تفسیر امام هادی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[ابن شهر آشوب]] در شرح‌ حال [[حسن بن خالد برقی]] گفته است: «از کتاب‌های او [[تفسیر العسکری]] به [[املای امام]] {{ع}} در ۱۲۰ جلد است»<ref>ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۳۴، رقم ۱۸۹.</ref>. در اینکه آیا [[تفسیر منسوب به امام حسن عسکری]] {{ع}} که چاپ شده و در دسترس است، قسمتی از آن تفسیر ۱۲۰ جلدی یا غیر آن می‌باشد، [[اختلاف]] است. [[محدث نوری]]، تفسیر موجود را قسمتی از آن دانسته است و از [[کلام]] ابن شهر آشوب برداشت کرده است که تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، بزرگ و کامل بوده و به همین مقدار موجود - که تفسیر [[سوره حمد]] و قسمتی از [[سوره بقره]] می‌باشد، منحصر نبوده است<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ط، ‍ قدیم، ج۳، ص۶۶۱ در شرح مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه در اسناد صدوق به محمد بن قاسم استرآبادی.</ref>، ولی کتاب‌شناس معروف - [[آقا بزرگ تهرانی]] - آن تفسیر ۱۲۰ جلدی را تفسیر دیگری غیر از تفسیر موجود به شمار آورده و آن را به املای [[امام هادی]] و نوشتۀ [[حسن بن خالد برقی]]، و تفسیر موجود را به املای [[امام حسن عسکری]] {{ع}} و نوشتۀ [[ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد]] و [[ابو الحسن علی بن محمد بن سیار]] - دو نفر از [[شیعیان]] آن [[حضرت]] - دانسته است و خلاصۀ دلیل وی به قرار ذیل می‌باشد:

بعد از ذکر تفسیر العسکری مذکور در کلام ابن شهر آشوب فرموده است: ظاهراً مراد از [[عسکری]] [[امام هادی]] {{ع}} است که به صاحب [[عسکر]] و عسکری نیز ملقّب می‌باشد؛ زیرا ابن شهر آشوب گفته است: این تفسیر از کتاب‌های حسن بن خالد برقی [[برادر]] [[محمد بن خالد برقی]] است» و [[محمد بن خالد]] به تصریح شیخ در کتاب [[رجال]] از [[اصحاب]] سه [[امام]] ([[امام کاظم]]، [[امام رضا]] و [[امام جواد]] {{عم}}) بوده و از این تصریح معلوم می‌شود که وی از امام هادی {{ع}} [[روایت]] ننموده یا عصر [[امامت]] آن حضرت را [[درک]] نکرده است. اما در مورد حسن بن خالد، از ترتیب ذکر [[نجاشی]] فهمیده می‌شود که سن وی از برادرش محمد کوچک‌تر و از [[برادر]] دیگرش «فضل» بزرگ‌تر بوده است و ظاهراً حسن بعد از برادرش محمد باقی بوده و [[عصر امام هادی]] {{ع}} را [[درک]] کرده و [[تشرّف]] به [[خدمت]] آن [[حضرت]] و ملازمت با وی از [[زمان]] [[امامت]] تا نزدیک [[وفات]] آن حضرت برای وی ممکن بوده تا بتواند در این مدّت آن مقدار از [[تفسیر]] را که [[املا]] می‌فرموده، در ۱۲۰ مجلّد بنویسد.

پس هم صحیح است که این تفسیر به حسن بن خالد نسبت داده شود و از کتاب‌های وی به شمار آید - همان‌گونه که [[ابن شهر آشوب]] چنین کرده است - و هم صحیح است که تفسیر العسکری به آن اطلاق شود؛ زیرا ممکن است که [[امام هادی]] {{ع}} را درک کرده و این تفسیر را به املای آن حضرت نوشته باشد. برادرش محمد به دلیل اینکه از [[اصحاب امام کاظم]] {{ع}} بوده، در وقت وفات آن حضرت (سال ۱۸۳ ه‍‌.ق) حدود بیست سال داشته و در وقت [[وفات امام جواد]] (سال ۲۲۰ ه‍‌.ق) در حدود شصت سالگی و در اواخر عمرش بوده و در نتیجه، [[توفیق]] [[روایت]] از امام هادی {{ع}} را پیدا نکرده است؛ اما خود حسن چون دو سال یا بیشتر از محمد کوچک‌تر بوده، قاعدتاً ممکن است ۱۰ یا ۲۰ یا ۳۰ و یا نزدیک ۳۵ سال بعد از برادرش که سال [[وفات امام هادی]] {{ع}} بوده، باقی مانده باشد، ولی باقی ماندن او بعد از امام هادی {{ع}} و درک عصر [[امامت امام حسن عسکری]] {{ع}} و [[نوشتن]] ۱۲۰ جلد تفسیر به املای آن حضرت در [[قریب]] هفت سال بعد از آن [[عمر طولانی]] بسیار بعید است.

بنابراین املا کنندۀ آن تفسیر، ظاهراً امام هادی {{ع}} بوده است و اثری از هیچ‌ یک از مجلّدات آن باقی نمانده است و این [[تفسیری]] که موجود می‌باشد و بارها به چاپ رسیده، از اجزای آن تفسیر بزرگ نیست؛ زیرا در اول این [[تفسیر]] تصریح شده است که آن را ابو محمد حسن {{ع}} تنها برای دو [[فرزندی]] که پدرشان آنان را برای [[تعلّم]] نزد آن [[حضرت]] گذاشته بود، در مدّت امامتش نزدیک به هفت سال [[املا]] کرده و آن دو آن را نوشته‌اند و بعد از برگشتن به [[استرآباد]]، آن را برای [[مفسّر]] [[استرآبادی]] و دیگران [[روایت]] کرده‌اند و در این تفسیر هیچ اشاره‌ای به روایت حسن بن خالد برقی و مشارکت او با آن دو در شنیدن روایت از [[امام حسن عسکری]] {{ع}} نیست. در نتیجه هیچ مانعی از تعدّد، وجود ندارد و [[گمان]] بر این است که آن دو تفسیر متعدّد و از نظر کمیت و کیفیت مختلف بوده و املاکننده و املاشونده و نویسنده و [[راوی]] با یکدیگر فرق داشته‌اند<ref>ر. ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۸۳-۲۸۵، رقم ۱۲۹۴.</ref>.

باتوجه به اینکه تنها [[ابن شهر آشوب]] از وجود چنین [[تفسیری]] خبر داده و خاستگاه آن [[خبر واحد]] است، اصل وجود تفسیری ۱۲۰ جلدی به نام تفسیر العسکری مورد گمان است و [[قطعی]] نیست، به‌خصوص که در شرح‌حال حسن بن خالد و خبر از تفسیر العسکری ۱۲۰ جلدی نیز از [[ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد]] و [[ابو الحسن علی بن محمد بن سیار]] و داستان آمدن آنان نزد امام حسن عسکری {{ع}} و تعلّم تفسیر از آن حضرت در مدت هفت سال سخنی به میان نیامده است، ولی بر فرض وجود، [[استدلال]] [[آقا بزرگ تهرانی]] [[قوی]] و [[متین]] است؛ بنابراین تعداد این دو تفسیر درست به نظر می‌رسد و از آن تفسیر ۱۲۰ جلدی بر فرض وجود، هیچ اثری در دست نیست و باقی ماندن آن نیز نامعلوم است.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۳۶۴-۳۶۶.</ref>

== جستارهای وابسته ==