اول و آخر در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

به مناسبت استعمال دو واژه اوّل و آخر در قرآن کریم و [[روایات]] به عنوان صفت خداوند، روایات دیگری به تبیین معنای آنها پرداخته‌اند.

در ابتدای [[خطبه ۶۲]] [[نهج البلاغه]] نیز آمده است: [[حمد]] و [[سپاس]] ویژه خداوندی است که هیچ حالتی صفتی از او بر حالت صفت دیگرش [[سبقت]] نجسته است تا مثلاً پیش از آنکه [[آخِر]] باشد، اول باشد و پیش از آنکه [[باطن]] باشد، ظاهر باشد.

[[علامه طباطبائی]] در شرح این [[روایت]] [[معتقد]] است: قیود به کار رفته در آن مانند معلوم، متناهی، محدود و... قیود توضیحی هستند، بدین معنا که [[خداوند]] اگر اوّل داشت، ابتدای آن معلوم بود و اگر آخر داشت وجود او پایان پذیر و متناهی بود. اگر قبل داشت قابل شناختن بود و اگر بعد داشت وجود او محدود می‌‌گشت. بنابراین خداوند اوّل معلوم، آخر متناهی، قبل شناخته شده و بعد محدود ندارد. <ref>المیزان، ج۱۷،ص۱۴۸</ref>

هم آن [[حضرت]] در [[روایت]] دیگری در معنای اوّل و آخر می‌‌فرماید: او اوّل است اما نه از اوّلی که پیش از او بوده و نه از آغازی که او را [[سبقت]] جسته باشد، و آخر است اما نه از آن‌رو که پایان پذیر باشد، آن چنان که صفت [[مخلوقات]] است. [[خداوند]] قدیم، اوّل و آخر است همیشه بوده و خواهد بود. بدون آغاز و بی‌پایان است. او پدید نمی‌آید و از حالی به حال دیگر دگرگون نشود او [[خالق]] همه چیز است. <ref>اصول کافی، ج۱، ص۱۵۷، التوحید، ص۳۱۳</ref>

با استفاده از [[آیات]] و [[روایات]]، [[صحابه]]، [[تابعان]] و [[اندیشمندان مسلمان]] در تبیین و توضیح دو صفت اول و آخر اهتمام نموده و هر یک به سهم خود عقیده‌ای ابراز داشته‌اند:

[[جهم]] نیز معتقد است خداوند پس از [[پاداش]] و [[عقاب]] [[اهل]] [[ثواب و عقاب]]، [[بهشت و جهنم]] و [[اهل]] آنها، [[عرش]]، [[کرسی]]، [[مُلک]] و [[فلک]] را نابود می‌‌کند و فقط خودش باقی خواهد ماند. او برای [[اثبات]] ادعای خود سه دلیل اقامه می‌‌کند. <ref>به نقل از التفسیر الکبیر، ج۲۹، ص۲۱۱</ref>

از نظر [[طبرسی]] از [[مفسّران]] [[امامیه]] نیز چون [[خداوند]] قدیم و سابق بر همه موجوداتِ حادث است، اول است و چون او همه اجسام و [[اعراض]] آنها را نابود می‌‌کند و تنها خود باقی خواهد ماند آخر خواهد بود. <ref>مجمع البیان، ج۹، ص۳۴۶</ref>

اما تقدم و تأخر صفات خداوند نسبت به یکدیگر از نوع زمانی آن نیست،؛ چراکه زمان از توابع حرکت است و حرکت از ویژگی‌های اجسام است و وجود اجسام متأخّر از وجود خداوند است. از این رو زمان مندی در مورد ذات و [[صفات خداوند]] بی‌معناست و نمی‌توان هیچ صفتی از [[صفات حق تعالی]] را قبل یا بعد از صفت دیگر او دانست.

غایت و هدف نهایی عالم، به [[شهادت]] [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref> حق تعالی است. گرچه غایات متوسط ضروری دیگر نیز به شهادت {{متن حدیث|لَوْلاكَ لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاكَ}} وجود دارد. حاصل آنکه اول و آخر بودن خداوند به معنای مبدأ و غایت بودن او برای جهان هستی است. <ref>تفسیر القرآن الکریم، سوره حدید، ص۱۵۴، شرح اصول کافی، ج۱، ص۱۹۳</ref>

ملا [[هادی سبزواری]] نیز در شرح خود بر [[دعای جوشن کبیر]]، عقیده‌ای همانند عقیده [[ملاصدرا]] و [[فیض کاشانی]] ابراز نموده است. <ref>شرح الاسماء، ص۷۱۹</ref>

هم ایشان در [[تفسیر آیه]] [[سوره حدید]] و با توجه به جمله پایانی [[آیه]] پیش از آن {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«او بر هر کاری تواناست» سوره مائده، آیه ۱۲۰.</ref> [[معتقد]] است از آنجا که [[قدرت]] مطلقه [[خداوند]] [[مقید]] و محدود نیست، خداوند بر هر چیزی [[قادر]] و تواناست. از همین رو خداوند بر هر چیزی احاطه دارد و بر آن از هر جهت محیط است. به دلیل احاطه همه جانبه [[حق تعالی]] بر اشیاء، هر چیزی که اوّل فرض شود خداوند پیش از آن است و هر چیزی که آخر فرض شود خداوند پس از آن خواهد بود؛ لذا اول و آخر [[واقعی]] خداوند است نه اشیایی که اول یا آخر فرض شده ند. بر همین منوال به دلیل احاطه حق تعالی بر اشیاء، خداوند نسبت به هر چیزی که ظاهر یا [[باطن]] فرض شود ظاهرتر و باطن‌تر است. پس اوّل و آخر و ظاهر و باطن مطلق و نامحدود تنها خداوند است و سایر اشیاء به طور نسبی از این صفات برخوردارند.

با توجه به این نکات، صفات چهارگانه اوّل، آخر، ظاهر و باطن، فرع بر محیط بودن خداوند بر تمام اشیاء، و صفت محیط، فرع بر قدرت مطلق [[باری تعالی]] بر جملگی اشیاء است. همچنین با توجه به محیط بودن خداوند بر تمام اشیاء، روشن می‌‌شود که اول و آخر بودن خداوند از نوع زمانی یا مکانی نیست تا [[زمان]] و مکان ظرف وجودی خداوند قرار گیرند،؛ چراکه در این صورت خداوند مقدم و محیط بر آنها نخواهد بود. <ref>المیزان، ج۱۹، ص۱۴۵</ref>

[[مؤیدالدین جندی]] نیز در [[کلام]] مشابهی در عین [[اعتقاد]] به [[هویت]] واحد [[احد]] جمعی برای خداوند، او را قابل اتصاف به صفات متضاد و متباینی همچون اول و آخر و ظاهر و [[باطن]] می‌‌داند، بی‌آنکه در هویت او تضاد و اختلافی افتد. <ref>شرح فصوص الحکم، ص۲۷۱</ref>