تفسیر اجتماعی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[تفسیر اجتماعی]] گرایشی در [[تفسیر]] <ref>برای نمونه نک: روشها و گرایش‌های تفسیری، ص۳۴۲؛ روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، ص۴۴۵ - ۴۴۷. </ref> دوره معاصر و از شاخه‌های [[تفسیر اجتهادی]] است <ref>برای نمونه نک: دانشنامه قرآن، ج ۱، ص۶۵۰؛ روش‌های تفسیر قرآن، ص۲۷۹. </ref> که با اقبال گسترده [[مفسران]] معاصر روبه‌رو شده است، به طوری که کمتر [[تفسیری]] در دوران معاصر از این [[گرایش]] تهی است. در این گرایش [[مفسر]] به طرح گسترده و عمیق مباحث [[اجتماعی]] [[قرآن]] اهتمام نشان داده، می‌‌کوشد به همه [[آیات قرآن]] از زاویه طرح و حل مسائل و [[مشکلات]] اجتماعی [[جوامع بشری]] و به طور خاص [[جامعه]] [[مسلمانان]] بنگرد و به تفسیر بپردازد؛ همچنین سعی دارد با [[تطبیق]] [[آموزه‌های قرآن کریم]] بر مسائل اجتماعی، مشکلات و مسائل اجتماعی را بر قرآن عرضه کرده، با جست و جوی راه حل‌ها و درمان آنها، [[جامعه اسلامی]] را به سمت [[تحول]] و [[پیشرفت]] سوق دهد.

به سبب اهتمام [[قرآن کریم]] در [[پاسخگویی]] به نیازهای اجتماعی [[انسان]] و تنظیم [[روابط اجتماعی]] [[آحاد]] [[مردم]]، هیچ تفسیر [[قرآنی]] از طرح مسائل اجتماعی عاری نیست؛ اما گرایش اجتماعی در [[تفسیر آیات]]، ویژه [[تفاسیر]] معاصر است؛ زیرا طرح گسترده مباحث مختلف به ویژه مسائل [[کلامی]]، [[فقهی]]، ادبی و [[تاریخی]] در تفاسیر کهن موجب شده ابعاد اجتماعی تفسیر در آنها چنان [[ضعیف]] و کم رنگ شوند که به چشم نیایند؛ اما در تفاسیر اجتماعی معاصر مفسر می‌‌کوشد نگاه اصلی خود را به مباحث اجتماعی قرآن معطوف داشته، با خودداری از طرح مباحث غیر لازم و مسکوت گذاشتن مسائلی که قرآن کریم آنها را به تفصیل بیان نکرده است، سایر مباحث تفسیری از جمله مسائل کلامی، فقهی، تاریخی و ادبی را در حد امکان در [[خدمت]] مباحث اجتماعی قرآن درآورد.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>.

برخی محققان این امور را از ویژگی‌های تفسیر اجتماعی برشمرده‌اند: نداشتن مشخصات [[تقلیدی]] خشک و مسائل دور از [[روح]] و [[حقیقت قرآن]]، نگرش به [[قرآن]] فارغ از تأثرات مذهبی و دوری از [[تحمیل]] گرایش‌های مذهبی به [[آیات قرآن]]، داشتن دیدی نقادانه به [[روایات اسرائیلی]]، [[پرهیز]] از [[روایات تفسیری]] [[ضعیف]] و جعلی، وارد نشدن به محدوده اموری که قرآن آنها را مبهم گذاشته است از جمله [[حروف مقطعه]]، بعضی از الفاظ مبهم [[قرآنی]] و امور غیبی‌ای که جز با [[روایت]] صحیح تفسیرپذیر نیستند، نپرداختن به جزئیات مسائل [[برزخ]] و [[قیامت]]، دوری از به کار بردن اصطلاحات [[علوم]] و [[فنون]] و [[فلسفه]] و [[کلام]] جز در حد نیاز و [[ضرورت]]، [[تقریب]] قرآن به [[فهم]] همگان و نیز برخورداری از سبک و زبانی جذاب که خواننده را به خواندن و پیگیری آن [[ترغیب]] می‌‌کند؛<ref>التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۲، ص۴۵۱ - ۴۵۲. </ref> همچنین در [[مکتب]] [[تفسیر اجتماعی]] [[مفسر]] می‌‌کوشد میان قرآن و نظریه‌های صحیح و ثابت [[علمی]] [[هماهنگی]] ایجاد کند یا دست کم عدم [[تعارض]] میان قرآن و قضایای علمی را ثابت کند و به [[شبهات]] وارد بر قرآن پاسخ گوید. دیگر ویژگی تفسیر اجتماعی[[آزادی]] و [[اختیار]] گسترده بخشیدن به [[عقل انسان]] است تا در سایه آن به [[تدبر]] و [[اندیشه]] بپردازد.<ref>التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۲، ص۴۵۲ - ۴۵۳. </ref> از طرفی، بیان [[سنن]] و [[نظام‌های اجتماعی]] نهفته در قرآن، درمان [[مشکلات]] و عقب ماندگی‌های [[امت اسلامی]]، تدبر در [[آیات قرآنی]] برای یافتن پاسخ پرسش‌های [[اجتماعی]] واستخراج مسائل مختلف [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] علمی و [[فرهنگی]] <ref>قرآن و تفسیر عصری، ص۱۰۵. </ref> و مسائل مربوط به [[سنن اجتماعی]] و [[نظم]] و [[آبادانی]] <ref>التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۲، ص۴۵۱. </ref> و [[تمدن]] و [[صنعت]] و [[کوشش]] در [[وفاق]] دادن بین [[اسلام]] و معیارهای جدید [[زندگی]] <ref> قرآن و تفسیر عصری، ص۱۰۳. </ref> و نظریات ثابت علمی و [[اثبات]] همگامی قرآن با تطورات زمانه و [[نقد]] شبهه‌های وارد شده بر قرآن با بیان روشن <ref>التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۲، ص۴۵۲. </ref> را می‌‌توان از [[اهداف]] [[تفسیر اجتماعی]] معرفی کرد.

البته [[تفسیر اجتماعی]] رابطه تنگاتنگی با [[تفسیر ادبی]] معاصر دارد، به همین جهت رشیدرضا به [[پیروی]] از [[محمد عبده]] «[[علم]] به احوال [[بشر]]» را از امور لازم جهت [[تفسیر]] دانسته <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۲۲ - ۲۳. </ref> و [[امین]] [[خولی]] بهره‌گیری از [[دانش]] [[جامعه‌شناسی]] را از مؤلفه‌های تفسیر ادبی مورد نظر خود معرفی کرده است.<ref>مناهج تجدید، ص۳۱۶ - ۳۱۷. </ref> بر اثر بروز این [[گرایش]] [[تفسیری]] برای نخستین بار در تفسیر [[عبده]] و تکیه آن به شیوه تفسیر ادبی [[قرآن]]، بعضی محققان از این گرایش تفسیری با عنوان «شیوه ادبی ـ [[اجتماعی]]» در تفسیر یاد کرده است.<ref>نک: التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۲، ص۵۴۷ - ۵۴۸؛ تفسیر و مفسران، ج ۲، ص۴۸۱. </ref><ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>.

پیدایش این گرایش تفسیری پس از آن بود که برخی [[مصلحان]]، مباحث تفسیری مرسوم و سنتی را در [[پاسخگویی]] به نیازهای [[زمان]] ناکافی دیدند. پیشوای آنان [[سیدجمال]] اسدآبادی بود که نگرش‌های او [[الهام]] بخش مصلحان بیدارگر پس از او از جمله بزرگ‌ترین شاگردش، محمد عبده گردید.<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۳۷، ۸۸؛ نک: تفسیر وتفاسیر جدید، ص۲۱ - ۲۲، ۷۷ - ۹۰. </ref> عبده، متأثر از آرای [[سید]] [[جمال]] به [[نقد]] روش [[مفسران]] پیشین پرداخت. او همچنین قرآن را یکپارچه می‌‌دانست و بررسی [[اسباب نزول]] را از کارهای شگفت آور می‌‌یافت که به پراکنده بینی [[آیات قرآن]] می‌‌انجامد.<ref> مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۷۲. </ref> بنابر [[عقیده]] [[رشید رضا]]، [[شاگرد]] محمد عبده اکثر آنچه در کتب تفسیر آمده نظیر مباحث [[اعراب]] و [[قواعد]] و [[مجادلات]] [[کلامی]] و استخراجات و استنباطات اصولیان و فقهای مقلدمآب و نیز تأویلات متصوفه و تعصب‌های صاحبان [[مذاهب]] مختلف و [[روایات]] آمیخته با [[خرافات]] [[اسرائیلی]]، خواننده را از آنچه [[هدف]] [[نزول قرآن]] است باز می‌‌دارد.<ref>المنار، ج ۱، ص۷. </ref> به عقیده او همچنین علت عمده [[انحطاط]] [[مسلمانان]]، [[شیوه]] [[تفسیر دین]] از سوی [[مذاهب چهارگانه]] و خلاصه شدن رغبت آنها به [[زندگی اخروی]] است که افزون بر نارسایی، [[فقها]] چیزهایی به آنها افزوده‌اند که با [[اسلام]] صحیح ربطی ندارند و باعث ایجاد شکاف در پیکر آن شده‌اند،<ref>مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۵۲ - ۳۵۴. </ref>  

همان‌گونه که از دید برخی دیگر از [[مفسران]] این سبک، به هر [[میزان]] که مباحث قرائت، لغت، [[اعراب]] و مباحث [[کلامی]] و [[فلسفی]] درباره [[آیات]] گسترش یافته، اذهان [[مسلمانان]] را از [[هدایت]] وسیع و عمومی [[قرآن]] محدودتر ساخته است. چنین بود که مفسران بزرگ، عمده همّ خود را صرف یکی از جهات همچون [[تاریخ]] و [[سبب نزول]] آیات و [[مکی و مدنی]] بودن آیات و سور و [[اختلاف]] [[قرائات]] و مفسران کرده، باب تعلیمات را بر روی [[مردم]] نگشودند.<ref>آداب الصلوه، ص۲۱۱ - ۲۱۵. </ref><ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>.

[[مشاهده]] نارسایی‌های پیشگفته، آن [[مصلحان]] را در اندیشه جبران آن عقب ماندگی‌ها از طریق بازگشت به قرآن <ref>سیر تطور تفاسیر شیعه، ص۱۳۱. </ref> و در پی آن، [[سنت]] صحیح<ref> مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۵۴. </ref> و نیز دریافت دستورالعمل‌های لازم در این زمینه از قرآن برای درمان امور عملی و نه نظری محض انداخت.<ref>الطباطبایی و منهجه، ص۱۱۱. </ref> تحولات دو [[قرن دوازدهم]] و سیزدهم [[هجری]] و [[نهضت]] اصلاحی بازگشت به قرآن <ref>قرآن و تفسیر عصری، ص۱۰۳. </ref> موجب بروز نگاهی نو به اسلام به عنوان [[دینی]] زنده و برخوردار از [[تاریخی]] فعال گردید که نباید آن را به جهت برخی اندیشه‌های گذشتگان جامد و بی‌تحرک نگاه داشت.<ref>مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵. </ref>

[[سید جمال الدین اسدآبادی]] به سبب سفرهای فراوان به [[شرق]] و [[غرب]] <ref> سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، ص۱۴۷. </ref> و نیز گرفتاری‌های سیاسی نتوانست [[تفسیری]] مدون بنگارد؛<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸. </ref> اما برداشت‌های اجتماعی از [[قرآن کریم]] و داشتن دیدی از این نوع به [[آیات قرآن]] در بسیاری از سخنان،<ref>شرح حال و آثار سید جمال الدین، ص۲۷ - ۳۰. </ref> استشهادها،<ref> سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۱۶۶. </ref> نوشته‌ها، و نامه‌های وی <ref>سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، ص۷۷ - ۷۸. </ref> به خوبی دیده می‌‌شود. وی الهامبخش [[مصلحان]] بیدارگر پس از خود از جمله بزرگ‌ترین شاگردش، [[محمد عبده]] <ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۳۷، ۸۸. </ref> شد که پایه گذار [[تفسیر اجتماعی]] مدون گشت.<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸. </ref><ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>.

محمد عبده، شیخ الازهر و مفتی آغازگر [[مکتب]] نوپدید تفسیر اجتماعی [[قرآن]] شمرده می‌‌شود.<ref>سید [[جمال]] جمال حوزه‌ها، ص۵۸۰. </ref> او در تفسیر خود بین [[اسلام]] و نظریات جدید وفق داد.<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۹۴. </ref> رشیدرضا در مقدمه [[تفسیر المنار]] بیان می‌‌کند که طرز تلقی سید جمال و [[عبده]] از [[آیات قرآنی]] مرتبط با اعاده [[مجد]] و [[عظمت]] به [[جامعه اسلامی]] و مقابله با [[استعمار]] و [[اصلاح اجتماعی]] [[مسلمانان]] وی را تحت تأثیر قرار داده <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۱. </ref> و او آن را نوعی تفسیر از رخدادهای اجتماعی دیده که او در هیچ یک از شیوه‌های تفسیری پیشینیان نمی‌یافته است.<ref> تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۰ - ۱۲. </ref> [[شیوه تفسیری]] عبده افزون بر رشید رضا مورد توجه دیگر مفسرانی قرار گرفت که پس از وی <ref>سیدجمال [[جمال]] حوزه‌ها، ص۵۸۱ - ۵۸۴. </ref> به [[پیروی]] از او یا به شکل مستقل، این سبک را پی گرفتند.<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸ نیز نک: اصول التفسیر، ص۱۰۵. </ref> از نمونه‌های شاخص صاحبان این سبک [[تفسیری]] می‌‌توان به [[محمد جمال الدین القاسمی]]، [[احمد مصطفی المراغی]]، [[سید قطب]]، [[علامه طباطبایی]]، [[محمد جواد مغنیه]]، [[محمد صادقی]]، [[سید محمد حسین فضل الله]]، [[سید محمد شیرازی]]، [[سعید حوی]]، [[محمد علی صابونی،]] [[سید محمد تقی مدرسی]] و [[ناصر مکارم شیرازی]] اشاره کرد که البته [[علامه طباطبایی]] در این باره بر دیگران تفوق دارد.<ref> التفسیر والمفسرون، [[معرفت]]، ج ۲، ص۴۵۳ - ۴۵۴. </ref> به این گروه باید [[محمد طاهر بن عاشور]]، [[محمد تقی شریعتی]] و [[سید محمود طالقانی]] را نیز افزود. به گفته سید قطب، [[اسلام]] زمانی زمام [[جامعه]] را به دست گرفت که [[فساد]] [[زمین]] را فرا گرفته بود و پس از آن، [[انسان]] در واقع متولد شد؛ همچنین به [[عقیده]] او [[دین]] باید قدرتمند باشد و از [[ساحت]] فردی به میان [[اجتماع]] آید.<ref>فی ظلال القرآن، ج ۱،ص ۱۵ - ۱۶. </ref> او [[تغییر]] را فقط از راه [[انقلاب]] بر ضدّ [[پیشوایان]] [[کفر]] و [[جایگزینی]] [[ائمه]] [[ایمان]] به جای آنان می‌‌داند. سید قطب [[معتقد]] بود [[فلسفه]] [[اسلامی]] و [[فکر]] اصیل و کلی اسلام را درباره اصول نظری باید در [[قرآن]] جست و جو کرد.<ref>اندیشه‌های [[سیاسی]] سید قطب، ص۱۱۰ - ۱۱۱. </ref>

تقریباً همزمان با [[نگارش]] [[تفسیر]] [[سیدقطب]] [[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|تفسیر پرتوی از قرآن]] در [[ایران]] نگاشته می‌‌شد که از جهات متعدد همانند تفسیر سید قطب است؛ از جمله هر دو به بُعد [[اجتماعی]] قرآن و بهره برداری از [[آیات قرآن]] با این نگرش پرداخته‌اند. [[شیوه تفسیری]] پرتوی از قرآن دارای نقش هشداردهی نسبت به [[خطرها]] و آفات [[نهضت اسلامی]] ایران است.<ref>قرآن اثری جاویدان، ص۵۳. </ref> [[المیزان]] نخستین و تنها تفسیر مبسوطی است که در خود فصل‌هایی مستقل و مفصل را ذیل عناوینی چون بحث [[اجتماعی]] <ref>المیزان، ج ۱، ص۳۳۷، ج ۲، ص۱۴۹. </ref> و مرتبط با مباحث و [[روابط]] متقابل اجتماعی گشوده <ref>المیزان، ج ۴، ص۹۲. </ref> و از [[دین]] به عنوان طریقه‌ای اجتماعی [[سخن]] گفته <ref>المیزان، ج ۴، ص۱۲۲. </ref> و به مناسبت، به مباحثی همچون [[مدنی]] <ref>المیزان، ج ۲، ص۱۱۷. </ref> و اجتماعی بودن [[انسان]] و طبیعی بودن نیاز او به [[زندگی اجتماعی]] <ref>المیزان، ج ۱، ص۳۳۷. </ref> و [[نظام اجتماعی]]، <ref> [[المیزان]]، ج ۱، ص۳۳۷. </ref> طریقه [[تحول]] و [[تکامل]] در [[اجتماع]] [[اسلامی]] <ref>المیزان، ج ۴، ص۱۱۷. </ref> و [[روابط اجتماعی]] در [[اسلام]] <ref>المیزان، ج ۴، ص۹۲. </ref> سخن گفته است. او همچنین در این [[تفسیر]] به مناسبت، از دموکراسی<ref> المیزان، ج ۴، ص۱۱۰. </ref> و تفاوت آن با طریقه اسلامی<ref>المیزان، ج ۴، ص۱۲۳. </ref> بحث می‌‌کند. در این تفسیر مباحث و گفتارهایی پرشمار را مرتبط با [[تاریخ]] و [[اندیشه سیاسی]] و رویدادهای تاریخ معاصر، نظیر [[جنگ]] جهانی<ref> المیزان، ج ۴، ص۱۶۵. </ref> و [[ظهور]] [[سوسیالیسم]] <ref>المیزان، ج ۴، ص۹۹، ۲۲۴. </ref> ضمن [[حفظ]] تناسب آنها با [[آیات قرآنی]] و به شکل مستند و نیز بدون [[گرایش]] به آکندن تفسیر از آن مباحث می‌‌توان یافت. در حوزه تفسیر [[شیعی]] [[تفسیر المیزان]] را باید از نخستین [[تفاسیر]] جامعی معرفی کرد که رویکرد گسترده ای به [[معارف]] اجتماعی [[قرآن]] داشته و به [[میزان]] زیادی ناظر به [[تفسیر المنار]] بوده است. [[علامه]] در المیزان اهتمام زیادی به [[اصلاح]] کژی‌های تفسیر المنار از جمله [[علم]] زدگی و ارائه تحلیل‌های مادی و [[علمی]] از [[امور غیبی]] به ویژه مسئله [[معجزه]] داشته است. جدا از [[منابع تفسیری]]، این نحوه برداشت را در سخنان [[مصلحان]] و نویسندگانی همانند [[امام خمینی]] می‌‌توان دید. وی در تبیین مبانی [[حکومت اسلامی]] به برخی از آیات قرآنی استناد کرده است.<ref>حکومت اسلامی، ص۹۲ - ۱۰۲. </ref> او قرآن را [[کتابی]] می‌‌خواند حرکت آفرین،<ref>صحیفه [[نور]]، ج ۲، ص۱۸۳. </ref> سد راه [[بیگانگان]] <ref>صحیفه [[نور]]، ج ۲، ص۲۳۷. </ref> و کتاب [[انسان‌سازی]] در تمامی مراحلی است که [[انسان]] با آن روبه روست.<ref>صحیفه نور، ج ۱۶، ص۸ - ۹. </ref> عملی ساختن مقاصد [[قرآن]] و [[سنت]] را نیز [[هدف]] [[حکومت اسلامی]] و توجه به [[احکام]] [[سیاسی]] قرآن را از عوامل بسیار مهم رفع [[مهجوریت قرآن]] می‌‌شمارد<ref>صحیفه نور، ص۳۹؛ نیز نک: [[وصیتنامه]] [[الهی]] سیاسی [[امام خمینی]]، ص۵ - ۱۰. </ref>.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

از عوامل مهم زمینه‌ساز شکل‌گیری [[تفسیر اجتماعی]]، توجه به [[واقعیات]] سیاسی [[جهان اسلام]]، [[ضعف]] حکومت‌های [[اسلامی]]، [[تفرقه]] [[امت اسلامی]] و [[نفوذ]] و [[سیطره]] [[استعمار]] [[غرب]] بر [[کشورهای اسلامی]] بود.

مقالات سید جمال را می‌‌توان نخستین تلاش‌ها برای [[استشهاد]] به [[آیات قرآن]] برای توجیه [[رویارویی]] و [[مبارزه]] [[مسلمانان]] بر ضدّ استعمار غربی ارزیابی کرد.<ref>اتجاهات التجدید، ص۳۴۳ ـ ۳۴۴؛ الطباطبایی و منهجه، ص۱۱۳. </ref> این حرکت را دیگر [[مفسران]] این [[مکتب]] نیز پی گرفتند و به صورت یکی از مشخصه‌های اصلی تفاسیر اجتماعی درآمد.

درباره [[آزادی]] و جنبه‌های مختلف آن نیز [[مفسران]] اجتماعی مباحثی را مطرح کرده‌اند؛ بعضی از آنها در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ}}<ref>«در (کار) دین هیچ اکراهی نیست که رهیافت از گمراهی آشکار است» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> به بیان دیدگاه قرآن درباره [[آزادی عقیده]] پرداخته‌اند.<ref>تفسیر المنار، ج ۳، ص۳۷ - ۳۹؛ [[فی ظلال القرآن]]، ج ۱، ص۲۹۱. </ref> مغنیه در ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref> از اینکه [[خداوند]] به [[ملائکه]] اجازه [[اعتراض]] داده است، [[آزادی بیان]] را نتیجه می‌‌گیرد.<ref>الکاشف، ج ۱، ص۸۱. </ref> [[علامه طباطبایی]] نیز به بیان تفاوت معنای [[آزادی]] در [[اسلام]] و در [[تمدن]] غربی پرداخته و ضمن [[پذیرفتن]] [[آزادی]] در اظهار [[عقیده]] در [[مقام]] بحث [[علمی]]، برخی [[انحرافات]] در معنای [[آزادی عقیده]] در اسلام را رد کرده و محدوده آزادی در اسلام را مشخص می‌‌کند<ref>المیزان، ج ۴، ص۱۱۶ - ۱۱۷؛ ج ۶، ص۳۵۱ - ۳۵۳. </ref>.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

تفسیر اجتماعی سبب اظهار [[عظمت]] [[قرآن]] و [[کشف]] مقاصد دقیق و اهداف آن، نیز آشنا‌سازی [[انسان]] با [[حیات]] و [[سیاست]] و [[اجتماع]] <ref> التفسیر و المفسرون، معرفت ج ۲، ص۴۴۱. </ref> از مبدأ [[قرآنی]] گردید. این [[تفسیر]] توان [[تطبیق]] بین [[ظواهر قرآن]] و نظریات علمی جدید و نیز معرفی قرآن به عنوان [[کتابی]] جاوید را فراهم آورد که توان همگامی با تمامی مراحل [[زمان]] را دارد. <ref> التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۲، ص۴۴۱. </ref> [[تفسیر علمی]] نیز از مقوله تفسیر اجتماعی جدا نیست. <ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۹. </ref> کوشش‌های [[سید]] جمال و [[مفسران]] دیگر این سبک که همه بر پایه بازگشت به قرآن و تفسیر و برداشت [[اجتماعی]] از آن بود منشأ [[بیداری]] در سرزمین‌های مختلف گردید. [[نهضت]] اصلاحی بازگشت به قرآن در دو قرن اخیر<ref>قرآن و تفسیر عصری، ص۱۰۳. </ref> مقدمه ای برای نهضت‌های بیداری و [[آگاهی]] از [[تمدن اسلامی]] و [[مبارزه]] با [[استعمار]] [[غرب]] بود. <ref>قرآن اثری جاویدان، ص۵۳. </ref>

[[جنبش]] بازگشت به قرآن و استخراج دستورالعمل‌های [[زندگی]] از آن و دوری از [[افراط]] پیشین، خطر فرو افتادن در تفریطی دیگر را نیز با خود داشت که عبارت از نگرش اجتماعی صرف و تک بعدی به قرآن و [[غفلت]] از [[ابعاد معنوی]] آن بود، چنان که [[سید]] جمال که خود منادی این شیوه [[تفسیر]] بود در عین حال از آنچه او آن را [[فریبکاری]] برخی [[مصلحان]] می‌‌یافت برحذر می‌‌داشت. <ref>سیری در اندیشه سیاسی عرب، ص۸۶ - ۸۷. </ref> سید جمال بعد از آشنایی با سید احمدخان [[هندی]] دریافت که او سعی دارد مسائل ماورای طبیعی و [[غیب]] و معقول و [[معجزات]] صریح در [[قرآن]] را به نام و بهانه [[علم]] توجیه طبیعی کند و عادی جلوه دهد،<ref>نهضت‌های اسلامی، ص۲۰. </ref> از این رو در مقاله‌ای، انتقاداتی شدید درباره اندیشه‌های سید [[احمد]] خان مطرح کرد <ref> سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸. </ref> و با همه اشتهاری که خود او در نواندیشی داشت خطر مغلطه و [[انحراف]] نهفته در آن را به خوبی تشخیص داد و در برابر آن ایستاد<ref>نهضت‌های اسلامی، ص۲۰ - ۲۱. </ref>.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی]] و [[ابوالفضل خوش منش|خوش منش]]، [[تفسیر اجتماعی - طیب حسینی و خوش منش (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتماعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

[[تفسیر اجتماعی]] از شاخه‌های [[تفسیر اجتهادی]] عصری به حساب می‌آید. تحلیل [[عقلی]] قضایا و طرح مسائل مورد [[ابتلا]] با توجه به اشاره [[آیات قرآن کریم]] بدان‌ها از جمله ویژگی‌های [[تفاسیر]] [[اجتماعی]] است. اصولاً پس از تألیف [[تفسیر المنار]]، دیگر تفاسیر هم عصر و پس از آن، [[صبغه]] اجتماعی آنها به تدریج بیشتر شد. به عنوان نمونه، [[تفسیر فی ظلال القرآن]] [[سید قطب]] با توجه به [[مبارزات]] اجتماعی مؤلف آن، کاملاً شکل تفسیر اجتماعی به خود گرفت.  

در این تفاسیر مباحثی فراوان درباره [[تاریخ]] و [[اندیشه سیاسی]] و رویدادهای تاریخ معاصر، نظیر [[جنگ]] جهانی و ظهور [[سوسیالیسم]] ضمن [[حفظ]] تناسب آنها با [[آیات قرآنی]] دیده می‌شود<ref>المیزان، ج۴، ص۱۲۳، ۱۶۵، ۹۹ و ۲۲۴.</ref>.

[[محمد جواد مغنیه]] در [[تفسیر الکاشف]] در ذیل [[آیات]] مربوط به [[بنی‌اسرائیل]] به طرح جنایات اسرائیلی‌ها و توطئه‌های آنان در طول [[زمان]]، به‌ویژه در [[جنگ]] ۱۹۶۷ پرداخته و ناگفته‌های فراوانی را بیان داشته است. همین [[مفسر]] در ذیل آیه {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>، در داستان [[آدم]] و [[فرشتگان]]، از این که [[خداوند]] به فرشتگان اجازه [[اعتراض]] را داده، بحث [[آزادی بیان]] را نتیجه گرفته و آن را امری لازم و ضروری در جهت [[استحکام]] پیوندهای [[اجتماعی]] در [[جوامع]] مختلف دانسته است.