تفسیر موضوعی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[تفسیر موضوعی]] ترکیبی وصفی است که «موضوعی» بودن [[وصف]] [[تفسیر]] و ویژگی آن است، بنابراین در تفسیر موضوعی [[مفسر]] به [[تفسیر آیات قرآن]] راجع به موضوعی خاص می‌‌پردازد. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۲۳؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۵ - ۱۶.</ref>

تفسیر موضوعی در برابر [[تفسیر ترتیبی]] [[شیوه]] ای در تفسیر آیات قرآن [[کریم]] است که مفسر از طریق آن به [[استنباط]] دیدگاه [[قرآن]] درباره موضوعی مرتبط با [[انسان]] و [[جهان هستی]] می‌‌پردازد. [[شهید صدر]] از تفسیر موضوعی به عنوان اتجاهی در تفسیر در برابر اتجاه تجزیه‌ای (ترتیبی) یاد کرده است. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۱۹ ـ ۲۵.</ref> [[محمد ابراهیم شریف]] با این تلقی از منهج [[تفسیری]] که ظرفی است مشتمل بر اندیشه‌های یک [[گرایش]] تفسیری و وسیله‌ای است برای تحقق یک گرایش در تفسیر، تفسیر موضوعی را در شمار مناهج تفسیری قرار داده است؛ در کنار سه منهج سنتی کهن، موضوعیِ سنتی و گفتار تفسیری (المقال التفسیری). <ref>اتجاهات التجدید، ص۶۸.</ref> بعضی هم از آن به عنوان اسلوبی در تفسیر در کنار سه اسلوب دیگر یعنی تفسیر اجمالی (خلاصه)، [[تفسیر تحلیلی]] (ترتیبی) و تفسیر مُقارَن (تطبیقی) یاد کرده‌اند. <ref>التفسیر الموضوعی، ص۲۷ - ۲۸.</ref> البته روشن است که این ۴ نوع یا اسلوب [[تفسیر قرآن]] در عرض هم نیستند و در واقع به دو نوع تفسیر ترتیبی و موضوعی بازمی گردند؛ زیرا تفسیر اجمالی زیرمجموعه تفسیر ترتیبی است و [[تفسیر تطبیقی]] نیز می‌‌تواند به یکی از دو شکل ترتیبی یا موضوعی انجام گیرد.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

برای تفسیر موضوعی تعاریفی بیان کرده‌اند؛ بعضی گفته‌اند: عبارت است از بیان [[معارف]] مربوط به یک موضوع از لابه لای [[آیات]] موجود در یک یا چند [[سوره]]. <ref>مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۶.</ref> به گفته بعضی دیگر تفسیر موضوعی آن است که آیات مرتبط به هر موضوعی که در قرآن پراکنده‌اند گردآوری و یکجا بررسی شوند تا نظر قرآن درباره آن موضوع و ابعاد آن به دست آید. <ref>نک: منشور جاوید، ج ۱، ص۲۳؛ پیام قرآن، ج ۱، ص۲۱.</ref> در تعریفی دیگر آمده است که [[تفسیر موضوعی]] کوششی بشری است در [[فهم]] روشمند پاسخی از [[قرآن]] در سایه گردآوری ـ مبتنی بر [[تئوری]] ـ [[آیات]]، به مسائل و موضوعات زنده عملی و نظری ـ برخاسته از [[معارف]] بشری و احوال [[حیات]] جمعی ـ که [[انتظار]] می‌‌رود قرآن سخن حقی در آن باره داشته باشد. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۳۵ - ۳۶؛ قرآن شناخت، ش ۴، ص۱۱۳، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد مصباح».</ref> بعضی از تعاریف، تفسیر موضوعی را به عنوان یک [[علم]] و بعضی دیگر آن را به عنوان کاری از [[مفسر]] معرفی می‌‌کنند، چنان که بعضی گفته‌اند: تفسیر موضوعی [[علمی]] است که با گردآوری آیات پراکنده در [[سوره‌های قرآن]] درباره قضایای مختلف [[قرآن کریم]] ـ که دارای [[وحدت]] معنا یا وحدت غرض هستند ـ بحث می‌‌کند و با روش معین و شرایط خاص به بیان معنای آیات پرداخته، با ایجاد [[ارتباط]] میان آنها به استخراج عناصر آنها می‌‌پردازد. <ref> المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۰ - ۲۱.</ref>

با مطالعه همه جوانب تفسیر موضوعی و مقایسه آن با [[تفاسیر]] ترتیبی عرضه شده در طول [[تاریخ]] تفاوت این دو شیوه تفسیر به روشنی آشکار می‌‌گردد. مهم‌ترین نکته در تمایز این دو شیوه آن است که در [[تفسیر ترتیبی]] [[مفسر]] می‌‌کوشد تا به معنا و مدلول الفاظ و عبارات قرآن دست یابد و اگر احیاناً به آیات دیگر قرآن یا [[روایات]] مراجعه می‌‌کند برای [[فهم]] روشن‌تر همان مدلول الفاظ است و به موضوعات [[قرآنی]] توجه کافی نمی‌شود، با این حال در تفاسیر ترتیبی گاهی نوعی [[گرایش]] به تفسیر موضوعی نیز مشهود است که این توجه عارضی و استطرادی است<ref>نک: المدرسة القرآنیه، ص۲۰ - ۲۳.</ref>.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

تفسیر موضوعی را از زوایای گوناگون می‌‌توان تقسیم کرد: <ref>قرآن شناخت، ش ۴، ص۱۲۶ - ۱۲۷، «تفسیر موضوعی از منظر استاد مصباح».</ref>

معمولاً در سوره‌های کوتاه و مکی [[قرآن]] که یکباره نازل شده‌اند کشف موضوع اصلی چندان دشوار نیست؛ اما سوره‌های بلند مشتمل بر موضوعات متنوع به ویژه [[سوره‌های مدنی]] کشف موضوع اصلی سوره به تدبری بیشتر نیازمند و گاه ممکن است نیازمند سال‌ها تدبر جدی مفسر باشد یا در برخی [[سوره‌ها]] مفسری نتواند به موضوع واحدی در آن سوره دست یابد؛ گویا نخستین [[تفسیر موضوعی]] از این گونه، تفسیر موضوعی [[سوره بقره]] به نام النباءُ العظیم از [[عبدالله درّاز]] است. <ref>نک: نحو تفسیر موضوعی لسور القرآن، ص۵.</ref> [[سید قطب]] در [[فی ظلال القرآن (کتاب)|فی ظلال القرآن]] و [[عایشه عبدالرحمان بنت‌الشاطی]] در [[التفسیر البیانی للقرآن الکریم (کتاب)|التفسیر البیانی للقرآن الکریم]] با همین نگرش به تفسیر پرداخته‌اند؛ همچنین آثار موضوعی تک سوره‌ای فراوانی نیز تألیف شده‌اند. <ref>نک: التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۵۸ - ۵۹.</ref> از آثار قابل توجه در این زمینه [[قبس من نور القرآن الکریم (کتاب)|قبس من نور القرآن الکریم]] از [[محمد علی صابونی]] است که به بیان اهداف و مقاصد سوره‌ها پرداخته و در سال ۱۴۰۵ قمری انتشار یافته و اخیراً [[محمد غزالی]] کتاب [[نحو تفسیر موضوعی لسور القرآن (کتاب)|نحو تفسیر موضوعی لسور القرآن]] را در سال ۱۴۱۳ قمری منتشر کرده <ref>نحو تفسیر موضوعی لسور القرآن، ص۵ - ۶.</ref> که با عنوان [[گامی به سوی تفسیر موضوعی سوره‌های قرآن کریم (کتاب)|گامی به سوی تفسیر موضوعی سوره‌های قرآن کریم]] به [[فارسی]] نیز ترجمه شده است.

۲. گونه دوم از سه گونه قبل که مقصود اصلی از تفسیر موضوعی است، خود دو قسم دارد و به عبارت دقیق‌تر به دو شیوه انجام می‌‌گیرد و هر یک از دو تعریف پیشین ناظر به یکی از این دو شیوه است:

۳. تفسیر موضوعی از جهت بهره‌گیری از [[روایات]] بر دو قسم است:

۴. تفسیر موضوعی از منظری دیگر می‌‌تواند به یکی از دو روش زیر انجام گیرد:

برای تفسیر موضوعی در مقایسه با [[تفسیر ترتیبی]] ویژگی‌ها و امتیازاتی بیان شده که این امتیازات ناظر به دو قسم گونه دوم از [[تفسیر]] موضوعی‌اند. شایان ذکر است که برخی از موارد ذیل ناظر به تفاوت تفسیر ترتیبی با هر دو شیوه گونه سوم است و برخی ناظر به یکی از این دو شیوه است:

عنوان تفسیر موضوعی از مصطلحات نوپدید دوره معاصر و عصر بازگشت به قرآن و بیش از هر چیز وامدار تحولات [[فکری]] و [[فرهنگی]] بنیادین در [[قرن چهاردهم]] است <ref>التفسیر الموضوعی، ص۲۹.</ref> که برخی [[مفسران]] و [[مصلحان]] [[دینی]] بر ضرورت آن تأکید ورزیده‌اند. این شیوه تفسیر هنوز گام‌های آغازین خود را برمی دارد و تا رسیدن به [[بلوغ]] و پختگی فاصله زیادی دارد. علل [[گرایش]] به تفسیر موضوعی در دوره معاصر را در عوامل ذیل می‌‌توان جست و جو کرد:

# [[مشاهده]] [[انحطاط]] و عقب ماندگی [[مسلمانان]] و [[جوامع اسلامی]] و در مقابل، [[رشد]] [[تمدنی]] [[غرب]]. مصلحان دینی [[راز]] این انحطاط را در جدایی از آموزه‌های [[قرآن]] نهفته دیدند و این، [[ضرورت]] بازگشت به قرآن را ایجاب می‌‌کرد. <ref>تفسیر موضوعی، ص۳۰.</ref> از سوی دیگر ناکارآمدی [[تفسیر ترتیبی]] به شیوه سنتی در استنباطات روشمند و [[تفسیر]] صحیح‌تر [[قرآن کریم]] <ref> نک: دایرة المعارف الاسلامیه، ج ۵، ص۳۶۷ ـ ۳۶۸، «التفسیر».</ref> و نیز [[پاسخگویی]] به نیازهای [[فکری]] و گرایشی [[مسلمانان]] روش دیگری در تفسیر را اقتضا می‌‌کرد تا [[مفسر]] بتواند پاسخگوی مسائل و معضلات [[جهان اسلام]] باشد. <ref>تفسیر موضوعی، ص۳۰ - ۳۱؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۳۶.</ref>

ریشه‌های تفسیر موضوعی در [[تفسیر]] [[شیخ محمد عبده]] نشان داده شده است. <ref>نک: دراسات فی التفسیر الموضوعی، ص۵۶ - ۵۷.</ref> پس از وی از [[پیشگامان]] تفسیر موضوعی در دوره معاصر در [[مغرب]] [[اسلامی]] یکی شیخ [[محمود شلتوت]] و از جمله آثار وی [[القرآن والقتال (کتاب)|القرآن والقتال]] و [[القرآن والمرأة (کتاب)|القرآن والمرأة]]. رویکرد وی در این دو کتاب اغلب معرفی دیدگاه [[اسلام]] درباره [[جنگ]] و [[زن]] و [[دفاع]] از آن در برابر [[شبهات]] [[غرب]] است.

از میان تفاسیر معرفی شده، در [[القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره (کتاب)|القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره]] [[محمد احمد خلف الله]] و بعضی آثار [[شهید مطهری]] و [[شهید صدر]] و [[جوادی آملی]]، [[مفسر]] در پی حل مشکلی از مشکلات [[اجتماعی]] است؛ یعنی روشی که شهید صدر در [[تفسیر موضوعی]] بر آن تأکید می‌‌کند؛ ولی در سایر آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود [[قرآن]] و بررسی و [[تفسیر آیات]] مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه [[معارف قرآن]] و بیان دیدگاه قرآن در موضوعات [[معرفتی]] برآمده است. با این [[وصف]] هرچه تفسیر موضوعی به پیش رفته رویکرد روش نخست در تفسیر موضوعی گسترش یافته است.

درباره تفسیر موضوعی و بیان مسائل و مباحث نظری پیرامونی آن نیز آثاری تدوین شده‌اند که به جز مقدمات [[تفاسیر]] موضوعی بعضی از آنها عبارت‌اند از:

# [[محاضرات فی التفسیر الموضوعی (کتاب)|محاضرات فی التفسیر الموضوعی]] (چ. ۱۴۲۸ق) از [[عباس عوض الله]].<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

همه آنان که از تفسیر موضوعی [[سخن]] به میان آورده‌اند بر اهمیت و ضرورت آن تأکید کرده و وجوه فراوانی در این باره و درباره فواید این [[تفسیر]] بیان کرده‌اند؛<ref>برای نمونه نک: المدخل الی التفسیر والموضوعی، ص۴۰ - ۵۵؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۳۰ - ۳۳؛ مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی، ص۲۴ - ۳۰.</ref> خالدی در بیش از ۱۶ محور اهمیت و فواید تفسیر موضوعی را بیان داشته است. <ref>التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۴۸ - ۵۱.</ref> به نظر [[شهید صدر]] در عصر حاضر [[مسلمانان]] نیازمند استخراج و تنظیم نظر [[اسلام]] درباره همه رشته‌ها و شاخه‌های [[معرفت]] انسانی‌اند، تا در مواجهه با دیدگاه‌های فراوانی که [[دانشمندان]] [[مغرب زمین]] در زمینه‌های مختلف عرضه می‌‌کنند، از دیدگاه اسلام باخبر بوده، از آن [[دفاع]] کنند؛ همچنین نیازمند آن‌اند که دیدگاه و [[حکم]] اسلام را درباره موضوعات جدید و تجاربی بدانند که [[بشر]] در [[زندگی]] به آنها رسیده است و تفسیر موضوعی تنها راهی است که ما را [[قادر]] می‌‌سازد در برابر موضوعات گوناگون زندگی [[بشر]] به نظریه‌های اساسی اسلام و [[قرآن]] دست یابیم. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۲۸ - ۳۷.</ref> به نظر شهید صدر روش موضوعی در تفسیر برای [[نوآوری]] و تطور مناسب است و دائماً از تجربیات بشری [[ارتزاق]] و از معلومات هر قرن [[تغذیه]] و خود را [[روز]] به روز غنی‌تر کرده، ما را به حصول نظریات اساسی و [[استنباط]] [[قوانین]] کلی موفق می‌‌گرداند. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۲۹.</ref> وی با اشاره به اینکه [[تفسیر ترتیبی]] هرگز از [[فهم]] مدلول الفاظ و [[آیات قرآن]] فراتر نرفته و در [[تاریخ]] خود در بسط و گسترش اندیشه‌های اساسی اسلام درباره موضوعات و زمینه‌های مختلف [[زندگی بشری]] چندان موفق نبوده است،<ref>المدرسة القرآنیه، ص۳۴ - ۳۵.</ref> [[غنا]] و تعمیق [[دانش]] [[فقه]] را مرهون نگاه موضوعی [[فقها]] به این [[دانش]] می‌‌داند.

به نظر [[آیة الله]] مصباح یزدی در برابر نظام‌های [[فکری]] [[باطل]] هرگز نمی‌توان با تکیه بر تفسیر ترتیبی و بیان مطالب پراکنده، [[نظام فکری]] منسجمی ارائه کرد. از آنجا که همه مکتب‌های [[انحرافی]] کوشیده‌اند تا با [[ارتباط]] میان یک سلسله مسائل یک کل [[منظم]] و هماهنگ به وجود آورند و اندیشه‌های باطل خود را منسجم معرفی کنند باید [[معارف قرآن]] را به صورت سیستماتیک و منظم عرضه کرد، بنابراین ناگزیر باید معارف قرآن را دسته‌بندی کرد تا از یک سو [[آموزش]] آن برای فراگیران آسان و از سوی دیگر در برابر سایر نظام‌های فکری قابل عرضه باشد. <ref>معارف قرآن، ص۸ ـ ۱۰.</ref>

آیة الله جعفر سبحانی با تأکید بر [[ضرورت]] رویکرد به [[تفسیر موضوعی]] و [[پرهیز]] از تکرار تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی را مجالی برای گشوده شدن [[آفاق]] عظیمی در [[علوم]] و معارف قرآن دانسته <ref>منشور جاوید، ج ۱، ص۱۱.</ref> که هیچ گاه این [[معارف]] از [[تفسیر ترتیبی]] حاصل نمی‌شوند.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

تفسیر موضوعی نیز مانند سایر [[دانش‌ها]] دارای مبانی و پیش فرض‌های خاص خود است. بعضی محققان برای تفسیر موضوعی مبانی‌ای معرفی کرده‌اند که در واقع ناظر به اصل [[تفسیر قرآن]] اعم از موضوعی و ترتیبی‌اند؛ همچون [[توانمندی]] [[زبان قرآن]] در القای استنباط‌های [[علمی]]، [[حق]] بودن گزاره‌های [[قرآن]]، سازگاری و همسخنی میان [[آیات قرآن]] و سازگاری آیات قرآن با [[واقعیات]] عینی خارج از متن قرآن، [[جامعیت]] و [[کارآمدی]] قرآن و ذووجوه بودن آیات قرآن،<ref>نک: تفسیر موضوعی، ص۱۷۵ - ۱۹۵.</ref> با این حال ممکن است ابعادی از این پیش فرض‌ها و مبانی فقط در تفسیر موضوعی مورد توجه بوده یا آنکه در تفسیر موضوعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشند؛ برای مثال ذووجوه بودن آیات قرآن در تفسیر موضوعی از این جهت قابل توجه است که ممکن است آیه‌ای از قرآن در [[تفسیر ترتیبی]] و در [[سیاق آیات]] یک [[سوره]] حامل پیامی باشد؛ اما همین آیه با خارج شدن از [[سیاق]] و انضمام آن به آیه‌ای دیگر حامل معنایی دیگر گردد. افزون بر مبانی ناظر به اصل تفسیر موضوعی بعضی از موضوعات از قبیل موضوعات ناظر به [[احکام]] [[تشریعی]] قرآن نیز ممکن است نیازمند مبانی خاصی باشند؛<ref>برای نمونه نک: قرآن ومشکلات حیاتنا المعاصر، ص۱۸ - ۳۸.</ref> اما باید توجه داشت که لازم نیست این مبانی نیز مختص به تفسیر موضوعی باشند، بلکه با وجود اشتراک این مبانی میان تفسیر موضوعی و ترتیبی و ناظر بودن آنها به [[استنباط احکام]] [[شرعی]] از قرآن، در تفسیر موضوعی به طور ویژه باید بر این مبانی تأکید شود. [[محمد احمد خلف الله]] در مقدمه [[القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصر (کتاب)|القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصر]] به این مبانی اشاره کرده است: اصل در اشیا [[اباحه]] است و [[تحریم]] تنها از طریق [[نص]] ثابت می‌‌شود، [[حلال و حرام]] گرداندن [[افعال]] و [[اعمال آدمی]] دو [[حق]] از [[حقوق]] الهی‌اند، [[احکام]] [[اجتهادی]] که نص صریحی درباره آنها وارد نشده با [[تغییر]] [[زمان]] و مکان تغییر می‌‌کنند، [[مصالح عمومی]] در صورت تضاد و [[تعارض]] با [[نص]]، بر نص مقدم‌اند و قضایایی از این قبیل که اصل این مبانی یا حدود آن می‌‌توانند قابل گفت و گو باشند؛<ref>برای نمونه نک: قرآن ومشکلات حیاتنا المعاصر، ص۱۸ - ۳۶.</ref> برای مثال قضیه اخیر که مصالح عمومی را مقدم بر نص معرفی می‌‌کند پذیرفته نیست؛ زیرا اگر حکیمانه بودن نص پذیرفته شود در این صورت یا هرگز مصالح عمومی با نص تعارض پیدا نمی‌کنند یا اگر تعارضی پیدا شود باید در تشخیص مصالح عمومی [[تجدید]] نظر شود.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>