده‌اند که با آنها به هیچ‌وجه [[همکاری]] نشود و قطع رابطه بشود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۲-۱۵۳.</ref>. در [[مقبوله عمر بن حنظله]]<ref>{{متن حدیث|سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} عَنْ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِي دَيْنٍ أَوْ مِيرَاثٍ فَتَحَاكَمَا إِلَى السُّلْطَانِ وَ إِلَى الْقُضَاةِ أَ يَحِلُّ ذَلِكَ قَالَ مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِي حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا يُحْكَمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً لَهُ لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُكْمِ الطَّاغُوتِ وَ مَا أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُكْفَرَ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى {{متن قرآن|يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ}} قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعَانِ قَالَ يَنْظُرَانِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً...}} (ر. ک: محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، باب ۱۱، ح۱).</ref> از مراجعه به [[مقامات]] [[حکومتی]] [[طاغوت]] و [[نامشروع]]، خواه دستگاه‌های اجرایی و خواه [[دستگاه قضایی]]، [[نهی]] شده است. [[ملت]] [[اسلام]] در امور خود نباید به [[سلاطین]] و [[حکام جور]] و قضاتی که عمال آنها به شمار می‌روند مراجعه کنند؛ هرچند [[حق]] ثابت داشته باشند. چنانچه مراجعه کنند و بر فرض [[حق]] خود را بگیرند، مطابق [[روایت]] {{متن حدیث|فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقُّهُ ثَابِتاً لَهُ}}<ref>محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۳۶.</ref>، به [[حرام]] [[دست]] یافته و “بر [[تصرف]] آن [[حق]] ندارد”<ref>حضرت امام به نقل از برخی فقها مثل محقق سبزواری می‌گویند: در «عین شخصی»، گفته‌اند که مثلاً اگر عبای شما را بردند و شما به وسیله حمام جور پس گرفتید، نمی‌توانید در آن تصرف کنید محقق سبزواری در کفایة الأحکام به احتمال آن قائل شده است. (محقق آشتیانی، القضاء، ص۲۲؛ به نقل از: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فیه، حکومت اسلامی، ص۹۱).</ref>. شاید این [[پرسش]] به [[ذهن]] بیاید که مراجعه نکردن به دستگاه‌های [[طاغوت]]، هنگامی که طرف مقابل [[یقین]] دارد که [[حق]] قطعی از آنِ اوست، مشکلی را حل نمی‌کند. [[حضرت]] [[امام]] در پاسخ به این [[پرسش]] مقدر می‌فرمایند که این [[حکم]] زمینه را برای برچیده شدن دستگاه‌های دولتی و مراجعه [[مردم]] به [[ائمه]] {{عم}} منصوبان آنان فراهم می‌آورد. در واقع مقصد اصلی آن بوده است که عمال [[حاکم جائر]] از [[مرجعیت سیاسی]] و [[حقوقی]] ساقط شوند.

==== [[سیره پیشوایان دینی]] ====

از دیدگاه بنیان‌گذار [[انقلاب اسلامی]]، [[مذهب شیعه]] طرف‌دار [[مبارزه با ظلم]] و [[جور]] است. [[اعتقادات]]، [[سیره]] [[پیشوایان]] و [[سیره عملی]] [[شیعه]] در طول [[تاریخ]]، [[گواه]] این مطلب است. “مذهب [[شیعه]] طرف‌دار [[مستضعفین]] است و طرف‌دار [[مظلومین]] است و [[خصم]] با ظالم‌ها و [[مستکبرین]] است، و هم [[عقاید شیعه]] این‌طور است و هم اعمالش این طور بوده است و هم بزرگان [[شیعه]] دائماً در این خط و [[صراط]] بودند، و این‌طور باقی خواهد ماند، تا آخر که [[اسلام]] است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۱، ص۱۲۶. </ref>. از نظر ایشان، یکی از مهم‌ترین [[وظایف]] [[اولیای الهی]]، براندازی [[حکومت]] ظالمانه [[جائر]] و [[تأسیس حکومت]] بر پایه [[عدل]] بوده است. “زندگی [[سیدالشهدا]]، [[زندگی]] [[حضرت صاحب]]، [[زندگی]] همه انبیای عالم، همه از اول، از [[آدم]] تا حالا همه‌شان این معنا بوده است که در مقابل [[جور]]، [[حکومت عدل]] را می‌خواستند درست کنند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۴.</ref>. در تأکید این نکته می‌فرمایند: “سیدالشهدا {{ع}} از همان روز اول که [[قیام]] کردند برای این امر، انگیزه‌شان [[اقامه عدل]] بود. فرمودند که می‌بینید که معروف، عمل بهش نمی‌شود و منکر بهش عمل می‌شود... ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۱.</ref>. بخش دوم سخنان [[حضرت]] [[سیدالشهدا]] {{ع}} در [[منی]] نیز بر این مهم دلالت دارد. [[حضرت]] در این [[خطبه]]، افزون بر تبیین [[دلیل]] [[جهاد]] علیه [[حاکم]] [[اموی]]، [[رهبری]] [[جهاد]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] را بر عهده [[علما]] نهاده است: “فقها باید با [[جهاد]] خود و با [[امر به معروف و نهی از منکر]]، [[حکام جائر]] را رسوا و [[متزلزل]] و [[مردم]] را بیدار گردانند تا [[نهضت عمومی]] [[مسلمانان]] بیدار [[حکومت جائر]] را سرنگون و [[حکومت اسلامی]] را برقرار سازد”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۰۷.</ref>. به [[باور]] [[امام خمینی]]، [[ائمه]] {{عم}} و [[پیروان]] آنان در طول [[تاریخ]] همواره با حکومت‌های [[جائر]] و قدرت‌های [[سیاسی]] [[باطل]] [[مبارزه]] کرده‌اند: “ائمه {{عم}} و پیروانشان، یعنی [[شیعه]]، همیشه با حکومت‌های [[جائر]] و قدرت‌های [[سیاسی]] [[باطل]] [[مبارزه]] داشته‌اند. این معنی از شرح حال و طرز زندگانی آنان پیداست”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۰.</ref>. ایشان در تبیین این [[شبهه]] که چرا [[ائمه]] {{عم}} علیه [[حکام جائر]] [[قیام]] نکردند توضیح می‌دهند که [[حکام جور]] از [[ائمه]] [[وحشت]] داشتند. آنها [[یقین]] داشتند چنانچه [[ائمه]] {{عم}} [[فرصت]] یابند علیه آنها [[قیام]] خواهند کرد و عرصه را بر ایشان تنگ خواهند کرد. زندانی شدن [[حضرت امام موسی کاظم]] {{ع}} یا انتقال [[حضرت رضا]] {{ع}} به [[مرو]] و یا زیر نظر داشتن و [[مسموم]] کردن ایشان، همگی بر این نکته دلالت دارد که آنها می‌ترسیدند [[امامان]] [[قیام]] کنند و [[سلطنت]] آنها را براندازند. از این جهت، آنها به [[پیشوایان دینی]] [[فرصت]] و مجال [[قیام]] ندادند وگرنه بی‌تردید [[ائمه]] {{عم}} [[قیام]] می‌کردند و تاج و تخت آنها را سرنگون می‌ساختند:

[[حکام جور]] هم همیشه از [[ائمه]] {{عم}} [[وحشت]] داشتند. آنها می‌دانستند که اگر به [[ائمه]] {{عم}} [[فرصت]] بدهند [[قیام]] خواهند کرد، و [[زندگی]] توأم با عشرت و هوس‌بازی را بر آنها [[حرام]] خواهند کرد. اینکه می‌بینید [[هارون]] [[حضرت موسی بن جعفر]] {{ع}} را می‌گیرد و چندین سال [[حبس]] می‌کند، یا [[مأمون]] [[حضرت رضا]] {{ع}} را به [[مرو]] می‌برد و تحت‌الحفظ نگه می‌دارد و سرانجام [[مسموم]] می‌کند، نه از این جهت است که [[سید]] و [[اولاد]] پیغمبرند و اینها با [[پیغمبر]] {{صل}} مخالف‌اند؛ [[هارون]] و [[مأمون]] هر دو [[شیعی]] بودند، بلکه از باب الملک عقیم است... [[حکام جائر]] می‌دیدند که اگر [[امام]] [[موسی بن جعفر]] {{ع}} [[آزاد]] باشد، [[زندگی]] را بر آنها [[حرام]] خواهد کرد، و ممکن است زمینه‌ای فراهم شود که [[حضرت]] [[قیام]] کند و [[سلطنت]] را براندازد. از این جهت، مهلت ندادند. اگر مهلت داده بودند، بدون تردید [[حضرت]] [[قیام]] می‌کرد. شما [[شک]] نداشته باشید که اگر فرصتی برای [[موسی بن جعفر]] {{ع}} پیش می‌آمد، [[قیام]] می‌کرد و اساس دستگاه [[سلاطین]] [[غاصب]] را واژگون می‌ساخت<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۰-۱۵۱.</ref>.

ایشان برای ادعای خود روایتی را بیان می‌کنند که [[هارون]] تصریح کرده که باید [[ائمه]] را در [[حصر]] و [[حبس]] قرار داد تا از [[قیام]] آنها جلوگیری شود: بر حسب [[روایت]]، وقتی که [[امام]] {{ع}} بر [[هارون]] وارد شد، [[دستور]] داد [[حضرت]] را تا نزدیک [[مسند]] سواره بیاورند، و کمال [[احترام]] را به ایشان نمود. بعد که موقع تقسیم سهمیه [[بیت‌المال]] شد و نوبت به [[بنی‌هاشم]] رسید، مبلغ بسیار اندکی مقرر داشت. [[مأمون]] که حاضر بود، از آن [[تجلیل]] و این طرز توزیع درآمد تعجب کرد. [[هارون]] به او گفت: [[عقل]] تو نمی‌رسد. [[بنی‌هاشم]] را باید همین‌طور نگه داشت. اینها باید [[فقیر]] باشند؛ [[حبس]] باشند؛ [[تبعید]] باشند؛ رنجور باشند؛ [[مسموم]] شوند؛ کشته شوند؛ وگرنه [[قیام]] خواهند کرد، و [[زندگی]] را بر ما تلخ خواهند ساخت<ref>محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۸۸-۹۱؛ [[علامه مجلسی|محمد باقر مجلسی]]، بحارالانوار، ج۴۸، باب مناظراته {{ع}} مع خلفاء الجور، ص۱۲۹؛ [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۲.</ref>.

اگر [[امام صادق]] {{ع}} آشکارا [[قیام]] نکردند از آن روی بود که تحتِ فشار [[حکام ستمگر]] در [[تقیه]] به سر می‌بردند. اما در همین اوضاع سخت نیز از [[مبارزه]] [[دست]] نکشیدند و برای [[مسلمانان]] تعیین [[تکلیف]] می‌کردند و [[حاکم]] و [[قاضی]] [[نصب]] می‌فرمودند تا برای [[آینده]] [[سیاسی]] [[جامعه اسلامی]] و [[قیام]] برای آیندگان [[برنامه‌ریزی]] و بستر‌سازی کنند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>. [[حضرت]] [[امام]] در وصیت‌نامه [[سیاسی]]- [[الهی]] خود، یکی از افتخارات [[شیعه]] را که از [[ائمه]] {{عم}} به [[ارث]] رسیده است، [[مبارزه]] در [[راه]] تحقق [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] معرفی کرده‌اند: “ما مفتخریم که [[ائمه معصومین]] ما {{عم}} در [[راه]] تعالی [[دین اسلام]] و در [[راه]] پیاده کردن [[قرآن کریم]] که [[تشکیل حکومت]] [[عدل]] یکی از ابعاد آن است، در [[حبس]] و [[تبعید]] به سر برده و [[عاقبت]] در [[راه]] براندازی حکومت‌های جائرانه و [[طاغوتیان]] زمان خود [[شهید]] شدند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، مجموعه آثار (وصیت‌نامه امام)، ص۷.</ref>. از این رو، ایشان زمانی که در پاریس به سر می‌بردند، [[مبارزه]] را [[تکلیف شرعی]] همگان دانستند و از [[مسلمانان]] مقیم آن [[کشور]] خواستند که به این [[تکلیف]] عمل کنند: “آنها در میدان [[مبارزه]] هستند و مشغول [[مبارزه]] هستند، ماها اینجا بی‌تفاوت باشیم و مشغول به مثلاً کارهای عادی خودمان باشیم! این برخلاف [[انصاف]]، برخلاف [[انسانیت]]، برخلاف [[شرع]]، برخلاف همه اینها هست”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۳، ص۵۰۳.</ref>. در جای دیگر، سرنگونی [[حکام]] [[طاغوت]] را [[وظیفه]] همه [[مردم]] دانسته و بر آن تأکید کرده‌اند: “برانداختن [[طاغوت]] یعنی قدرت‌های [[سیاسی]] ناروایی که در سراسر [[وطن]] [[اسلامی]] برقرار است، [[وظیفه]] همه ماست”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه حکومت اسلامی، ص۱۵۰.</ref>. اگر [[ائمه]] {{عم}} [[جان]] خود را به خطر انداختند تا [[اسلام]] زنده بماند، [[احکام الهی]] [[اجرا]] شود و [[بیداد]] ریشه‌کن گردد، چون فعل و [[رفتار]] و گفتار آن بزرگواران برای ما الگوست، پس [[پیروی]] از آنان در این امور [[واجب]] یا دست‌کم [[ممدوح]] است<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۹۲.</ref>.

==== [[هدف بعثت انبیا]] ====

[[امام خمینی]] [[فلسفه]] و [[هدف بعثت]] همه [[انبیا]] و [[اولیای الهی]] را [[مبارزه با ستم]] و [[برقراری عدالت]] دانسته است: “نبوت اصلاً آمده است، [[نبی]] اصلش [[مبعوث]] است، برای اینکه قدرتمندهایی که به [[مردم]] [[ظلم]] می‌کنند پایه‌های [[ظلم]] آنها را بشکنند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۳.</ref>. [[پیامبر اسلام]] نیز برای تحقق [[عدالت]] و [[مبارزه با ستم]] [[مبعوث]] شدند: “بعثت [[رسول خدا]] برای این است که [[راه]] [[رفع ظلم]] را به [[مردم]] بفهمانند... [[ظلمت]] را به کنار بزند و به جای او [[عدالت]] بگذارد، [[نور]] [[عدالت]] را به جای او بگذارد و [[راه]] را به ما فهمانده است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۷، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref>. در جای دیگر نیز بر این مسئله تأکید فرموده و [[هدف]] [[پیامبر اسلام]] را از [[تأسیس حکومت]]، بسط [[عدالت اجتماعی]] معرفی کرده‌اند: “پیغمبر [[اسلام]] {{صل}} [[تشکیل حکومت]] داد، مثل سایر حکومت‌های [[جهان]]، لکن با [[انگیزه]] بسط [[عدالت]] اجتماعی”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۴۰۶.</ref>. ایشان باز تأکید می‌کنند که یکی از [[اهداف انبیا]] این است که [[مردم]] را علیه [[مستکبران]] و [[ستمگران]] برانگیزند و این مسئله در [[سیره پیشوایان دینی]] وجود دارد:

به همین [[دلیل]] از نظر ایشان اجرای این [[تکلیف]] بدون توجه به هر شرایطی ضروری بود. حتی [[جان]] دادن در این [[راه]] را نیز نه تنها جایز، بلکه لازم می‌دانستند: به جهانیان بگویید در [[راه]] [[حق]] و [[اقامه عدل]] [[الهی]] و کوتاه کردن [[دست]] [[مشرکان]] زمان باید سر از پا نشناخت، و از هرچیزی حتی مثل [[اسماعیل]] [[ذبیح‌الله]] گذشت، که [[حق]] جاودانه شود. این [[بت‌شکن]] و [[فرزند]] عزیزش، [[بت‌شکن]] دیگر، [[سید]] [[انبیاء]] [[محمد مصطفی]] {{صل}} به [[بشریت]] آموختند که [[بت‌ها]] هرچه هست، باید شکسته شود؛ و [[کعبه]]، که امّ‌القُری است، و آنچه از آن بسط پیدا کرده، تا آخرین نقطه [[زمین]]، تا آخرین روز [[جهان]]، باید از لوث [[بت‌ها]] [[تطهیر]] شود<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۸، ص۸۶. </ref>.

=== [[اهداف]] [[مبارزه با حاکم جائر]] از دیدگاه [[حضرت]] [[امام]] ===

==== تحقق [[حکومت اسلامی]] بر پایه [[عدالت]] ====

==== [[احیای دین]] و [[اجرای حدود الهی]] ====

==== [[احیای دین]] و [[اجرای حدود الهی]] ====

==== [[حمایت از مستضعفان]] ====

[[امام خمینی]] برای ادعای خود یعنی [[حمایت از مستضعفان]] و [[مظلومان]] به فرازی از [[خطبه شقشقیه]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} استناد کرده است. [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرمایند: آنچه مرا وادار کرد که [[فرماندهی]] و [[حکومت]] بر [[مردم]] را بپذیرم این بود که {{متن حدیث|وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَنْ لَا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۴۹.</ref>؛ “خدای تبارک و تعالی از [[علما]] [[تعهد]] گرفته و آنان را موظف کرده که بر [[پرخوری]] و بهره‌مندی ظالمانه [[ستمگران]] و [[گرسنگی]] جان‌کاه [[ستم‌دیدگان]] [[سکوت]] نکنند”. باز در جای دیگر [[حضرت]] تأکید می‌فرمایند: [[هدف]] من از [[پذیرش]] [[تصدی]] [[حکومت]]، [[حمایت از مستضعفان]] و [[محرومان]] بوده است، نه انگیزه‌های [[سیاسی]] و مادی: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسَ شَيْ‌ءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۱۸۸.</ref>؛ “خدایا تو خوب می‌دانی که آن‌چه از ما سرزده و انجام شده، [[رقابت]] برای به [[دست]] گرفتن [[قدرت سیاسی]]، یا جست‌و‌جوی چیزی از [[اموال]] ناچیز [[دنیا]] نبوده است”. سپس [[هدف]] خود و یارانشان را از کوشش برای گرفتن [[حکومت]] بیان می‌فرمایند: {{متن حدیث|وَ لَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ فَيَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۱۸۸.</ref>؛ “بلکه کوشش ما برای این بود که اصول دینت را بازگردانیم و به تحقق رسانیم؛ و [[اصلاح]] را در کشورت پدید آوریم؛ تا در نتیجه آن، [[بندگان]] ستم‌دیده‌ات [[ایمنی]] یابند و [[قوانین]] تعطیل‌شده [[الهی]] [[اجرا]] شود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۵۵-۵۶.</ref>.

همان‌گونه که خواندید، یکی از اهداف [[حضرت]] از کوشش برای به [[دست]] آوردن [[حکومت]]، [[امنیت]] [[بندگان]] [[مظلوم]] [[خداوند]] در [[جامعه]] است. بنیان‌گذار [[انقلاب اسلامی]] در‌این‌باره به [[وصیت]] [[امیرالمؤمنین]] بر دو فرزندش [[تمسک]] جسته که فرمودند: {{متن حدیث|كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۴۲۱.</ref>؛ “دشمن [[ستمگر]]، و [[یار]] و [[پشتیبان]] ستم‌دیده باشید”. آن‌گاه می‌فرمایند:

ایشان در این باره به روایتی از [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} استناد می‌جویند که فرمودند: [[حکومت]] را به این [[دلیل]] پذیرفتم که [[خداوند]] تبارک و تعالی از علمای [[اسلام]] [[تعهد]] گرفته و آنها را ملزم کرده که در برابر [[پرخوری]] و غارتگری [[ستمگران]] و [[گرسنگی]] و [[محرومیت]] [[ستم‌دیدگان]] ساکت نباشند: {{متن حدیث|كما يشعر بذلك قوله لا في الخطبة الثالثة المعروفة بالشقشقية: أَمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج‌البلاغه، ص۴۹.</ref>؛ [[سوگند]] به آن‌که بذر را بشکافت و [[جان]] را بیافرید، اگر حضور یافتن بیعت‌کنندگان نبود و [[حجت]] بر [[لزوم]] [[تصدی]] من با وجود یافتن نیروی مددکار تمام نمی‌شد، و اگر نبود که [[خدا]] از علمای [[اسلام]] [[پیمان]] گرفته که بر [[پرخوری]] و غارتگری [[ستمگران]] و [[گرسنگی]] جان‌کاه و [[محرومیت]] [[ستم‌دیدگان]] خاموش نمایند، زمام [[حکومت]] را رها می‌ساختم و از پی آن نمی‌گشتم، و دیدید که این دنیاتان و [[مقام]] دنیایی‌تان در نظرم از نَمی که از [[عطسه]] بزی بیرون می‌پرد ناچیزتر است.

[[حضرت]] [[امام]] بر این اصل اساسی و بنیادین تأکید دارد که از دیدگاه [[اسلام]] نباید بر دیگران [[ظلم]] کرد نیز نباید [[ستم]] را پذیرفت و بر این اصل در [[قرآن کریم]] تأکید شده است: “ملت [[اسلام]] پیرو مکتبی است که برنامه آن [[مکتب]] خلاصه می‌شود در دو کلمه: {{متن قرآن|لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۴، ص۸۱.</ref>. در جای دیگر نیز می‌فرمایند: “ما تحت [[رهبری]] [[پیغمبر اسلام]] این دو کلمه را می‌خواهیم [[اجرا]] کنیم: نه [[ظالم]] باشیم و نه [[مظلوم]]... ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۴، ص۸۲.</ref>. ایشان ریشه [[ستم]] [[پذیرفتن]] و [[ستم]] کردن به دیگران را در [[تزکیه]] نداشتن [[انسان]] جست‌و‌جو می‌کنند: “زیر بار [[ظلم]] رفتن مثل [[ظالم]] [[ظلم]] کردن، هر دو آش از [[ناحیه]] عدم [[تزکیه]] است... ، ذکر [[اسم الله]] و [[صلوات]]، اینها مراتبی است، اگر ما به این رسیده بودیم، نه حال انفعالی پیدا می‌کردیم برای [[پذیرش ظلم]] و نه [[ظالم]] بودیم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۸، ص۴۹۹.</ref>. بنابراین [[راه]] درمان چنین افراد یا جوامعی، [[خودسازی]] و [[تزکیه نفس]] است<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۰۰.</ref>.

==== [[تربیت افراد مؤمن]] ====

==== برقرای [[وحدت اسلامی]] ====

از این رو، تشکیل [[بسیج]] جهانی [[مسلمانان]] را [[آرزو]] داشتند و می‌فرمودند: “راستی اگر [[بسیج]] جهانی [[مسلمین]] تشکیل شده بود، کسی جرئت این همه [[جسارت]] و [[شرارت]] را با [[فرزندان]] [[معنوی]] [[رسول الله]] {{صل}} داشت؟ ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۸۹.</ref> [[حضرت]] [[امام]] برای [[مبارزه با ظلم]] و [[استکبار جهانی]] خواهان [[وحدت]] همه انسان‌های [[آزاد]] عالم در پرتو [[اسلام]] بودند تا در برابر آنان یک [[امت]] بزرگ [[اسلامی]] را [[سازمان‌دهی]] کنند: “اسلام آمده است تا تمام [[ملل]] [[دنیا]] را، [[عرب]] را، [[عجم]] را، تُرک را، [[فارس]] را، همه را با هم [[متحد]] کند، و یک [[امت]] بزرگ به نام [[امت اسلام]] در [[دنیا]] برقرار کند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۳، ص۴۴۳.</ref>. سخنان پیایی [[حضرت]] [[امام]] در محافل و مجامع مختلف حاکی از آن است که ایشان برای [[وحدت اسلامی]] در [[جهان]] اهمیت بسیار قایل بودند. [[حضرت]] [[امام]] می‌کوشیدند تا در حد توان موانع مختلفی را که بر سر [[راه]] است مرتفع سازند تا زمینه تحقق آن پس از سالیان طولانی در [[جوامع اسلامی]] فراهم شود<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۰۵.</ref>.

== گفتار سوم: [[امام خمینی]] و بازسازی برخی از مفاهیم [[اسلامی]] ([[زمینه‌سازی]] [[فکری]] [[مبارزه]]) ==

=== [[رابطه دین و سیاست]] ===

بحث درباره [[رابطه دین و سیاست]] از دیرباز کانون توجه جدی متفکران مکاتب گوناگون بوده است. این [[اندیشه]] که قرن‌های پیایی در محافل آکآدمیک [[غرب]] مطرح بود، از تجارب [[تاریخی]] [[غرب]] و [[پذیرش]] [[اومانیسم]] و [[عقل]] خودبنیاد و نیز گسترش رهیافت‌های [[تجربی]] تأثیر می‌پذیرفت. [[پیشرفت]] صنعتی همراه با ایستارهای خاص آن، دوره‌ای را در [[غرب]] به وجود آورد که عموم متفکران غربی را [[معتقد]] ساخت [[دین]] و [[باورهای دینی]] از آنِ [[جوامع]] اولیه و ستی [[بشر]] است. آنان [[اعتقاد]] داشتند در [[جهان]] مدرن چنین باورهایی کارکرد نخواهند داشت و حتی مانع توسعه عمل خواهند بود. بدون تردید این دیدگاه با فرایند [[دین‌گریزی]] [[غرب]] پس از عصر رنسانس حاصل شد. سرانجام در دو قرن اخیر، پس از رویارویی [[اسلام]] و [[غرب]] و آشنایی [[مسلمانان]] با [[افکار]] ایشان، مبحث [[جدایی دین از سیاست]] به [[جهان اسلام]] کشیده شد و چنان میان [[مسلمانان]] عمق یافت که به ویژه در دوران اخیر، بر [[شئون]] مختلف [[حیات اجتماعی]]، [[سیاسی]] و [[دینی]] آنان تأثیر نهاد<ref>برای مطالعه بیشتر درباره چگونگی رابطه دین و سیاست در مسیحیت و اسلام، ر. ک: علیرضا شجاعی زند، «دین و دولت»، مجله راهبرد، ش۱۱، پاییز ۱۳۷۵، ص۱-۳۵.</ref>.

... و آن‌قدر راجع به این معنا که “آخوند را به [[سیاست]] چه؟ ” [[ترویج]] کرده بودند که [[علما]] هم بسیاری از آنها [[باور]] کرده بودند و اگر هم یک کلمه گفته می‌شد، می‌گفت: این [[سیاست]] است، به ما ربطی ندارد. اگر یک ملایی دخالت می‌کرد به یک امری که مربوط به [[جامعه]] بود، مربوط به [[گرفتاری]] [[مردم]] بود... ، سایر آقایان که باورشان آمده بود که نباید در [[سیاست]] دخالت کرد، او را به عنوان آخوند [[سیاسی]] از خودشان نمی‌دانستند<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۳۳۲.</ref>.

ایشان استعمارگران را مقصر اصلی در [[ترویج]] این [[تفکر]] میان [[مردم]] [[مسلمان]] معرفی می‌کنند و معتقدند این [[تفکر]] هیچ پیشینه‌ای در [[اسلام]] نداشته است: این را که [[دیانت]] باید از [[سیاست]] جدا باشد و علمای [[اسلام]] در [[امور اجتماعی]] و [[سیاسی]] دخالت نکنند، استعمارگران گفته و شایع کرده‌اند. این را [[بی‌دین‌ها]] می‌گویند. مگر زمان [[پیغمبر اکرم]] {{صل}} [[سیاست]] از [[دیانت]] جدا بود؟ مگر در آن دوره عده‌ای [[روحانی]] بودند و عده دیگر سیاست‌مدار و [[زمامدار]]؟ مگر زمان خلفای [[حق]] یا ناحق، زمان [[خلافت]] [[حضرت امیر]] {{ع}} [[سیاست]] از [[دیانت]] جدا بود؟ دو دستگاه بود؟ این حرف‌ها را استعمارگران و عمال [[سیاسی]] آنها درست کرده‌اند تا [[دین]] را از [[تصرف]] [[امور دنیا]] و از تنظیم [[جامعه]] [[مسلمان]] برکنار سازند و ضمناً علمای [[اسلام]] را از [[مردم]] و مبارزان [[راه]] [[آزادی]] و [[استقلال]] جدا کنند. در این صورت می‌توانند بر [[مردم]] مسلط شده و ثروت‌های ما را [[غارت]] کنند. منظور آنها همین است<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۲۲.</ref>.

=== [[تقیه]] ===

[[تقیه]] به معنای پنهان داشتن [[باور]] و دیدگاه خود از [[مخالفان]] با [[هدف]] [[حفظ جان]] و [[مال]] و... است. به [[اعتقاد]] [[شهید مطهری]]، [[تقیه]] به‌کارگیری تاکتیک معقول در [[مبارزه]]، برای [[حفظ]] هرچه بهتر و بیشتر نیروهاست که [[قرآن]] و [[خرد]] آن را [[تأیید]] می‌کنند<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (سنگر قهرمانی و پرخاشگری)، ج۱، ص۵۷۸.</ref>. ریشه [[تقیه]] را باید در [[آیات الهی]] جست‌وجو کرد<ref>آیات ذیل مشخصاً درباره تقیه وارد شده است: {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}} «مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸؛ {{متن قرآن|مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ}} «بر آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند- نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است بلکه آن کسان که دل به کفر دهند- خشمی از خداوند خواهد بود و عذابی سترگ خواهند داشت» سوره نحل، آیه ۱۰۶؛ {{متن قرآن|وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}} «و مردی مؤمن از فرعونیان که ایمانش را پنهان می‌داشت گفت: آیا مردی را می‌کشید که می‌گوید: پروردگار من، خداوند است و برهان‌ها (ی روشن) برایتان از پروردگارتان آورده است؟ و اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان خود اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می‌دهد بر سرتان خواهد آمد؛ بی‌گمان خداوند کسی را که گزافکاری بسیار دروغگوست راهنمایی نمی‌کند» سوره غافر، آیه ۲۸. (ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۱۶۹). </ref>. همچنین [[روایات]] بسیاری مربوط به [[تقیه]] در متون [[روایی]] [[شیعه]] وارد شده است که چون با بحث حاضر [[ارتباط]] مستقیمی ندارد، از بیان آن خودداری می‌کنیم<ref>در کتب روایی شیعی بابی با عنوان «باب التقیة» وجود دارد. برای مطالعه بیشتر، ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۱۷؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۰۳.</ref>.

[[پیشوایان]] [[شیعه]] [[تقیه]] را سپر و حصار [[مؤمن]] معرفی کرده‌اند<ref>{{متن حدیث|التَّقِيَّةُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ وَ التَّقِيَّةُ حِرْزُ الْمُؤْمِنِ}} (ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۲۱).</ref> و آن را روش مشترک همه [[ائمه]] {{عم}} دانسته‌اند<ref>{{متن حدیث|التَّقِيَّةُ دِينِي وَ دِينُ آبَائِي‌}} (ر. ک: محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۱۰).</ref>. گرچه [[تقیه]] به منزله یکی از اصول مختص [[شیعه]] شناخته شده است، با کمی [[تأمل]] در [[تاریخ]] می‌توان فهمید که این اصل خاص [[شیعه]] نیست، بلکه نتیجه [[رفتار]] طبیعی [[انسان‌ها]] در مواقع خطر است. این [[رفتار]] احتیاط‌آمیز برای همه افراد معقول و منطقی دانسته می‌شود، اما به [[دلیل]] [[اقلیت]] بودن [[شیعیان]] در [[جامعه جهانی]] [[اسلامی]]، یگانه [[راه]] معقول پیش روی آنان برای [[حفظ]] و باقی ماندن خود و اعتقاداتشان در طول [[تاریخ]]، به‌کارگیری اصل عقلایی [[تقیه]] بوده است. از این رو [[تقیه]] به نام [[شیعیان]] [[ثبت]] شده و در گفتار [[ائمه]] و متون [[فقهی]] [[شیعه]] از [[اهل سنت]] پررنگ‌تر شده است.

[[تقیه]] انواعی دارد. برخی [[تقیه]] را به چهار نوع تقسیم کرده‌اند<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: نعمت‌الله صفری فروشانی، نقش تقیه در استنباط.</ref>: اکراهیه، خوفیه، کتمانیه و مداراتی. [[تقیه]] اکراهیه را نوع شدید [[تقیه]] دانسته‌اند که با بحث حاضر نیز بیشتر [[ارتباط]] دارد. در توضیح [[تقیه]] اکراهه آمده است: عمل کردن بر وفق دستورهای [[حاکم جائر]] هنگام [[ضرورت]] و برای صیانت از نفس. این [[تقیه]] هرچند ساده‌ترین نوع از انواع چهارگانه است، بحث‌انگیزترین موارد آن نیز به شمار می‌آید؛ چراکه با وضعیت [[شیعیان]] در اغلب مناطق انطباق می‌پذیرد. این مسئله که امروزه نیز به اندازه گذشته شدت دارد، با یک دشواری روبه‌روست: رسیدن به [[اجماع]] درباره مصداق [[حاکم جائر]]<ref>برای بررسی تعاریف مختلف تقیه، ر. ک: حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، ص۳۰۳.</ref>.

نکته‌ای که باید بدان توجه داشت این است که وجود [[تقیه]] ناشی از هدفمند بودن [[مبارزه]] است؛ زیرا توجه به [[آرمان]]، ترسیم‌کننده [[استراتژی]] [[مبارزه]] و تعیین‌کننده تاکتیک‌ها و ابزارهای مناسب آن است. بنابراین [[تقیه]] راهی برای [[گریز]] از [[مبارزه]] و درگیری نییست؛ بلکه وضعیتی است که با توجه به [[حاکمیت]] [[هدف]] بر [[مبارزه]] حاصل می‌شود<ref>ر. ک: حمید پارسانیا، حدیث پیمانه، ص۷۳.</ref>. پس نباید از این اصل اساسی در [[اسلام]] سوءبرداشت و سوءاستفاده شود و سبب انعطاف و [[انفعال]] [[شیعیان]] در برابر [[حاکمان جائر]] گردد. متأسفانه امروزه این کلمه کم‌کم از مفهوم اصلی خود به کلی تهی شده و مفهوم ضد [[مبارزه]] به خود گرفته است<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (سنگر قهرمانی و پرخاشگری)، ج۱، ص۵۷۸.</ref>. با نگاهی گذرا به [[تاریخ شیعه]] می‌توان دریافت که درباره این اصل در دوره‌هایی از [[تاریخ]] [[تشیع]] افراط‌هایی شده که موجب خمودگی و [[ظلم‌پذیری]] [[شیعیان]] در برابر [[حکام جور]] گردیده است؛ در حالی که پنهان داشتن [[اعتقاد]] ترفندی هدفمند است که هرگز کوشش‌های انجام شده در جهت [[پیروزی]] نهایی را قطع نمی‌کند و در [[حکم]] ضمانتی برای تعلیق [[وظایف]] اساسی [[دینی]] است<ref>ر. ک: حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص۳۰۳-۳۰۴.</ref>. در برابر اصل اساسی [[تقیه]] در [[شیعه]]، [[فریضه]] [[امر به معروف و نهی از منکر]] نیز وجود دارد. باید میان این دو موضوع مهم جمع کرد. [[تقیه]] به معنای استفاده از تاکتیک در [[امر به معروف و نهی از منکر]] است<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۳۰۳.</ref>. این [[انحراف]] و سوءبرداشت از مفهوم [[تقیه]] متأسفانه میان گروهی از علمای دوره پهلوی نیز وجود داشت.

[[امام خمینی]] به خوبی به این [[انحراف]] پی بردند و کوشیدند تا این سد مستحکم [[انحرافی]] را بشکنند و مبارزه‌جویی را جای‌گزین آن سازند. ایشان در دهه چهل، [[تقیه]] را در برابر دستگاه ستم‌شاهی [[حرام]] اعلام کردند و فرمودند: “اصول [[اسلام]] در معرض خطر است. [[قرآن]] و [[مذهب]] در مخاطره است. با این احتمال، [[تقیه]] [[حرام]] است و اظهار حقایق، [[واجب]] {{عربی|و لو بلغ ما بلغ}}<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۱۷۸.</ref>. [[امام]] تأکید کردند: هریک از [[علما]] و [[روحانیون]] که در این وضعیت [[تقیه]] کند، فعل [[حرام]] انجام داده است<ref>ر. ک: مهدی عراقی، ناگفته‌ها، ص۱۵۷.</ref>. این فتوای [[امام]] منشأ [[تحول]] در نگرش [[مردم]] و [[روحانیون]] شد و سبب [[مبارزه]] پیگیر با [[حاکم جائر]] وقت گردید.

=== [[تکلیف‌گرایی]] ===

در چنین فضای ناامیدانه‌ای [[امام خمینی]] [[با تدبیر]] و [[کیاست]]، این برداشت [[نادرست]] را از بین بردند و به جای آن مسئله [[تکلیف‌گرایی]] را مطرح کردند. ایشان این نکته مهم را به خوبی تفهیم کردند که هرکس [[تکلیف]] و وظیفه‌ای [[شرعی]] بر دوش دارد و نمی‌توان با چنین [[تفسیرها]] و توجیهاتی از زیر بار [[مسئولیت]] آن شانه خالی کرد. [[امام]] از تجربه [[تاریخی]] [[مشروعیت]] به خوبی سود بردند و مراقب بودند تا فریب‌کاران امور را در [[دست]] نگیرند. [[امام]] [[معتقد]] بودند [[روحانیت]] [[وظیفه]] دارد فعالانه وارد صحنه شود و مبانی [[معرفتی]] [[اسلامی]] را برای [[مردم]] تبیین کند تا عرصه بر روشن‌فکران غرب‌زده تنگ گردد<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: محمدتقی مصباح یزدی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تدوین و نگارش قاسم شبان‌نیا، ص۲۰۸-۲۱۰.</ref>. ایشان در پاسخ تلگراف [[آیت الله]] [[حکیم]] که از [[حضرت]] [[امام]] و دیگر علمای [[قم]] [[دعوت]] کرده بود برای [[نجات]] [[جان]] خود به [[نجف]] [[سفر]] کنند با طرح این مسئله که امروز [[مبارزه]] یک [[تکلیف]] است، به طور تلویحی بیان داشتند: “ما [[تکلیف الهی]] خود را ان‌شاءالله ادا خواهیم کرد و باحدی الحسنیین نائل خواهیم شد... ”<ref>سیدحمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۴۰۱.</ref>. این اصل را که [[شیعه]] از [[کربلا]] به عاریت گرفته است [[حضرت]] [[امام]] زنده کردند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۱۸.</ref>.

=== [[شهادت]] و [[شهادت‌طلبی]] ===

یکی از آموزه‌هایی که در دوران پیش از [[انقلاب اسلامی]] بازشناسی و بر آن تأکید شد، مبحث [[شهادت]] و [[شهادت‌طلبی]] بود که [[عاشورا]] و [[قیام خونین کربلا]] را به یاد می‌آورد و از [[امام حسین]] {{ع}} به عاریت گرفته شده بود. این مفهوم که کانون توجه ویژه و بازشناسی [[حضرت]] [[امام]] و [[انقلابیون]] قرار گرفت، نقشی اساسی در [[قیام]] و [[مبارزه]] [[شیعه]] علیه [[نظام]] [[ظلم]] و [[سلطه]] ایفا کرد. هرچند مفهوم [[شهادت]] در [[آموزه‌های اسلامی]] وجود دارد و مختص [[شیعه]] نیست، در این [[تفکر]] تبلور خاص و [[عینی]] یافته است. [[حضرت]] [[امام]] پس از [[قیام]] پانزده خرداد سال ۱۳۴۲، هنگامی که از زندان [[رژیم]] پهلوی [[آزاد]] شدند، خطاب به [[ملت]] [[ایران]] فرمودند: ما از [[مرگ]] هراسی نداریم؛ زیرا مقصد ما هدفی است که [[انبیا]] و [[اولیای الهی]] در آن مسیر سختی‌های فراوان [[تحمل]] کردند؛ [[جان]] خود را تقدیم نمودند و هر کسی در این مسیر ترسی به [[دل]] [[راه]] دهد، [[دین]] ندارد: “اگر ما برای مقصد [[اسلامی]]، برای مقصدی که [[انبیا]] خودشان را به آب و [[آتش]] زدند؛ اولیای عظام خودشان را به کشتن دادند؛ علمای بزرگ [[اسلام]] را به خاطر آن [[آتش]] زدند؛ سر بریدند؛ [[حبس]] کردند؛ [[تبعید]] کردند؛ حبس‌های طولانی کردند؛ اگر چنانچه برای این مقصد بزرگ بترسیم، [[دین]] نداریم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۹۳. </ref>. در ادامه افزودند برای رسیدن به [[فوز عظیم]] [[شهادت]] باید خدای را [[شاکر]] بود: “باید [[شکر]] کنیم که در [[خدا]] کشته بشویم و به صف [[شهدا]] ملحق گردیم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۹۳.</ref>.

[[شهید]] بهشتی در مقاله “مبارزه پیروز” با تحلیل [[حادثه کربلا]] و بیان [[هدف]] [[امام حسین]] {{ع}} از [[قیام]]، [[زندگی]] عاری از [[مبارزه]] را زندگی‌ای غیرپویا می‌داند و تصویر یک [[زندگی]] جامع و [[حقیقی]] را در مفهوم [[مبارزه]] جست‌وجو می‌کند. وی خطاب به [[شیعیان]] و [[دوستداران]] [[امام حسین]] {{ع}} دراین‌باره می‌نویسد: باید بدانند [[مبارزه]] در [[زندگی]] امری است اجتناب‌ناپذیر. از کسالت و کاهلی و از [[گوشه‌نشینی]] بیرون بیایند؛ بدانند تا بشری در [[دنیا]] [[زندگی]] می‌کند، باید همواره [[مبارزه]] ادامه داشته باشد. شیرین‌ترین [[مبارزات]]، [[مبارزه حق علیه باطل]] است: [[مبارزه]] برای زنده نگه داشتن [[فکر]] [[حق]]؛ [[مبارزه]] برای [[اجرای قانون]] [[حق]]. بدانند [[مبارزه]] سنتی دارد و اگر بخواهند در [[مبارزات]] خودشان [[پیروز]] باشند، باید [[هدف]] داشته باشند؛ هدفی صریح و روشن و شناخته‌شده و قابل عرضه بر [[مردم]]؛ هدفی قابل [[اعتماد]]؛ هدفی قابل [[پذیرش]]. باید [[استقامت]] داشته باشند؛ نیرومند باشند؛ [[اراده]] [[قوی]] داشته باشند؛ [[فداکار]] باشند؛ جانبازی کنند؛ [[مال]] و [[جان]] [و] هرچه دارند، حاضر باشند در [[راه]] [[هدف]] از [[دست]] بدهند و نثار کنند. باید توجه داشته باشند با توجه به اوضاع و احوال زمان و مکان برای [[مبارزه]] خودشان [[راه]] و روش و تاکتیک مناسبی [[انتخاب]] کنند<ref>[[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، به نقل از: جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۵۴.</ref>.

[[آیت الله]] طالقانی نیز در مقاله خود [[مشکلات]] [[اجتماعی]] را آسیب‌شناسی می‌کند. ایشان راه‌حل [[تغییر]] و [[تحول]] ساختاری را با تکیه بر [[آیات جهاد]] در احیای [[روحیه]] مبارزه‌طلبی بر پایه تحلیل دوباره مقوله [[جهاد]] جست‌وجو می‌کند. تنها در این صورت است که یک طبقه بر قوا و نیروهای [[مردم]] [[سلطه]] نخواهد یافت و نیز جلو حرکت [[فکری]] [[جامعه بشری]] را می‌گیرند و [[دست]] آنها از دراز شدن به منابع طبیعی که [[خدای عالم]] در دسترس همه قرار داده است باز می‌ماند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۲۲.</ref>. ایشان در این مقاله از [[دستگاه حکومت]] و [[اعمال]] آن [[انتقاد]] می‌کند و بیان حقایق موجود در این رابطه را مرحله‌ای از [[جهاد]] می‌داند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۳۵.</ref>. [[آیت الله]] طالقانی تأکید می‌کند که باید به مستبدان [[پند]] داد و اگر نپذیرند، باید در مقابل آنها [[صف‌آرایی]] کرد. وی از [[علمای دین]] نیز [[انتقاد]] می‌کند که چرا مطالب لازم را درباره [[جهاد]] نمی‌گویند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۴۶؛ به نقل از: جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۲۵۶-۲۵۷.</ref>.

یکی دیگر از آثاری که در این باره وجود دارد، متن [[سخنرانی]] [[شهید مرتضی مطهری]] است که سال ۱۳۹۳ [[هجری قمری]] در [[مسجد]] جامع نارمک ایراد شد. این [[سخنرانی]] در مجله [[مکتب اسلام]] به چاپ رسید. در این [[سخنرانی]] مباحثی مانند [[قداست]]، [[مقام]] و [[منزلت]]، [[جاودانگی]] و [[ثواب]] [[گریه]] بر [[شهید]] مطرح شده است<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۴۳-۴۸۳.</ref>. [[شهید]] در [[اسلام]] از [[جایگاه]] والایی برخوردار است. از نظر [[اسلام]]، هرکس به [[مقام]] و [[درجه]] بشری کشته شده و به یکی از عالی‌ترین و راقی‌ترین درجات و مراتبی که یک [[انسان]] می‌تواند در [[سیر]] صعودی خود بدان [[دست]] یابد، رسیده است. در [[عرف]] [[مسلمانان]] [[شهادت]] واژه‌ای [[مقدس]] شمرده شده است. از تعابیر [[قرآن]] و [[احادیث]] و [[روایات اسلامی]] در این زمینه می‌توان [[منطق]] [[اسلام]] را [[شناخت]] و به [[دلیل]] [[قداست]] یافتن آن در [[عرف]] [[مسلمانان]] پی برد<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۴۴.</ref>. علمای [[مبارز]] [[شیعه]] به [[رهبری]] [[حضرت]] [[امام]] کوشیدند اهمیت، [[جایگاه]] و ابعاد مختلف این آموزه مهم [[اسلامی]] را پس از دهه سی به خوبی برای [[مردم]] تبیین کنند.

[[شهید مطهری]] [[فلسفه]] سفارش [[ائمه]] {{عم}} به [[گریه]] بر [[امام حسین]] {{ع}} را باقی ماندن جریان [[مبارزه با ستم]] می‌داند و می‌گوید: [[ائمه]] [[دین]] خواستند [[قیام امام حسین]] به صورت یک [[مکتب]] و به صورت یک مشعل فروزان همیشه باقی بماند. این یک چراغی است از [[حق]]، از حقیقت‌دوستی، از حقیقت‌خواهی. این یک ندایی است از [[حق‌طلبی]]، از حرّیت، از [[آزادی]]. این [[مکتب]] حریّت و این [[مکتب]] [[آزادی]] و این [[مکتب]] [[مبارزه با ظلم]] را خواستند برای همیشه باقی بماند. در زمان خود [[ائمه اطهار]] که این [[دستور]] صادر شد، سبب شد که جریانی زنده و فعال و انقلابی به وجود آید<ref>مرتضی مطهری، مجموعه آثار (خطابه و منبر «ده گفتار»)، ج۲۵، ص۳۳۸.</ref>. اصلاً داستان [[امام حسین]] {{ع}} که ما آن را زنده نگه داریم، در [[حقیقت]] هوشیار باش و بیدارباش است.... باید در اثر [[تجدید]] یادبود این قضیه همیشه هوشیار باشید، و الا چه فایده‌ای به حال [[حسین بن علی]] که برایش [[گریه]] کنیم<ref>مرتضی مطهری، مجموعه آثار (خطابه و منبر «ده گفتار»)، ج۲۵، ص۳۳۸.</ref>.

ایشان با اشاره به بخشی از [[زیارت وارث]] که می‌خوانیم: {{متن حدیث|یا لَیتَنا کنّا مَعَکمْ فَنَفوزَ مَعَکمْ}} تأکید می‌کند: “آرزوی شرکت در حادثه‌ای که بیش از ۱۳۰۰ سال از آن می‌گذرد، معنا ندارد. اینها برای این است که ما همیشه به خودمان تلقین کنیم که [[حسین بن علی]] را به صورت یک [[مکتب]] زنده [[حفظ]] کنیم.... در [[مکتب]] و زیر لوای [[حسین]] [[مبارزه]] کنیم”<ref>مرتضی مطهری، مجموعه آثار (خطابه و منبر «ده گفتار»)، ج۲۵، ص۳۵۵.</ref>. [[شهید مطهری]] با [[انتقاد]] از کسانی که تنها بر [[مظلومیت امام حسین]] {{ع}} و از سر ترحم [[گریه]] می‌کنند، درباره تبیین چرایی [[گریه]] بر [[امام حسین]] {{ع}} و درسی که [[مردم]] از [[شهید]] می‌گیرند می‌گوید: درسی که از جنبه [[اجتماعی]]، [[مردم]] باید از [[شهادت]] [[شهید]] بگیرند، این است که اولاً نگذارند آن‌چنان زمینه‌هایی پیدا شود.... درس دیگر که باید [[جامعه]] بگیرد، این است که به هر حال باز هم در [[جامعه]] زمینه‌هایی که [[شهادت]] را ایجاب می‌کند، پیدا می‌شود. از این نظر باید عمل قهرمانانه [[شهید]] از آن جهت که به او تعلق دارد و یک عمل آگاهانه و انتخاب‌شده است و به او [[تحمیل]] نشده است، بازگو شود و [[احساسات مردم]] شکل و رنگ [[احساس]] آن [[شهید]] را بگیرد<ref>مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۲، ص۴۷۲.</ref>.

به همین [[دلیل]] استاد می‌فرماید: “گریه بر [[شهید]] شرکت در [[حماسه]] او و هماهنگی با [[روح]] او و موافقت با [[نشاط]] او و حرکت در موج اوست”<ref>مرتضی مطهری، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۶۵.</ref>. بدین‌ترتیب، [[فلسفه]] [[عزاداری]] و [[گریه]] بر [[اباعبدالله الحسین]] {{ع}}، همانا زنده نگه داشتن و [[یادآوری]] حماسه‌آفرینی [[نهضت]] [[سالار شهیدان]] در [[کربلا]] بوده است که در ادامه و استمرار این [[نهضت]] در طول [[تاریخ]] نمود می‌یابد. بی‌شک این نگرشی ژرف و جدید به گفتمان [[عاشورا]] و کربلاست و [[جامعه]] را به [[پویایی]] و [[مبارزه]] وا می‌دارد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۲۴.</ref>.

=== [[انتظار فرج]] ===

در دیدگاه [[شیعه]]، [[انتظار]] و [[طلب]] [[فرج]] از [[خداوند]]، که همان چشم دوختن به [[آینده]] است، جزو [[بهترین]] [[اعمال]] دانسته شده است<ref>{{متن حدیث|أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ‌}} (ر. ک: علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۰۷؛ محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج۷۵، ص۲۰۸).</ref>. لازمه چنین [[ارزش]] و اعتباری آن است که این آموزه به منزله [[موتور]] محرک و عامل شتاب‌زا برای [[مبارزه]] و [[قیام]] علیه [[ظلم]] در جهت برپایی [[عدالت]] باشد. [[اندیشه]] [[انتظار فرج]] و [[رجعت امام]] غایب مایه دلگرمی و [[امیدواری]] [[شیعه]] به [[پیروزی]] نهایی بر [[ظلم]] و [[ظلمه]] است و به آن رنگ موجبیت [[تاریخی]] می‌دهد<ref>ر. ک: حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص۵۴ </ref>. اما متأسفانه در طول [[تاریخ شیعه]]، این [[اندیشه]] به صورتی آرمان‌گرایانه تلقی، و موجب ایستایی و [[جمود]] و [[انفعال]] [[شیعیان]] شده است.

چنین برداشت منفعلانه‌ای از [[انتظار ظهور]] دست‌کم برای گروهی از [[شیعیان]] تثبیت شد. این عده به سلب [[مسئولیت اجتماعی]] و ترک [[مبارزه]] [[معتقد]] بودند. آنان به دسته‌ای از [[روایات]] پیش‌گفته، که [[قیام]] و [[انقلاب]] را قبل از [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} [[باطل]] می‌دانست، استناد می‌جستند. این گروه معتقدند: توسعه زمینه‌های منفی در [[جامعه]] همچون تباه‌کاری‌ها و [[ستمگری‌ها]] و [[ایمان]] و [[اعتقاد]] [[مردم]] به [[اسلام]]، دو عامل اساسی تأثیرگذار در [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} است. بنابراین باید این دو عامل را تقویت کرد و ضمن [[ترویج]] زمینه‌های منفی، [[اسلام]] را به توده‌ها شناساند و به یک رشته [[اصلاحات]] [[اعتقادی]] [[دست]] زد<ref>منظور آنان از اصلاحات اعتقادی آن است که باید جامعه را درباره افکار مصلح‌نماها و کسانی که فریب بهائیت و بابیت را خورده‌اند روشن کرد تا آنان از مقام و شکوه انتظار آگاه شوند. بنابراین منظور آنان به هیچ وجه اصلاحات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... در جامعه نیست (ر. ک: ع. باقی، در شناخت قاعدین زمان، ص۱۳۰). </ref>. در عین حال، باید در سنگر [[تقیه]] و [[استتار]] و [[سکوت]] و حتی [[تظاهر]] نکردن به [[مخالفت]] با [[دشمن]] و کمینگاه [[صبر]] به سر بریم<ref>ر. ک: ع. باقی، در شناخت قاعدین زمان، ص۱۳۸.</ref> تا [[هنگام ظهور]] فرارسد.

چنین باوری موجب پیدایش این [[تفکر]] شد که هر [[حرکت اصلاحی]] و انقلابی با [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} مغایر است و [[ظهور]] ایشان را به تأخیر می‌اندازد. چنین بینشی درباره [[انتظار]] مغایر حرکت و [[مبارزه]] و [[جهاد]] با [[طاغوتیان]] و [[متجاوزان]] به [[حقوق]] انسان‌هاست. با این [[تفکر]]، ستمکارترین افراد که عضو دستگاه جبار [[سلطنت]] بودند می‌توانستند به منتظرترین افراد تبدیل شوند و در کسوت [[انتظار]] به چنین خدماتی در انجمن بپردازند<ref>نویسنده، حضور و عضویت عناصر ساواک رژیم پهلوی در انجمن حجتیه را به منزله مشاهده عینی نقل می‌کند. (ر. ک: ع. باقی، در شناخت قاعدین زمان، ص۱۳۲-۱۳۳).</ref>.

به هر حال [[حضرت]] [[امام]] و شاگردانش این نوع نگرش [[انحرافی]] را به چالش کشیدند. [[حضرت]] [[امام]] به این نوع برداشت [[انحرافی]] و [[ارتجاعی]] را از [[انتظار]]، که میان برخی رواج یافته بود، [[نکوهش]] می‌فرمودند: “ما [[مکلف]] هستیم [[اسلام]] را [[حفظ]] کنیم.... شما در صورتی خلفای [[اسلام]] هستید که [[اسلام]] را به [[مردم]] بیاموزید و نگویید بگذار تا [[امام زمان]] {{ع}} بیاید. شما [[نماز]] را هیچ وقت می‌گذارید تا وقتی [[امام]] تا زمان {{ع}} می‌آید، بخوانید؟ [[حفظ اسلام]] واجب‌تر از [[نماز]] است. [[منطق]] [[حاکم]] خمین را نداشته باشید که می‌گفت: باید [[معاصی]] را رواج داد تا [[امام زمان]] بیاید. اگر [[معصیت]] رواج پیدا نکند [[حضرت]] [[ظهور]] نمی‌کند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۶۹.</ref>. ایشان با رد ادعای کسانی که مقوله [[انتظار فرج]] را به [[گوشه‌نشینی]] و انزواگزینی [[تفسیر]] کرده‌اند، طرف‌داران این [[تفکر]] را به پنج گروه تقسیم کرده و فرموده‌اند که به طور کلی برخی از آنان مغرض و بازیگر و عده‌ای نادان‌اند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۱۳-۱۵.</ref>. [[حضرت]] [[امام]] بر این باورند که کشورهای استعمارگر، مانند [[آمریکا]] و شوروی در تقویت و گسترش این [[تفکر]] نقشی چشمگیر داشته‌اند. آنان می‌کوشیدند از این طریق [[دین]] و [[سیاست]] را از یکدیگر تفکیک کنند تا راحت‌تر [[منافع]] [[کشورهای اسلامی]] را چپاول نمایند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۱۵-۱۶.</ref>.

[[شهید مطهری]] نیز بحث [[انتظار]] را در اثر مستقلی با عنوان [[قیام]] و [[انقلاب مهدی]] {{ع}} بررسی کرده است. ایشان ضمن مردود خواندن دیدگاه کسانی که می‌گویند گسترش [[گناه]] و [[فساد]] زمینه‌ساز [[قیام حضرت مهدی]] {{ع}} است، آن را شبیه [[تفکر]] مارکسیستی در بحث [[تکامل]] [[تاریخ]] دانسته است. مارکسیست‌ها برای [[تکامل]] [[ادوار تاریخی]] مورد نظر خود و سرعت بخشیدن به آهنگ [[تکامل]] [[تاریخ]] به سوی مرحله آرمانی [[کمونیسم]]، ایجاد و گسترش [[نارضایتی]] و [[فساد]] و شکاف‌های طبقاتی را به منزله بستری برای افزایش [[مبارزه]] ضروری می‌دانند؛ باشد که در پرتو آن [[نظام]] قدیم به [[نظام]] جدید تبدیل شود و [[تاریخ]] یک گام به جلو بردارد و به سوی یوتوپیای [[کمونیستی]] نزدیک‌تر شود. بنابر چنین استدلالی، ایجاد و گسترش [[ناهنجاری‌ها]] و [[نابسامانی‌های اجتماعی]] [[مشروع]] و [[مقدس]] می‌شود و در برابر، [[اصلاحات]] جزئی و برداشتن گام‌های التیام‌بخش و تسکین [[آلام]] [[اجتماع]] و حرکت در [[راه]] [[کمالات انسانی]] [[خیانت]] و نارواست<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۲۱.</ref>. [[شهید مطهری]] این نوع [[تفکر]] را بینشی ابزاری می‌داند و آن را نقطه مقابل [[اندیشه]] [[فطری]] و [[انسانی]] قرار می‌دهد. ایشان [[معتقد]] است که حرکت [[انسان]] و [[جامعه]] به سوی [[کمالات]] معنوی‌اش از نوع حرکت دینامیکی است، نه مکانیکی<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۲۲.</ref>. [[شهید مطهری]] سپس [[انتظار فرج]] را به دو دسته تقسیم می‌کند: “انتظار [[فرج]] دو گونه است: انتظاری که سازنده است؛ تحرک‌بخش است؛ تعهدآور است؛ [[عبادت]] بلکه بافضیلت‌ترین [[عبادت]] است؛ و انتظاری که ویرانگر است؛ بازدارنده است؛ فلج‌کننده است؛ و نوعی [[اباحیگری]] محسوب می‌شود”<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۳۶.</ref>.

[[استاد مطهری]] به بررسی [[استدلال]] و ریشه‌یابی دیدگاه کسانی می‌پردازد که به [[حق]] اشاعه [[گناه]] و [[فساد]] در [[جامعه]] به منظور [[زمینه‌سازی ظهور]] معتقدند: برداشت قشری [[مردم]]، از [[مهدویت]] و [[قیام]] [[انقلاب مهدی]] [[موعود]] این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج [[ظلم‌ها]] و [[تبعیض‌ها]] و [[اختناق‌ها]] و [[حق‌کشی‌ها]] ناشی می‌شود.... آن‌گاه [که] جز نیروی [[باطل]] نیرویی [[حکومت]] نکند [و] فرد صالحی در [[جهان]] یافت نشود این انفجار رخ می‌دهد و [[دست]] [[غیب]] برای [[نجات]] [[حقیقت]]... از آستین بیرون می‌آید. علی‌هذا هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر [[اصلاح]] یک نقطه روشن است و تا در صحنه [[اجتماع]] نقطه روشنی هست، [[دست]] [[غیب]] ظاهر نمی‌شود برعکس هر [[گناه]] و هر [[فساد]] و هر [[ظلم]] و هر تبعیضی و هر [[حق‌کشی]]، هر [[پلیدی]]، به [[حکم]] اینکه مقدمه [[صلاح]] کلی است و انفجار را قریب‌الوقوع می‌کند، پس [[بهترین]] کمک به [[تسریع در ظهور]] و [[بهترین]] شکل [[انتظار]]، [[ترویج]] و [[اشاعه فساد]] است. اینجاست که [[گناه]]، هم فال است و هم تماشا! هم [[لذت]] و کام‌جویی است و هم کمک به [[انقلاب مقدس]] نهایی!<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۳۷.</ref>.

ایشان این نوع برداشت را [[مخالف]] [[موازین]] [[اسلام]] معرفی کرده است: “این نوع برداشت از [[ظهور]] و [[قیام مهدی]] {{ع}} و این نوع [[انتظار فرج]] که منجر به نوعی تعطیلی در حدود و [[مقررات اسلامی]] می‌شود و نوعی [[اباحیگری]] باید شمرده شود، به هیچ وجه با [[موازین اسلامی]] و [[قرآنی]] وفق نمی‌دهد”<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۳۷.</ref>.

به نظر ایشان، نگاه درست به مقوله [[انتظار]] و [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}}، آن‌گونه که از [[آیات]] و [[روایات]] موجود استفاده می‌شود، حلقه‌ای است از حلقه‌های [[مبارزه]] [[اهل حق]] و [[اهل باطل]] که به [[پیروزی]] نهایی [[اهل حق]] می‌انجامد. سهیم بودن یک فرد در این [[سعادت]] موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه [[اهل حق]] باشد. ایشان به استناد [[آیات قرآن کریم]]، [[ظهور امام زمان]] {{ع}} را منتی از سوی [[خداوند]] بر [[مستضعفان]] و وسیله‌ای برای [[پیشوا]] شدن آنان و تحقق [[وعده الهی]] می‌داند<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۳۷.</ref>. مرحوم [[آیت الله]] طالقانی نیز سال ۱۳۸۴ ق در [[سخنرانی]] خود با تشریح ابعاد مختلف دیدگاه [[شیعه]] درباره [[انتظار]]، این [[اعتقاد]] [[مکتب تشیع]] را موجب [[امید به آینده]] توصیف می‌فرماید: همین [[عقیده]] [[نشاط‌انگیز]] و محرک و امیدبخش است. همین [[امید]] و [[انتظار]] است که در محیط‌های تاریک [[ستمگری‌ها]] و بیدادها معتقدین را پایدار و ثابت می‌دارد... باعث [[حیات]] و بقا و [[پیشرفت]] [[اسلام]] همین [[عقیده]] است که از [[روح]] [[امامت]] و [[پیروی]] از آن سرچشمه می‌گیرد. سِرّ بقای [[شیعه]] و گسترش آن در میان دشمن‌های داخل و دشمن‌های خارجی همین است. همین [[عقیده]] است که به [[پیروان]] [[امامت]]، [[حیات]] و تحرک خاصی بخشیده است<ref>[[سید محمود طالقانی|طالقانی، سید محمود]]، آینده بشریت از نظر مکتب ما، ص۷۰.</ref>.

=== [[اجتهاد]] ===

[[اجتهاد]] در لغت از ریشه جُهد به ضم جیم به معنای [[توانایی]]، و به [[فتح]] جیم به معنای [[مشقت]] و [[رنج]]، عبارت است از به کار گرفتن همه [[قدرت]] و [[توانایی]]<ref>ر. ک: محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۳، ص۱۳۵.</ref>. در مجمع البحرین [[اجتهاد]] به معنای [[مبالغه]] در جهد آمده<ref>ر. ک: فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۳، ص۳۲.</ref>، و در اصطلاح یعنی {{عربی|استفراغ الوسع والبال لتحصيل الحكم الشرعي}}<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، تهذیب الاصول، ج۳، ص۱۳۷.</ref>؛ به کار بردن منتهایِ کوشش در [[استنباط]] [[حکم شرعی]] از روی [[ادله]] معتبره [[شرعی]].

هر چند اصل [[اجتهاد]] در [[مکتب]] [[شیعه]] و [[اهل سنت]] وجود دارد، [[اختلاف]] آرا را میان فقهای دو [[مکتب]] درباره نوع احتهاد مقبول و مردود نباید نادیده گرفت. [[اجتهاد]] در نظر [[شیعه]] بر دو دسته است: [[مشروع]] و [[ممنوع]]. [[اجتهادی]] که در [[شیعه]] [[ممنوع]] دانسته می‌شود، به معنای تقنین و [[تحریم]] [[قانون]] است؛ یعنی [[مجتهد]] حکمی را که از [[کتاب و سنت]] نیست با [[فکر]] و [[رأی]] خودش وضع کند که در اصطلاح بدان “اجتهاد رأی” گفته می‌شود. این نوع [[اجتهاد]] از نظر [[شیعه]] [[ممنوع]]، اما از نظر [[اهل سنت]] جایز است<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (اصل اجتهاد در اسلام «ده گفتار»)، ج۲۰، ص۱۶۴.</ref>.

واژه [[اجتهاد]] تا [[قرن پنجم]] به معنای [[قیاس]] و [[اجتهاد]] [[رأی]] به کار می‌رفت. [[علمای شیعه]] همچون [[شیخ طوسی]] در کتاب عدة الاصول تا آن زمان در کتب خود، باب الاجتهاد را برای رد کردن و [[باطل]] شمردن [[اجتهاد]] مطرح می‌کردند. اما کم‌کم معنای آن حتی میان خود علمای [[اهل سنت]]<ref>در اهل سنت، بعدها باب اجتهاد مسدود، و مذاهب در عدد چهار خلاصه شد. امروز طرف‌داران نظریه مقاصد الشریعه باب اجتهاد را مفتوح می‌دانند و همچنین بسیاری از اندیشمندان اهل سنت به این انفتاح باب اجتهاد بازگشته‌اند... (برای مطالعه بیشتر، ر. ک: احمد ریسیونی و آقابزرگ تهرانی، اجتهاد و مذاهب اسلامی، ترجمه محمود افتخارزاده).</ref> مثل ابن‌حاجب در کتاب مختصر الاصول<ref>این کتاب را عضدی شرح کرده است و تا همین اواخر کتاب اصول رسمی دانشگاه الازهر مصر بود.</ref>[[تغییر]] کرد به معنای به کار بردن [[تدبر]] و [[تعقل]] [[فهم]] [[ادله]] شرعیه، که البته به دسته‌ای از [[علوم]] نیاز دارد که مقدمه [[شایستگی]] و استعداد [[تعقل]] و [[تدبر]] صحیح و عالمانه است. [[مجتهد]] نیز به کسی می‌گویند که این [[علوم]] را دارا باشد. بنابراین نخستین کسی که کلمه [[اجتهاد]] و [[مجتهد]] را در [[شیعه]] به این معنا به کار برد به [[گمان]] [[قوی]] [[علامه حلی]] است. ایشان در کتاب [[تهذیب]] الاصول پس از باب القیاس، باب الاجتهاد را مطرح کرد و در آنجا [[اجتهاد]] را به همین معنا به کار برد که امروز نیز شایع است<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (اصل اجتهاد در اسلام «ده گفتار»)، ج۲۰، ص۱۶۶-۱۶۷.</ref>. البته چهار قرن پیش، جریانی مهم و خطرناک به نام اخباریگری در عالم [[تشیع]] با موضوع [[اجتهاد]] پیدا شد، اما به زودی گروهی از علمای مبرز و دلیر آن را [[سرکوب]] کردند و دوام چندانی نیافت. [[مکتب]] اخباری منکر [[حجیت عقل]] بود و [[حجیت]] و [[سندیت]] [[قرآن]] را نیز به بهانه آن‌که [[فهم قرآن]] مخصوص [[اهل بیت پیامبر]] است و [[وظیفه]] ما [[رجوع]] به [[احادیث]] [[اهل‌بیت]] است، منکر بود. همچنین [[اجماع]] را [[بدعت]] [[اهل سنت]] می‌دانست. بنابراین [[معتقد]] بود از میان [[ادله]] اربعه یعنی [[کتاب و سنت]] و [[اجماع]] و [[عقل]]، تنها [[سنت]] [[حجت]] است. به هر حال، [[مکتب]] اخباری ضد [[مکتب]] [[اجتهاد]] و [[تقلید]] است و [[تقلید]] از غیر [[معصوم]] را [[حرام]] می‌داند<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (اصل اجتهاد در اسلام «ده گفتار»)، ج۲۰، ص۱۶۹.</ref>.

[[شهید مطهری]] در تبیین این مسئله که چرا [[تقلید]] بدوی از [[مجتهد]] زنده لازم است می‌فرماید: “تقلید [[مردم]] از مجتهدین زنده و توجه به آنها یک وسیله‌ای است برای ابقا و تکمیل [[علوم]] اسلامی”<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (اصل اجتهاد در اسلام «ده گفتار»)، ج۲۰، ص۱۷۹.</ref>. افزون بر این، روز‌به‌روز [[علوم]] پیش می‌روند و [[تکامل]] می‌یابند و [[مشکلات]] حل‌نشده در دوران علمای قدیم حل می‌شود. [[دلیل]] دیگر نیز این است که [[علما]] پاسخ‌گوی مسائل و [[مشکلات]] جدید [[مسلمانان]] بنابر [[روایت]] {{متن حدیث|وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا}} باشند<ref>ر. ک: محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۴۰؛ قطب‌الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۳، ص۱۱۱۳؛ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، الغیبة، ص۲۹۰.</ref>. [[استاد مطهری]] در پایان به منظور بهتر شدن [[اجتهاد]] [[شیعه]] پیشنهادهایی را مطرح می‌کند. [[بهترین]] پیشنهاد را نیز از مرحوم حاج شیخ [[عبدالکریم حائری یزدی]]، مؤسس [[حوزه علمیه قم]] [[نقل]] می‌کند:

ایشان پیشنهاد دیگری در زمینه [[پیشرفت]] و [[ترقی]] [[فقه]] مطرح می‌کنند و آن [[همکاری]] و [[همفکری]] بین [[دانشمندان]] طراز اول و صاحب‌نظران هر رشته است. در دنیای امروز، دیگر [[فکر]] و عمل فرد [[ارزش]] ندارد. به نظر ایشان، [[علما]] و [[دانشمندان]] هر رشته باید پیوسته با یکدیگر تبادل نظر کنند. در این صورت اگر نظریه مفید و صحیحی پیدا شود، زودتر انتشار می‌یابد و اگر نظریه‌ای [[باطل]] باشد، بطلانش زودتر روشن می‌شود و اثر آن از بین می‌رود. [[شهید مطهری]] پس از [[نقل]] چنین پیشنهادهایی، ابراز [[تأسف]] می‌کند که میان ما هنوز نه تقسیم کار و تخصص پیدا شده و نه [[همکاری]] و [[همفکری]]. ایشان [[معتقد]] است با چنین وضعیتی نباید حل و فصل [[مشکلات]] را [[انتظار]] داشت<ref>ر. ک: [[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (اصل اجتهاد در اسلام «ده گفتار»)، ج۲۰، ص۱۸۵.</ref>.

[[حضرت]] [[امام زمان]] و مکان را به منزله دو عنصر تعیین‌کننده در [[اجتهاد]] پویا [[احیا]] کردند: “زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref>. ایشان بر این [[باور]] بودند که باید [[مدیریت]] فردی و [[اجتماعی]] افراد و [[جامعه]] در [[دست]] [[مجتهد]] واقعی قرار گیرد. [[مجتهد]] واقعی از نظر ایشان کسی است که افزون بر داشتن ویژگی‌هایی چون [[تقوا]]، [[دانش]] و... ، از برنامه‌ها و [[استراتژی]] [[استکبار]] و سیاست‌های [[حاکم]] بر این [[جهان]] دوقطبی به خوبی [[آگاه]] باشد: آشنایی به [[روش برخورد]] با حیله‌ها و تزویرهای [[فرهنگ]] [[حاکم]] بر [[جهان]]، داشتن [[بصیرت]] و دید [[اقتصادی]]، اطلاع از کیفیت برخورد با [[اقتصاد]] [[حاکم]] بر [[جهان]]، [[شناخت]] [[سیاست‌ها]] و حتی سیاسیون و فرمول‌های دیکته شده آنان و [[درک]] موقعیت و نقاط قوت و [[ضعف]] دو [[قطب]] [[سرمایه‌داری]] و کمونیزم که در [[حقیقت]] [[استراتژی]] [[حکومت]] بر [[جهان]] را ترسیم می‌کنند، از ویژگی‌های یک [[مجتهد]] جامع است. یک [[مجتهد]] باید [[زیرکی]] و هوش و [[فراست]] [[هدایت]] یک [[جامعه]] بزرگ [[اسلامی]] و حتی غیر [[اسلامی]] را داشته باشد و علاوه بر [[خلوص]] و [[تقوا]] و زهدی که در خور [[شأن]] [[مجتهد]] است، واقعاً [[مدیر و مدبر]] باشد<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref>.

== گفتار چهارم: [[مبارزه با حاکم جائر]] در [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] ==

=== [[قانون اساسی]] و [[استکبار]] و [[ظلم‌ستیزی]] ===

==== [[نفی ستم]] ====

“ستم” در لغت معادل [[ظلم]] و به معنای [[ظلم]]، [[جور]]، [[تعدی]] و ایذا آمده<ref>ر. ک: محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۸۲۴ و ۲۲۵۲.</ref>، و در اصطلاح به معنای “وضع شیء در غیر موضع” است<ref>{{عربی|ظلم: الظُّلْمُ وَضْعُ الشَّيْ‌ءِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِه‌}} (محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۱۳، ص۳۷۳).</ref>. به هر حال، [[ظلم]] در [[تقابل]] با “عدل” است که “تجاوز و تعدی”، “تبعیض و نابرابری” و “عدم تناسب در امور” را دربردارد که زمینه بحران‌های عمیق و [[اجتماعی]] را فراهم می‌آورد.

# '''[[قانون‌گذاری]]''': نخستین [[وظیفه]] [[دولت]]، بررسی عوامل زمینه‌ساز [[ظلم]] و راه‌های مقابله با آن و نیز تنظیم [[قوانین]] مناسبی است که بر پایه آن [[عدالت اجتماعی]] برپا شود.

# '''سیاست‌گذاری و [[برنامه‌ریزی]]''': برپایی [[عدالت]] و [[مقابله با ظلم]] بر ابتکار [[عمل]] [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] مناسب [[دولت]] مبتنی است. دستیابی به اهداف یادشده به [[اقدام]] [[شایسته]] و نیز [[برنامه‌ریزی]] و سیاست‌گذاری مدبرانه و بررسی استعدادها و نیازسنجی‌های ملی نیاز دارد. اصل سوم [[قانون اساسی]]، [[وظایف]] کلی [[دولت]] را دراین‌باره برشمرده است. این [[وظایف]] که اهم آنها بر [[نفی ستم]] تأکید دارد به شرح ذیل است:

## محو [[استبداد]] و [[خودکامگی]] و انحصارطلبی (بند ح)؛

## تأمین آزادی‌های [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] در حدود [[قانون]] (بند ۷)؛

## رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه‌های مادی و [[معنوی]] (بند ۹)؛

## ایجاد [[نظام اداری]] صحیح و حذف تشکیلات غیر ضرور (بند ۱۰)؛

## پس‌ریزی [[اقتصاد]] صحیح و عادلانه بر طبق [[ضوابط اسلامی]] جهت ایجاد [[رفاه]] و [[رفع فقر]] و برطرف ساختن هر [[محرومیت]] در زمینه‌های [[تغذیه]] و [[مسکن]] و کار و [[بهداشت]] و تعمیم بیمه (بند ۱۲)؛

## تأمین [[حقوق]] همه جانبه افراد اعم از [[زن]] و مرد و ایجاد [[امنیت]] [[قضایی]] عادلانه برای همه و تساوی عموم در برابر [[قانون]] (بند ۱۴)؛

## توسعه و تحکیم [[برادری]] [[اسلامی]] و [[تعاون]] عمومی بین همه [[مردم]] (بند ۱۵). در مجموع، [[اعمال]] سیاست‌های بالا با [[نفی]] [[ستمگری]] و ستم‌کشی محیطی مناسب را برای [[آرامش]] خاطر [[جامعه]] فراهم می‌سازد.

# '''[[نظارت]] اجرایی و [[قضایی]]''': [[دولت]] برای جلوگیری از [[تعدی]] و [[ستم]]، همواره به [[مراقبت]] و [[نظارت]] بر امور موظف است اقدامات [[اداری]] و انتظامی مستمر در امور گوناگون [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]]، زمینه استقرار [[نظم]] و [[امنیت]] و [[رفاه عمومی]] را فراهم می‌سازد. افزون بر آن، [[ستم‌دیدگان]] باید از امکانات لازم و کافی برای [[نظم]] برخوردار باشند. در این باره اصل ۳۴ مقرر می‌دارد: “دادخواهی [[حق]] [[مسلم]] هر فرد است و هرکس می‌تواند به منظور [[دادخواهی]] به [[دادگاه]] [[صالح]] [[رجوع]] نماید. همه افراد [[ملت]] [[حق]] دارند این‌گونه دادگاه‌ها را در دسترس داشته باشند و هیچ‌کس را نمی‌توان از دادگاهی که به موجب [[قانون]] [[حق]] مراجعه به آن را دارد منع کرد”<ref>[[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۹۵-۱۰۰.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۳۴.</ref>.

==== [[نفی سلطه‌گری]] ====

[[سلطه]] در لغت به معنای “تمکن و قدرت”<ref>ر. ک: [[سید علی اکبر قرشی|قرشی، سید علی اکبر]]، احسن الحدیث، ج۵، ص۴۹.</ref> یا “قدرت از روی قهر”<ref>ر. ک: [[سید غلام رضا خسروی حسینی|خسروی حسینی، سید غلام رضا]]، تفسیر، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج۲، ص۲۴۱</ref> و در اصطلاح [[سیاسی]] معادل [[استعمار]] و در [[فرهنگ]] [[قرآنی]] معادل [[استکبار]] است. [[سلطه]] در اصطلاح [[سیاسی]] [[تسلط]] [[سیاسی]] یا [[اقتصادی]] یک [[کشور]] بر [[کشور]] یا کشورهای دیگر است. گرچه امروزه در [[حقوق]] بین‌الملل، اصل بر تساوی [[حاکمیت]] [[دولت‌ها]] و [[احترام به حقوق]] متقابل و مداخله نکردن کشورها در امور داخلی یکدیگر است، واقعیت‌های [[سیاسی]]- [[اجتماعی]] موجود از وجود قدرت‌های امپریالیستی و سلطه‌های گوناگون حکایت دارد که به صورت‌های گوناگون [[اقتصادی]]، [[اعتقادی]]، [[فرهنگی]]، نظامی و [[سیاسی]] [[خودنمایی]] می‌کند<ref>کشورهای قدرتمند، با برخورداری از منابع سرشار، مانند نظام سیاسی کارآمد، تکنولوژی پیشرفته و داشتن موقعیت‌های برجسته سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی همیشه در وضعیت سلطه‌جویی قرار داشته‌اند.</ref>.

متون [[اسلامی]]، به ویژه [[قرآن کریم]] [[سلطه]] و [[استکبار]] را که از [[هواهای نفسانی]] افراد و گروه‌ها سرچشمه می‌گیرد سخت [[نکوهش]] می‌کند<ref>{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا}} «و آنان که به لقای ما امیدوار نیستند می‌گویند: چرا بر ما فرشتگان را فرو نفرستاده‌اند یا پروردگارمان را نمی‌بینیم؟ به راستی خود را بزرگ شمردند و سرکشی بزرگی ورزیدند» سوره فرقان، آیه ۲۱.</ref>. از آنجا که [[مستکبران]] با به بند کشیدن دیگران، دور از [[عدالت]] عمل می‌کنند، منکر حق‌اند<ref>{{متن قرآن|إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ}} «خدای شما خدایی یگانه است بنابراین آنان که به جهان واپسین بی‌ایمانند دل‌هایی ناباور دارند و سرکشند» سوره نحل، آیه ۲۲.</ref> و [[خداوند]] [[مستکبران]] را [[دوست]] ندارد<ref>{{متن قرآن|لَا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ}} «ناگزیر خداوند آنچه پنهان می‌دارند و آنچه آشکار می‌کنند می‌داند؛ بی‌گمان او سرکشان را دوست نمی‌دارد» سوره نحل، آیه ۲۳.</ref>. کشورهای سلطه‌گر، از گذشته تا کنون با عناوین مختلفی چون “سیادت ملی”، [[منافع]] ملی” و “امنیت ملی”، مطامع سلطه‌جویانه و [[استعماری]] خود را در کشورهای دیگر پیگیری کرده‌اند. در [[دین اسلام]]، بر فرض وجود برخی امتیازات و توانایی‌ها، [[تمسک]] به شیوه‌های استکباری و سلطه‌جویی بر [[مردم]] [[ممنوع]] است. بر این اساس، [[خداوند]] [[مستکبران]] را [[دوست]] ندارد. [[قانون اساسی]] نیز [[سیاست خارجی]] را بر [[نفی]] هرگونه سلطه‌جویی مبتنی دانسته است. [[جمهوری اسلامی ایران]] در [[سیاست خارجی]] به دنبال [[استعمار]] کشورها نیست؛ [[چشم]] به [[اراضی]] و معادن و ذخایر دیگر [[ملل]] ندوخته؛ در [[مقام]] [[تسلط]] بر هیچ [[سرزمین]] و جماعتی نیست؛ در اصل [[آزادی]] و [[حکومت]]، [[حق]] و [[عدل]] را [[حق]] همه [[مردم]] [[جهان]] می‌شناسد<ref>ر. ک: [[سید جلال‌الدین مدنی|مدنی، سید جلال‌الدین]]، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ص۳۴۲.</ref>. بنابراین از نظر مادی، [[جمهوری اسلامی ایران]] تا کنون در موقعیت [[سلطه‌گری]] نبوده است، اما از نظر [[معنوی]] و [[عقیدتی]] به [[دلیل]] برخورداری از اصل [[دعوت]] و [[تبلیغات]] ممکن است در مظان [[اتهام]] مداخله و [[سلطه‌گری]] [[عقیدتی]] قرار گیرد که به دلایلی توجیه پذیر است<ref>برای مطالعه بیشتر، ر. ک: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوقو اساسی جمهوری اسلامی، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۴.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۳۶.</ref>.

==== [[نفی سلطه‌پذیری]] ====

[[کشور ایران]] در گذشته همواره کانون رقابت‌های [[استعماری]] و مداخله دولت‌های [[عثمانی]] روس و [[انگلیس]] بوده است. در این رقابت‌ها، بخش‌هایی از [[سرزمین]] [[ایران]] جدا شد؛ امتیازاتی به این کشورها داده شد و کشورمان به منطقه [[نفوذ]] روس و [[انگلیس]] تبدیل گردید. پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ این [[نفوذ]] [[رشد]] فزاینده یافت و از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]]، امریکا از جنبه‌های مختلف [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و نظامی بر [[کشور]] [[سلطه]] همه‌جانبه داشت<ref>برای مطالعه بیشتر، ر. ک: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، ص۳۷۲.</ref>. یکی از دستاوردهای [[انقلاب اسلامی ایران]]، [[نفی]] [[سلطه]] همه‌جانبه [[استکبار]] و در رأس آن امریکا و روسیه بود که در قالب [[شعار]] “نه شرقی، نه غربی” تبلور یافت. این [[سیاست]] که در بند پنجم اصل سوم [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] نیز به وضوح بر آن تصریح شده تأکید می‌کند که [[دولت]] موظف است همه امکانات خود را برای “طرد کامل [[استعمار]] و جلوگیری از [[نفوذ]] اجانب” به کار گیرد. [[انقلاب اسلامی ایران]] از بدو [[پیروزی]] این اصل را در [[سیاست خارجی]] خود به کار گرفت و [[رهبران]] [[جمهوری اسلامی ایران]] بارها بر این اصل تأکید کرده‌اند. تبلور این اصل پس از [[انقلاب اسلامی]] نخستین بار در حادثه گروگان‌گیری اعضای [[سفارت]] امریکا (۱۳ آبان ۱۳۵۸) بود که [[امام خمینی]] آن را “انقلاب دوم” نامید. در [[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] نیز بارها بر این [[سیاست]] تأکید شده و همه مجاری [[نفوذ]] [[سیاست]] [[اجانب]] را مسدود ساخته است. همچنین بر این اصل در [[سیاست]] [[آموزشی]] و [[فرهنگی]]، نظامی، [[اقتصادی]] و خارجی تأکید شده است<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref>. اصل ۱۴۶، استقرار هرگونه پایگاه نظامی خارجی را منع کرده و اصل ۱۴۵، عضویت [[بیگانگان]] را در [[ارتش]] [[ممنوع]] ساخته است. همچنین اصل ۸۱ اعطای امتیاز در عرصه‌های مختلف را به خارجی‌ها مطلقاً [[ممنوع]] دانسته است. اصول بالا همگی در جهت [[نفی سلطه‌پذیری]] قرار دارد<ref>ر. ک: سیدجلال‌الدین مدنی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ص۳۴۲.</ref>. اصل ۱۵۳ به یکی از مجاری درخور توجه [[بیگانگان]] که اغلب برای [[سلطه‌گری]] از آن استفاده می‌شود، توجه کرده و تأکید نموده است تا قراردادهای متعارف که بر اساس [[روابط]] صلح‌آمیز متقابل و دادوستدهای معمولی بسته می‌شود و امکان [[سلطه]] یافتن را فراهم می‌سازد، به دقت بررسی شود. همچنین با نظر کارشناسی [[اقدام]] گردد تا هم [[روابط]] برقرار شود و هم [[راه]] سلطه‌جویی و [[نفوذ]] بسته گردد. طبیعی است که بنا بر این اصل، هرگونه [[قرارداد]] که ماهیت [[استعماری]] داشته باشد و زمینه [[سلطه اجانب]] را فراهم سازد از منظر [[قانون اساسی]] [[ممنوع]] خواهد بود<ref>ر. ک: [[محمد یزدی|یزدی، محمد]]، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۶۶۵.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۳۸.</ref>.

==== حمایت‌های [[انسانی]] در سطح [[جهان]] ====

# '''[[حمایت از مستضعفان]]''': [[مستضعف]] از ماده [[استضعاف]] به معنای [[ناتوانی]] [[انسان]] از جنبه‌های جسمی، [[فکری]] و [[روحی]] است. [[مستضعفان]] نیز افرادی به شمار می‌روند که بر اثر ستم‌های [[ظالمان]] و [[مستکبران]] از جنبه‌های [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]]، [[اخلاقی]]، [[فکری]]، [[فرهنگی]] و [[سیاسی]] تحت فشار قرار گرفته‌اند و حقوقشان تضییع شده است<ref>ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۴، پاورقی ص۹.</ref>؛ به طوری که [[توانایی]] [[تصمیم‌گیری]] برای [[سرنوشت]] و امور خود را ندارند. [[قرآن مجید]] بارها درباره [[استضعاف]] [[مؤمنان]] به [[دست]] [[مستکبران]] [[سخن]] به میان آورده و آنها را به [[مبارزه]] با [[جباران]] [[ترغیب]] کرده است<ref>{{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}} «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>. [[حمایت از مستضعفان]] تکلیفی [[اسلامی]] و شناسایی و [[حمایت]] نهضت‌های آزادی‌بخش با شرایطی خاص، یکی از موضوعات [[حقوق]] بین الملل است<ref>ر. ک: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۳۹۸.</ref>. [[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] به منزله یک [[کشور اسلامی]] “سعادت [[انسان]] در کل [[جامعه بشری]] را [[آرمان]] خود می‌داند و [[استقلال]] و [[آزادی]] و [[حکومت حق]] و [[عدل]] را [[حق]] همه [[مردم]] [[جهان]] می‌شناسد. بنابراین در عین خودداری کامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملت‌های دیگر، از [[مبارزه]] حق‌طلبانه [[مستضعفین]] در برابر [[مستکبرین]] در هر نقطه از [[جهان]] [[حمایت]] می‌کند”<ref>اصل ۱۵۴ قانون اساسی.</ref>. نخستین شرط [[حمایت از مستضعفان]] در مقابل [[مستکبران]]، دخالت نکردن در امور داخلی کشورهاست. بنابر اصل سوم اعلامیه ۲۴ اکتبر ۱۹۷۰ “کشورها طبق منشور [[ملل]] [[متحد]] موظف‌اند در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند”<ref>به نقل از: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۴۰۳.</ref>. این [[تکلیف]] به منزله تعهدی [[حقوقی]] در اصل یادشده، یعنی اصل ۱۵۴ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] لحاظ شده است. چنین حمایتی هیچ‌گونه دخالتی در امور داخلی کشورها به شمار نمی‌آید؛ زیرا تا زمانی که [[ملت‌ها]] برای احقاق [[حق]] خود مصمم نشده‌اند، امکان هیچ‌گونه تغییری در وضع آنها وجود ندارد. هرگاه جامعه‌ای بیدار شد و برای احقاق [[حقوق]] [[مسلم]] خود [[قیام]] کرد، [[حمایت]] از چنین جنبشی که خودجوش است، دخالت به شمار نمی‌رود؛ زیرا [[استحکام]] و [[ثبات]] [[نظام]] به [[حمایت]] و خواست آنها بستگی دارد و زمانی که ملتی خواهان [[استمداد]] ملتی دیگر باشد، از حقوقش استفاده کرده است<ref>ر. ک: سیدجلال‌الدین مدنی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ص۳۴۴.</ref>. بنابراین استمدادطلبی ملتی که [[حقوق]] اساسی آنها تضییع شده، هرگز از موارد دخالت در [[حقوق]] دیگر [[ملت‌ها]] به شمار نمی‌رود. متون [[اسلامی]] درباره مبانی [[عقیدتی]] [[جهاد]] و [[دفاع]] غنای کافی دارد<ref>بند ب ماده {{ع}}اعلامیه اسلامی حقوق بشر؛ الخلق عیال الله فأحب الخلق إلی الله من نفع عیال الله (ر. ک: محمد بن محمد بن اشعث کوفی، الجعفریات (الأشعثیات)، ص۱۹۳.</ref>.

# '''[[حمایت از پناهندگان]]''': [[ستم]] [[فرمانروایان]] و [[آزار]] [[مخالفان]]، موجب [[احساس]] [[ناامنی]] و فرار و [[هجرت]] [[مخالفان]] از [[سرزمین]] خود و [[پناه]] بردن به کشورهای دیگر شده است. در [[حقوق]] بین‌الملل، [[پناهندگی]] یعنی “حالت شخصی که با [[احساس]] خطر نسبت به [[حیات]] و [[آزادی]] خویش به خاطر نژاد، [[مذهب]]، ملّیت، [[عقاید]] [[سیاسی]] و یا هرگونه [[ناامنی]] محیطی، ناگزیر از ترک [[کشور]] متبوع و [[اقامتگاه]] دائمی خویش باشد”<ref>[[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۴۰۴.</ref>. [[اسلام]] نیز اگر [[بیگانگان]] غیرمسلمان خواهان [[پناهندگی]] باشند، [[امان]] آنان را [[امضا]] می‌کند. در [[فقه سیاسی]] [[شیعه]]، فصلی با عنوان “استیمان” وجود دارد و [[فقها]] با توجه به [[منابع اسلامی]]، [[مشروعیت]] [[قرارداد]] [[امان]] ([[پناهندگی]]) را پذیرفته‌اند. [[شیخ طوسی]] در کتاب [[مبسوط (کتاب)|مبسوط]]، با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ...}}<ref>«و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست به او پناه ده تا کلام خداوند را بشنود سپس او را به پناهگاه وی برسان» سوره توبه، آیه ۶.</ref> ([[استیمان]] [[مشرک]]) و [[عقد]] [[امان]] [[حدیبیه]] [[معتقد]] است که [[امام]] [[معصوم]] می‌تواند با توجه به [[مصالح مسلمانان]] در هرجا و مکان، بدون هیچ [[محدودیت]] با [[مشرکان]] [[پیمان]] [[امان]] ببندد؛ اما [[نایب امام]] تنها در یک [[سرزمین]] به انعقاد [[پیمان]] با هر یک از افرادی که به وی مراجعه می‌کنند مجاز است؛ بدون آنکه همه [[کفار]] را شامل شود<ref>{{عربی|فاذا ثبت جوازه نظر، فإن كان العاقد الامام جاز أن يعقد لأهل الشرك كلهم في جميع البقاع و الأماكن}} (ر. ک: ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج۲، ص۱۴). </ref>. [[محقق حلی]] در [[شرایع]] [[معتقد]] است یک نفر [[مسلمان]] اجازه دارد شماری از [[کفار]] را [[امان]] دهد؛ بدون آنکه مجاز باشد به همه [[کفار]] یک منطقه [[امان]] دهد؛ اما [[امام]] {{ع}} می‌تواند برای [[کفار]] به طریق عموم و خصوصی [[عقد]] [[امان]] ببندد. [[مقام]] [[منصوب]] از سوی [[امام]] نیز می‌تواند تا آن حد که به وی اجازه داده شده است، [[قرارداد]] [[امان]] ببندد<ref>ر. ک: نجم‌الدین جعفر بن حسن حلی، شرایع الاسلام، ترجمه ابوالقاسم بن احمد یزدی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ص۱۱۴-۱۱۵؛ به نقل از: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۴۰۹.</ref>. [[قانون اساسی]] جمهوری نیز [[پناهندگی]] را پذیرفته و در اصل ۱۵۵ مقرر می‌دارد: “دولت [[جمهوری اسلامی ایران]] می‌تواند به کسانی که [[پناهندگی]] [[سیاسی]] بخواهند، [[پناه]] دهد؛ مگر اینکه بر طبق [[قوانین]] [[ایران]] [[خائن]] و [[تبهکار]] شناخته شوند”. تدوین و تنظیم آیین‌نامه‌های مربوط به [[پناهندگی]] [[سیاسی]] در حیطه [[وظایف]] و اختیارات [[وزارت]] امور خارجه است. “تدوین و اجرای آیین‌نامه‌های مربوط به [[تابعیت]] و [[پناهندگی]] [[سیاسی]] با [[همکاری]] و هماهنگی [[وزارت]] [[کشور]] و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط در عهده [[وزارت]] امور خارجه است”<ref>بند پنجم قانون وظایف و اختیارات وزارت امور خارجه، مصوب ۲۰/۱/۱۳۶۴.</ref>. در [[آیین]] [[نامه]] پناهندگان مصوب [[هیئت]] [[وزیران]] آمده است: “مقصود از [[پناهنده]]، فردی است که به علل [[سیاسی]]، مذهبی، نژادی یا عضویت گروه‌های خاص [[اجتماعی]]، از [[ترس]] [[جان]] و [[شکنجه]] خود و افراد خانواده‌اش که تحت تکفل او می‌باشند، به [[کشور ایران]] [[پناهنده]] شود”<ref>ماده یک ۱ آیین‌نامه پناهندگان، مصوب ۲۵/۹/۱۳۴۲ هیئت وزیران... ، [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۴۴۲.</ref>. پس چنانچه [[تبعه]] [[کشور]] دیگری با هر [[دلیل]] بخواهد به [[جمهوری اسلامی ایران]] [[پناهنده]] شود و بخواهد که [[دولت]] [[ایران]] به او اجازه اقامت و کار دهد، به [[حکم]] [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ...}}<ref>«و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست به او پناه ده.».. سوره توبه، آیه ۶.</ref> باید به او [[پناه]] داد. هر کسی که باشد، باید در [[پناه]] [[اسلام]] [[زندگی]] کند، مگر آنکه مرتکب جرایمی شده باشد که از نظر [[قوانین]] [[جمهوری اسلامی]] نیز [[مجرم]] و [[تبهکار]] به شمار آید؛ زیرا [[پناه دادن]] به [[مجرم]] که موجب فرار از [[مجازات]] باشد با هیچ اصل [[حقوقی]] جایز نیست. اما اگر مرتکب عملی شده که از نظر [[کشور]] متبوعش [[جرم]] است، ولی از نظر [[اسلام]] [[جرم]] نیست، اشکالی ندارد<ref>ر. ک: [[محمد یزدی|یزدی، محمد]]، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۶۶۸-۶۶۹.</ref>.

# '''[[حمایت از مسلمانان]]''': از دیدگاه [[اسلام]]، همه [[مسلمانان]] عضو یک جامعه‌اند و یک [[امت]] به شمار می‌روند. بر این اساس، [[همدردی]]، [[همدلی]] و [[هم‌نوایی]]، یکی از ویژگی‌های [[مسلمانان]] است. [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} در این باره می‌فرماید: حکایت [[مؤمنان]] در [[دوستی]] و مهربانی‌شان چون اعضای یک پیکر است. وقتی یکی از آنان رنجور شود، دیگران به [[مراقبت]] و [[حمایت]] از او [[هم‌داستان]] می‌شوند<ref>{{متن حدیث|الْمُؤْمِنُونَ فِي تَبَارِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ كَمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَكَى تَدَاعَى لَهُ سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّى}} (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۷۴).</ref>. [[احساس]] تعلق واحد [[مسلمانان]] سبب [[تعاون]] و [[همکاری]] آنان می‌شود. بدین معنا که [[مسلمانان]] در همه امور و [[شئون]] مشترک [[اجتماعی]]، [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] خود، تنها بر پایه [[نیکی]] و [[تقوا]] به [[همکاری]] موظف‌اند<ref>{{متن قرآن|وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} «و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref> و همگی در قبال یکدیگر مسئول‌اند<ref>{{متن حدیث|كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ}} (ر. ک: تاج‌الدین شعیری، جامع الأخبار، ص۱۱۹؛ ابن ابی‌جمهور احسائی، عوالی الئالی، ج۱، ص۱۲۹).</ref>. هرکس ندایی بشنود که [[مسلمانان]] را به کمک طلبد، ولی به آن پاسخ ندهد، [[مسلمان]] نیست<ref>{{متن حدیث|مَنْ سَمِعَ رَجُلًا يُنَادِي يَا لَلْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ}} (ر. ک: محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج۷۱، ص۳۳۹).</ref>. در روایتی آمده است: “هرکس [[شب]] را به صبح آورد، در حالی که به امور [[مسلمانان]] اهتمام نورزد [[مسلمان]] نیست”<ref>{{متن حدیث|مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ}} (محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۳۷)</ref>. این [[آرمان]] مشترک، [[مسلمانان]] را چون دانه‌های [[تسبیح]] به یکدیگر پیوند می‌زند و برای همه آنان یک [[تابعیت]] مشترک “امّی” در مقابل [[حاکمیت]] ملی قایل است<ref>ر. ک: سیدخلیل خلبان، حقوق بین‌الملل اسلامی، ص۱۴۱.</ref>. در [[قانون]] [[جمهوری اسلامی ایران]]، [[دولت]] به نمایندگی از همه افراد [[جامعه]] به ادای [[تعهد]] برادرانه به همه [[مسلمانان]] موظف شده است. به همین [[دلیل]]، اصل یازدهم [[قانون اساسی]] مقرر می‌دارد: “به [[حکم]] [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ}}<ref>«به راستی این امّت شماست، امّتی یگانه و من پروردگار شمایم بنابراین مرا بپرستید» سوره انبیاء، آیه ۹۲.</ref>، همه [[مسلمانان]] یک امت‌اند و [[دولت]] [[جمهوری اسلامی ایران]] موظف است [[سیاست]] خود را بر پایه ائتلاف همه [[ملل]] [[اسلامی]] قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا [[وحدت]] [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[فرهنگی]] [[جهان اسلام]] را تحقق بخشد”، و در [[سیاست خارجی]] “دفاع از همه [[مسلمانان]] را” باید در [[دستور]] کار خود قرار دهد<ref>ر. ک: اصل ۱۵۲ قانون اساسی.</ref>.

==== [[استکبارستیزی]] و [[تعهد]] نداشتن در برابر [[سلطه]] ====

یکی از سیاست‌های [[جمهوری اسلامی]]، [[تعهد]] نداشتن در برابر قدرت‌های سلطه‌گر و [[روابط]] صلح‌آمیز متقابل در برابر دولت‌های غیر [[محارب]] است<ref>ر. ک: اصل ۱۵۲ قانون اساسی.</ref>. چون در [[نظام]] [[سلطه]] به کشورهای عقب‌نگه‌داشته‌شده و در حال توسعه [[ظلم]] می‌شد، این کشورها در واکنش به چنین رفتارهایی “جنبش عدم تعهد” را در سال ۱۹۶۱ تأسیس کردند<ref>نخستین کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد با دعوت مارشال تیتو، رئیس جمهور یوگسلاوی، جمال عبدالناصر رئیس جمهور عربی متحده، سوکارنو رئیس جمهور اندونزی همراه با نهرو نخست وزیر هند و دولت افغانستان که از این دعوت حمایت کردند، ژوئن سال ۱۹۶۱ در قاهره به ریاست محمد فوزی، وزیر امور خارجه عربی متحده برگزار شد. در این اجلاس هیئت‌هایی از کشورهای اتیوپی، افغانستان، دولت موقت الجزایر، اندونزی، برمه، جمهوری عربی متحده (همان مصر و سوریه)، سودان، سومالی، سیلان، عراق، عربستان سعودی، غنا، کامبوج، کوبا، گینه، مالی، مراکش، نپال، هند و یوگسلاوی شرکت داشتند. کشور برزیل نیز با عنوان ناظر حضور داشت (ر. ک: [[علی اکبر عبدالرشیدی|عبدالرشیدی، علی اکبر]]، جنبش عدم تعهد از آغاز تا سال ۱۹۸۵، ص۳۱).</ref>. بدین‌ترتیب، به [[نظام]] دوقطبی واکنش جدی نشان دادند. از نظر [[دین]] ما، [[دولت اسلامی]] باید برای اعتلای کلمه [[اسلام]] در سطح بین‌المللی موضعی فعال در همه عرصه‌های [[فرهنگی]]، [[سیاسی]] و نظامی داشته باشد. در حوزه [[فرهنگی]] نیز باید [[حکومت اسلامی]] در [[گسترش اسلام]] به طور وافر بکوشد. در بعد [[اجتماعی]]، [[رسالت]] [[حقیقی]] [[دولت اسلامی]] [[اقامه قسط]] و [[گسترش عدالت]]<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}} «ای مؤمنان! برای خداوند بپاخیزید و با دادگری گواهی دهید و نباید دشمنی با گروهی شما را وادارد که دادگری نکنید، دادگری ورزید که به پرهیزگاری نزدیک‌تر است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مائده، آیه ۸.</ref> و [[مبارزه با ظلم]] و [[استکبار]] و [[دفاع]] از [[محرومان]] و [[مستضعفان]] است<ref>{{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}} «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>. در بخش نظامی نیز [[آمادگی]] لازم و کافی برای مقابله احتمالی با [[کفار]] معاند و [[حفظ]] [[جامعه اسلامی]] [[ضرورت]] دارد<ref>{{متن قرآن|وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}} «و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید که بدان دشمن خداوند و دشمن خود را به هراس می‌افکنید؛ و نیز جز آنها کسانی دیگر را که شما نمی‌شناسید (اما) خداوند آنان را می‌شناسد؛ و آنچه در راه خداوند ببخشید، به شما تمام باز خواهند داد و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره انفال، آیه ۶۰.</ref>.

چنانچه [[دولت اسلامی]] به هر [[دلیل]] از [[توانایی]] لازم برای مقابله با [[منازعات]] دول [[استکبار]] بی‌بهره باشد و ممکن باشد با مقابله خویش دچار خساراتی جبران‌ناپذیر شود، [[صلاح]] [[مسلمانان]] در [[پرهیز]] از ورود به چنین چالش‌ها و اعلام [[سیاست]] “بی‌طرفی” و “اعتزال” خواهد بود. در [[تاریخ]] [[رفتار]] [[سیاسی]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} با [[قبایل]] و دولت‌های مجاور، نمونه‌هایی از [[اعمال]] بی‌طرفی به [[ثبت]] رسیده است<ref>ر. ک: [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، فقه سیاسی، ج۳، ص۲۸۸.</ref>.

با نگاهی گذرا به [[تاریخ]] معاصر [[ایران]] می‌توان فهمید که [[سیاست خارجی]] [[ایران]] در [[وابستگی]] به [[غرب]] تنظیم می‌شده است؛ تا اینکه پس از اعلام موضع رسمی ۶/۱/۱۳۵۸ [[دولت]] موقت [[انقلاب]]، مبنی بر خروج از [[پیمان]] نظامی سنتو، مسئله عضویت [[جمهوری اسلامی ایران]] در [[جنبش]] غیرمتعهدها مطرح شد. سپس با شرکت [[وزیر]] امور خارجه در ششمین اجلاس سران عدم [[تعهد]] در هاوانا (۱۹۷۹)، [[کشور]] ما به عضویت رسمی [[جنبش]] عدم [[تعهد]] درآمد<ref>ر. ک: علی‌اکبر عبدالرشیدی، جنبش عدم تعهد از آغاز تا سال ۳۵۳-۳۵۴.</ref>.

=== روش‌های [[مقابله با استبداد]] در [[قانون اساسی]] ===

==== [[آزادی‌های عمومی]] ====

[[آزادی]] حقی است که بر اساس آن، افراد [[جامعه]] [[توانایی]] به کار گرفتن همه استعدادهای خود را خواهند داشت. بی‌شک [[آزادی]] شرط لازم برای از بین بردن [[استبداد]] به شمار می‌رود. به همین [[دلیل]]، [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] تأمین آزادی‌های [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] در حدود [[قانون]]<ref>ر. ک: اصل سوم (۷) قانون اساسی.</ref> را یکی از [[وظایف دولت]] می‌داند و در اصول متعدد، [[حقوق]] و [[آزادی‌های فردی]]، گروهی و [[سیاسی]] را به منزله “حقوق ملت” بیان می‌کند. به موجب [[قانون اساسی]] “هیچ‌کس نمی‌تواند [[حق]] تعیین [[سرنوشت]] افراد را سلب نماید؛ یا در [[خدمت]] [[منافع]] فردی یا گروهی خاصی قرار دهد”<ref>اصل ۵۶.</ref>. بنابراین [[آزادی سیاسی]] و [[اجتماعی]]، یکی از اصول انکارناپذیر [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] به شمار می‌رود<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۴۸.</ref>.

==== [[حاکمیت خدا و مردم]] ====

بنابر [[اصول اعتقادی]] و [[جهان‌بینی توحیدی]]، [[حاکمیت]] مطلق از آن [[خداوند]] است و به دو صورت [[تکوینی]] و [[تشریعی]] در [[عالم هستی]] [[اعمال]] می‌شود. [[ولایت خدا]] بر [[حیات]] و [[مرگ]] و [[قضا و قدر]] [[تکوینی]] است، اما در مورد [[انسان]] [[خداوند]] به جای [[اعمال]] [[حاکمیت]] و [[ولایت]] قهری و جبری، نوع دیگری از [[حاکمیت]] را جای‌گزین کرده است که از آن به [[ولایت]] و [[حاکمیت]] [[تشریعی]] تعبیر می‌شود. [[حاکمیت]] [[تشریعی]] از سه طریق [[اعمال]] می‌شود: [[اطاعت از پیامبر]] {{صل}}، [[اطاعت از ائمه]] {{عم}}، و [[اطاعت]] از ولی [[فقیه عادل]]، که در زمان [[غیبت امام زمان]] به [[نیابت]] از آن [[حضرت]]، [[ولایت امر]] و [[امامت امت]] بر عهده وی است.

[[اراده]] و [[مشیت الهی]] به صورت [[سنت‌ها]] در [[نظام هستی]] جریان می‌یابد و [[تغییر]] ناپذیر است: {{متن قرآن|فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا}}<ref>«هرگز برای سنت خداوند دگرگونی نخواهی یافت و هرگز برای سنّت خداوند جابه‌جایی نخواهی یافت» سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref>. بر این مسئله مهم، یعنی [[حاکمیت]] [[خداوند]] و [[انسان]] بر [[سرنوشت]] خویش در اصل ۵۶ [[قانون اساسی]] تأکید شده است: “حاکمیت مطلق بر [[جهان]] و [[انسان]] از آن خداست و هم او، [[انسان]] را بر [[سرنوشت]] [[اجتماعی]] خویش [[حاکم]] ساخته است. هیچ‌کس نمی‌تواند این [[حق الهی]] را از [[انسان]] سلب کند یا در [[خدمت]] [[منافع]] فرد یا گروهی خاص قرار دهد و [[ملت]] این [[حق]] [[خدادادی]] را از طرقی که در بعد می‌آید [[اعمال]] می‌کنند”.

[[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] ذیل عنوان “حق [[حاکمیت]] [[ملت]] و قوای ناشی از آن”<ref>ر. ک: عنوان فصل پنجم قانون اساسی.</ref> در اصول متعدد، افزون بر مردود دانستن [[استبداد]]، [[حقوق]] فراوان [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] برای [[مردم]] قایل شده است. این [[قانون]]، گذشته از تمایزات نژادی، قومی و جنسی<ref>ر. ک: اصول نوزدهم و بیستم قانون اساسی.</ref> با تأکید بر تساوی عموم در برابر [[قانون]]<ref>ر. ک: اصل سوم (۱۴) قانون اساسی.</ref> “مشارکت [[عامه]] [[مردم]] را در تعیین [[سرنوشت]] [[سیاسی]]، [[اجتماعی]]، [[اقتصادی]] و [[فرهنگی]] خویش”<ref>اصل سوم (۸) قانون اساسی.</ref> لازم دانسته است<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۴۸.</ref>.

==== [[احترام به حقوق مخالفان]] و امکان [[جابه‌جایی قدرت]] ====

یکی از راه‌های مقابله با انحصارطلبی آن است که همه گروه‌ها، هرچند در [[اقلیت]] باشند، بتوانند در رقابت‌های [[سیاسی]] شرکت کنند. [[قانون اساسی]] با قبول [[آزادی]] [[احزاب]]<ref>ر. ک: اصل بیست و ششم قانون اساسی.</ref>، [[آزادی]] مطبوعات<ref>ر. ک: اصل بیست و چهارم قانون اساسی.</ref>، [[آزادی بیان]] و نشر [[افکار]] از طریق رادیو و تلویزیون<ref>ر. ک: اصل یک‌صد و هفتاد و پنجم: </ref> و سرانجام [[آزادی]] [[انتخابات]] عمومی<ref>ر. ک: اصل شصت و دوم و یک‌صدوچهاردهم قانون اساسی</ref> در چهارچوب مبانی [[اعتقادی]] و [[فکری]] [[جمهوری اسلامی]]، [[راه]] را به روی رقابت‌های [[سیاسی]] گشوده است. گرچه با [[نظارت]] شورای نگهبان<ref>ر. ک: اصل نودونهم و یکصدوهجدهم قانون اساسی و قوانین مربوط به نظارت شورای نگهبان بر انتخابات.</ref> و [[نظارت]] مستقیم و مؤثر [[قوه مجریه]]<ref>ر. ک: ماده ۵۰ قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی (۹/۱۲/۱۳۶۲) پیرامون نظارت وزارت اطلاعات بر سوابق و صلاحیت داوطلبان.</ref> بر شرایط داوطلبان، این آزادی‌ها صورتی دیگر به خود خواهند گرفت، به هر حال فضا برای شکل‌گیری [[استبداد]] و انحصارطلبی تنگ‌تر می‌شود<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۵۰.</ref>.

==== [[حاکمیت قانون]] ====

# عموم [[مردم]] در مقابل [[قوانین]] مساوی‌اند و [[مقام رهبری]] به عنوان عالی‌ترین [[مقام]] رسمی [[کشور]] در برابر [[قوانین]] با سایر افراد [[کشور]] مساوی است. این قاعده به مفهوم [[اولویت]]، دیگر [[زمامداران]] را شامل می‌شود.

# در صورت [[تخلف]] رئیس‌جمهوری از [[وظایف]] قانونی خود پس از [[حکم]] [[دیوان]] عالی [[کشور]]، [[مقام رهبری]] با در نظر گرفتن [[مصالح]] [[کشور]] [[حق]] [[عزل]] وی را خواهد داشت.

# حدود اختیارات و [[وظایف]] [[مقامات]] [[زمامدار]]، اعم از [[مقام رهبری]]، [[ریاست]] جمهوری و [[دولت]] مجلس [[شورای اسلامی]]، شورای نگهبان، [[قوه قضائیه]]، شوراها، و دیگر نهادها در [[قانون اساسی]] مشخص شده است<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۵۱.</ref>.

==== [[نظارت مردم]] ====

[[مردم]] می‌توانند [[انتقاد]]، [[نصیحت]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] خویش را درباره [[دولت]] و عملکرد [[حاکم]] از طرق مختلفی چون مطبوعات و رسانه‌های گروهی، [[احزاب]] و تشکیلات [[سیاسی]]، اجتماعات و راهپیمایی عرضه کنند و از این طریق بر آنان [[نظارت]] نمایند<ref>ر. ک: [[سید محمد هاشم هاشمی|هاشمی، سید محمد هاشم]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۳۰-۲۳۴.</ref>. اصل هشتم [[قانون اساسی]] مقرر می‌دارد: “در [[جمهوری اسلامی ایران]] [[دعوت به خیر]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] وظیفه‌ای همگانی و متقابل بر عهده [[مردم]] نسبت به یکدیگر، [[دولت]] نسبت به [[مردم]] و [[مردم]] نسبت به [[دولت]] است و شرایط و حدود و کیفیت آن را [[قانون]] معین می‌کند”. [[قانون اساسی]] این کار را در زمره [[حقوق]] و [[وظایف]] عمومی معرفی کرده است. اصل [[اسلامی]] [[نظارت همگانی]] به [[نظام]] این امکان را فراهم می‌آورد که [[قدرت]] به [[فساد]] کشیده نشود و زمینه [[خودکامگی]] [[حاکم]] و [[حکومت]] فراهم نشود<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: عباسعلی عمید زنجانی، کلیات حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۶-۷۹.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۵۱.</ref>.

== جمع‌بندی ==

پس از [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]] نیز [[تفکر]] مبارزاتی [[شیعه]] علیه [[استبداد]] و [[استکبار]] در اصول [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] گنجانده شد. [[حمایت از مستضعفان]] و جنبش‌های رهایی‌بخش در سراسر [[جهان]] و نیز نفیِ [[ستم]] و... ، از جمله اصولی بود که در [[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] بدان تصریح شده است.