مسئولیت اخلاقی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

شرایط [[ارزشمندی]] یک عمل و عوامل تشدید آن، تعریف و شرایط [[مسئولیت]] [[اخلاقی]] و فرق آن با نمودهای دیگر مسئولیت، از دغدغه‌های دیرین اخلاق‌پژوهان، به‌ویژه [[فیلسوفان]] [[اخلاق]]، بوده است. در این قسمت به منظور [[پاسخ‌گویی]] به این [[پرسش‌ها]]، در [[سخنان امام علی]] {{ع}} به جست‌و‌جو می‌پردازیم.

== [[ارزش اخلاقی]] ==

=== شرایط ارزشمندی عمل(شرایط فاعلی) ===

از مجموعه متون [[اسلامی]] و از جمله [[کلام امام علی]] {{ع}} بر می‌آید که وجود دو شرط در فاعل، باعث ارزشمندی عمل او است: مختار بودن و [[انگیزه]] [[الهی]] فاعل.

# انگیزه ([[نیت]]) فاعل: از نظر [[امام علی]] {{ع}} انگیزه فاعل در [[ارزش]] بخشیدن به عمل او تأثیر بسیار دارد. از نظر [[فلسفی]]، صدور فعل از فاعل مختار بدون وجود علل چهارگانه (فاعلی، مادی، صوری و غایی) امکان‌پذیر نیست. مراد از انگیزه در اینجا همان علت غایی است که فاعل را وادار به عمل می‌کند. اگر چه [[هدف]] و نتیجه به لحاظ وجود خارجی پس از علل سه‌گانه دیگر تحقق می‌یابد، در [[مقام]] [[تصور]] و از لحاظ وجود [[ذهنی]]، مقدم بر آنها است. بنابراین [[ضرورت]] وجود انگیزه در تحقق عمل اختیاری، غیرقابل [[انکار]] است. ولی آیا وجود انگیزه‌ای خاص در فاعل، شرط لازم [[ارزشمندی]] عمل است؟ باید یادآوری کرد که برای تحقق [[انگیزه]] خاص، وجود دو رکن اساسی ضروری است: اولاً، فاعل باید در فعل خود، قصد و توجه داشته باشد؛ ثانیاً، [[هدف]] و انگیزه او از فعل، فقط خوشایندی [[خداوند]] باشد که از آن به «[[اخلاص]]» تعبیر می‌شود. در نتیجه، شرط فاعلی عمل [[اخلاقی]]، در صورتی مخدوش می‌شود که فاعل یا کار را از روی [[غفلت]] و [[سهو]] انجام دهد و یا انگیزه‌ای غیر از تحصیل [[خشنودی پروردگار]] داشته باشد. فقدان رکن اول، همواره به معنای فقدان رکن دوم خواهد بود؛ ولی رکن اول در گرو رکن دوم نیست<ref>ر. ک: مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۱۹۵-۱۹۶.</ref>.

از نگاه [[امام علی]] {{ع}}، عمل هنگامی [[ارزش اخلاقی]] دارد و سزاوار [[پاداش]] [[نیکو]] است که علاوه بر شرایط دیگر، انگیزه فاعل کسب [[رضایت خداوند]] باشد و انجام دادن عمل را همچون ابزاری برای دست‌یابی به [[کمالات الهی]] و [[صفات جمال و جلال]] او بداند. هرگاه فاعل سودایی غیر از خشنودی پروردگار در سر داشته باشد، عمل او نصاب لازم را برای ارزشمندی اخلاقی دارا نیست. همچنین این انگیزه باید یگانه انگیزه او نیز باشد؛ یعنی [[نیت]] فاعل باید از هر انگیزه دیگر پیراسته باشد. گاهی از این شرط به «[[ضرورت]] حسن فاعلی» - در مقابل «[[حسن فعلی]]» که در پی خواهد آمد - یاد می‌شود. جایگاه انگیزه را در [[ارزش]] بخشیدن به عمل اخلاقی در بسیاری از [[سخنان امام علی]] {{ع}} می‌توان [[مشاهده]] کرد:

#{{متن حدیث|ليست الصلاة قيامك و قعودك إنما الصلاة إخلاصك و أن تريد بها الله وحده}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳۲۵. همچنین ر. ک: دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین، ص۱۲۲؛ صدوق، التوحید، ص۳۷۱، ح۱۰.</ref>؛ «[[ارزش]] [[نماز]] در [[قیام]] و [[قعود]] تو نیست، بلکه در [[اخلاص]] تو است و اینکه آن را تنها برای [[خدا]] به جای آوری».

[[امام]] در وصایای خود به [[کمیل]] می‌فرماید: «مهم این نیست که نماز بخوانی و [[روزه]] بگیری و [[صدقه]] بدهی؛ مهم این است که نماز با [[دل]] [[پاک]] و عمل خداپسندانه و [[خشوع]] [[راستین]] صورت گیرد»<ref>طبری آملی، عمادالدین ابوجعفر، بشارة المصطفی، ص۲۸. نیز ر. ک: بشارة المصطفی، ص۱۵۳؛ بحارالانوار، ج۷۷، ص۲۹۴، ح۲.</ref>. در این کلمات، ملاک [[ارزشمندی]] عمل را اخلاص فاعل آن می‌داند و آشکارا می‌گوید که کالبد فیزیکی عمل بدون برخورداری از جوهره اخلاص، نزد [[خداوند]] ارزشی ندارد. در [[اندیشه]] امام اخلاص حقیقتی مشکک و دارای مراتب است. بر همین اساس در بیانی مشهور می‌فرماید:

در اینجا علاوه بر بحث درباره مراتب [[نیت]] و چگونگی برخورداری همه این مراتب از حداقل نصاب لازم برای برخورداری از [[ارزش اخلاقی]]، پرسش‌های دیگری نیز مطرح است؛ پرسش‌هایی از قبیل چگونگی مناسبات موجود میان [[انگیزه]] و [[ایمان]] و نسبت «ایمان» با «[[اسلام]]»، رابطه ایمان با [[عمل صالح]] و اینکه آیا شرط ارزشمندی ایمان آن است که همواره عملی را در پی داشته باشد، و چگونگی ارزیابی [[اعمال نیک]] کافرانی که خداوند و [[ادیان الهی]] را قبول ندارند و در نتیجه انگیزه مذکور در آنها موجود نیست. برای رعایت اختصار در این مقاله به این [[پرسش‌ها]] نمی‌پردازیم<ref>برای اطلاع بیش‌تر از این مباحث ر. ک: دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص۷۰-۷۳.</ref>.<ref>[[احمد دیلمی|دیلمی، احمد]]، [[مبانی و نظام اخلاق (مقاله)| مقاله «مبانی و نظام اخلاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۱۶.</ref>

=== شرایط فعلی ===

بحث درباره [[حسن و قبح ذاتی]] و [[عقلی]] از دیرباز میان [[متکلمان]] [[مسلمان]] رایج بوده است. با صرف نظر از [[حسن و قبح عقلی]] که ماهیت معرفت‌شناسانه دارد و فعلاً مورد نظر ما نیست، بحث درباره حسن و قبح ذاتی دو چهره دارد: در چهره اول، که در مباحث [[کلامی]] رایج‌تر است، محور سخن در این است که آیا [[اعمال آدمی]] در ذات خود و مستقل از [[امر و نهی]] [[الهی]] به نیکی و بدی موصوفند یا این [[وصف]] را تنها پس از امر یا [[نهی]] [[شرعی]] به طور عَرَضی می‌یابند<ref>ر. ک: سبحانی، جعفر، حسن و قبح عقلی، پایه‌های جاودان اخلاق، فصل دوم.</ref>. در چهره دوم این بحث، که بیش‌تر در اخلاق‌پژوهی [[عقلانی]] مطرح است، [[پرسش]] اصلی این است که آیا علاوه بر [[انگیزه]] «فاعل»، شرط دیگری برخاسته از ذات «فعل» در [[ارزشمندی]] عمل [[آدمی]] دخالت دارد، با انگیزه [[نیک]] انسان مانند اکسیری است که هر فعلی را [[مقدس]] و [[ارزشمند]] می‌کند. بحث مستوفا درباره این دو عنوان، محتاج نوشتاری مستقل است؛ ولی برای رعایت اختصار در هر یک از این دو موضوع، تنها به چند [[شاهد]] از [[سیره]] و [[تعالیم]] [[امام علی]] {{ع}} اشاره می‌شود:

اولاً امام علی {{ع}} برای عمل [[آدمی]] در مرتبه قبل از [[امر و نهی]] [[الهی]]، [[نیکی]] و [[بدی]] ذاتی قائل است. این [[باور]] را می‌توان از خلال گفته‌های او به وضوح دریافت. از جمله در [[نصایح]] خود به فرزندش [[امام حسن]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلَّا بِحَسَنٍ وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلَّا عَنْ قَبِيحٍ}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۳۱.</ref>؛ «[[خدا]] تو را جز [[نیکوکاری]] نفرموده و جز از زشت‌کاری [[نهی]] نکرده است». همچنین در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref> می‌فرماید: {{متن حدیث|الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ‌}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۳۱.</ref>؛ «[[عدل]]، [[انصاف]] است و [[احسان]]، نیکویی کردن». [[بدیهی]] است که این امر و نهی الهی و [[استدلال]] امام علی {{ع}} تنها با قبول [[حسن و قبح ذاتی]] [[اعمال]]، و از جمله نیکی ذاتی و مقدم بر دستور به عدل و احسان، شکل منطقی و حکیمانه به خود می‌گیرد، و «[[حکمت]]» در [[تکوین]] و [[تشریع]] بر فعل الهی [[حاکم]] است. ثانیاً از نگاه امام علی {{ع}} هر گاه عمل، نیات [[پسندیده]] در پی داشته باشد- که اصولاً این‌چنین است- به نیکی [[اخلاقی]] موصوف خواهد شد، که علاوه بر وجود [[انگیزه]] [[نیک]] فاعل، عمل نیز در ذات خود [[نیکو]] باشد و یا حداقل، به بدی موصوف نباشد. بر همین اساس است که امام علی {{ع}} هیچ‌گاه نیات پسندیده را توجیه‌گر ارتکاب [[اعمال ناپسند]] نمی‌دانند و [[تمسک]] به اعمال ناپسند و غیرمشروع را برای رسیدن به [[اهداف]] پسندیده بر نمی‌تابند. پاره‌ای از گفته‌ها و اعمال [[امام]] که بر این مدعا صحه می‌گذارند، به این قرار است:

در [[جنگ صفین]] پس از [[تسلط]] [[سپاه امام]] بر آب رودخانه، از [[امام]] می‌خواهند که با [[سپاه معاویه]] [[مقابله به مثل]] کرده، آب را از آنها دریغ کند. امام پاسخ می‌دهد که هرگز چنین نخواهم کرد و آب حق همگان، اعم از [[مسلمان]] و [[کافر]] است. او نمی‌خواهد با ارتکاب عملی ناجوانمردانه و [[نامشروع]] به [[هدف]] [[مقدس]] خویش دست یابد<ref>ر. ک: ابن اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۶۵؛ مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۶؛ دینوری، احمد بن داوود، اخبارالطوال، ص۱۶۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۴؛ محمد محمدی ری شهری، موسوعة الامام علی بن ابی طالب فی الکتاب والسنة والتاریخ، ج۶، ص۸۹-۹۱.</ref>. نیز هنگامی که برخی از قبیل [[مغیرة بن شعبه]] به او توصیه می‌کنند که به عنوان یک [[تدبیر]] موقت [[سیاسی]] در ابتدای دوران حکومت خود، [[معاویه]] را [[عزل]] نکند و در دوران [[استواری]] قدرت خود، او را کنار بگذارد، در پاسخ می‌گوید: معاویه [[ناصالح]] است و [[شایستگی]] این [[مقام]] را ندارد و من، حتی برای لحظه‌ای، نمی‌توانم او را [[تأیید]] کنم<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۴؛ تاریخ الطبری، ج۴، ص۴۴؛ الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۰۶؛ ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ج۱، ص۶۱؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۷، ص۲۲۹.</ref>.

این قبیل سخنان و [[رفتارهای امام]] علی {{ع}} گویای این [[واقعیت]] است که در [[اندیشه]] او [[عمل نیک]] دارای دو رکن اساسی است: یکی [[انگیزه]] فاعل و دیگری [[طبیعت]] فعل و آثار [[دنیوی]] و [[اخروی]] آن است. نه [[نیکی]] ذاتی عمل می‌تواند نصاب لازم برای [[ارزشمندی]] [[اخلاقی]] آن را فراهم سازد و نه [[مقدس]] و [[نیکو]] بودن اغراض، می‌تواند عمل ذاتاً [[ناپسند]] را مقدس جلوه دهد. عملی دارای [[ارزش اخلاقی]] است که خود فی‌نفسه نیکو باشد و فاعلی نیز آن را با نیات [[پسندیده]] و برای جلب [[خشنودی خداوند]] انجام دهد. این [[ارزش]] دارای مراتب است که در بخش بعدی سخن به برخی از عوامل فراز و فرود آن اشاره می‌رود.<ref>[[احمد دیلمی|دیلمی، احمد]]، [[مبانی و نظام اخلاق (مقاله)| مقاله «مبانی و نظام اخلاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۱۹.</ref>

== تشدید ارزش اخلاقی ==

برخی از عوامل تشدیدکننده ارزش اخلاقی که صریحاً یا تلویحاً در [[سخنان امام علی]] {{ع}} آمده است، به قرار زیر است:.

* '''[[دشواری]] عمل نیکو''': [[امام]] در این باره می‌فرماید:

* '''انجام دادن [[عمل نیک]] علی‌رغم فشار [[روانی]]''': [[امام علی]] {{ع}} درباره پاداش فردی که بر انجام [[کار ناپسند]] [[قدرت]] دارد، ولی [[خویشتن‌داری]] می‌کند، می‌فرماید: [[جهادگر]] کشته در [[راه خدا]]، بیش‌تر نیست از [[مرد]] [[پارسا]] که [[معصیت]] کردن تواند، اما پارسا ماند، و چنان است که گویی پارسا فرشته‌ای است از شمار فرشته‌ها<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۷۴؛ نیز ر. ک: تحف العقول، ص۳۹۸.</ref>. و [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: «کسی که [[خشم]] خود را فروخورد در حالی که بر [[اعمال]] خشمگینانه [[توانمند]] است، و [[خویشتن‌داری]] ورزد، [[خداوند]] به او [[پاداش شهید]] می‌دهد»<ref>کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۸، ح۱؛ صدوق، الامالی، ص۵۱۶، ح۷۰۷.</ref>. خویشتن‌داری فرد [[خشمگین]]، که به شدت در چنگال فشارهای [[روانی]] است، [[ارزش]] [[عمل نیک]] او را دو چندان می‌کند.

* '''[[نیکی]] علی‌رغم فشارهای [[اجتماعی]]''': در این باب [[کلامی]] از [[امام علی]] {{ع}} به دست نیامد، ولی برای جامع‌تر شدن بحث از سخنان دیگر [[معصومان]] {{عم}} استفاده می‌شود. [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: «هر کس از [[اهل کتاب]] [[مسلمان]] شود، از دو برابر [[پاداش]] برخوردار می‌شود و [[حقوق]] او همانند ما است و عهده‌دار [[تکلیف]] می‌شود»<ref>بحارالانوار، ج۲۰، ص۳۸۶، ح۸.</ref>. [[امام صادق]] {{ع}} درباره کسانی که هنگام بروز سختی‌های اجتماعی با بقیه [[زندگی]] می‌کنند، می‌فرماید که این گروه مصداق [[آیه]] {{متن قرآن|أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا}}<ref>«آنانند که پاداششان برای شکیبی که ورزیده‌اند دو بار به آنان داده می‌شود و بدی را با نیکی دور می‌سازند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم می‌بخشند» سوره قصص، آیه ۵۴.</ref> هستند<ref>الکافی، ج۲، ص۲۱۷، ح۱؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص۴۰۰، ح۹۰۰.</ref>. بنابراین اهل کتاب و [[تقیه]] پیشگان که با وجود فشارهای اجتماعی، [[حق]] و [[صلاح]] را پیشه خود می‌کنند، اجری مضاعف دارند.

* '''[[اخلاص]] بیشتر''': ارزش عمل مخلصانه دو چندان است. بنابراین اعمالی که از [[ریا]] و [[خودنمایی]] دورند، ارزشی مضاعف دارند. امام صادق {{ع}} فرمود: هیچ عمل نیکی نیست که [[بنده]] آن را انجام دهد مگر آن‌که ثوابی در [[قرآن]] برای آن وجود دارد؛ مگر [[نماز شب]] که خداوند به دلیل بزرگی جایگاه آن [[ثواب]] آن را بیان نکرده است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۶۸. نیز ر. ک: عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص۲۲۶، ح۲۷.</ref>. امام صادق {{ع}} همچنین در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً}}<ref>«و پروردگارت را در دل خود به لابه و ترس و بی‌بانگ بلند در گفتار، سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها یاد کن و از غافلان مباش!» سوره اعراف، آیه ۲۰۵.</ref> فرمود: «[[میزان]] [[پاداش]] [[ذکر قلبی]] [[بنده]] را به دلیل عظمتش هیچ کس جز [[خدا]] نمی‌داند»<ref>تفسیر نورالثقلین، ج۲، ص۴۴، ح۱۳۴.</ref>.

* '''[[نیکی]] بستگان [[رهبران الهی]]''': نیکی این گروه به دلیل تأثیرگذاری بیش‌تر بر [[مردم]]، مضاعف دانسته شده است؛ همچنان‌که تأثیر [[گناه]] آنان مضاعف است. [[امام باقر]] {{ع}} در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ}}<ref>«ای زنان پیامبر! هر یک از شما دست به زشتکاری آشکاری زند عذاب او دو چندان می‌گردد و این (کار) بر خداوند آسان است» سوره احزاب، آیه ۳۰.</ref> می‌فرماید: «پاداش آن دو چندان و [[عذاب]] آن چند برابر است»<ref>تفسیر القمی، ج۲، ص۱۹۳.</ref>. [[امام صادق]] {{ع}} به یکی از [[اصحاب]] نزدیک خود فرمود: «خوبی از هر کسی خوب است ولی از تو نیکوتر است؛ به دلیل جایگاهی که نزد ما داری. [[بدی]] نیز از هر کسی بد است، ولی از تو بدتر»<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۲۳۶.</ref>.

* '''تقویت [[پیوندهای خویشاوندی]]''': در [[نظام اخلاقی اسلام]]، آن‌چه موجب تقویت پیوندهای خویشاوندی شود، از [[ارزش]] بیشتری برخوردار است. [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: هر کس به [[جان]] و [[مال]] برای [[صله رحم]] گام بردارد، [[خداوند]] - عزوجل - [[اجر]] صد [[شهید]] به او عطا می‌فرماید، و با هر قدم، چهل هزار [[حسنه]] به او می‌بخشد و چهل هزار گناه را از دفتر عمل او زایل می‌کند و مرتبه او را چهل هزار درجه بالا می‌برد. گویی که صد سال، با [[پایداری]] و [[پشتکار]] و [[قصد قربت]]، خدای - عزوجل - را پرستیده باشد<ref>صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۶، ح۴۹۶۸؛ همو، الامالی، ص۵۱۶، ح۷۰۷.</ref>.

* نیکی در [[جوانی]]: شاید به این دلیل که [[امیال]] غریزی و [[شهوانی]] در [[دوران جوانی]] قدرتمندتر است، [[ارزش اعمال]] [[نیک]] [[جوانان]] آخرت‌گرا و [[درست‌کار]] بالاتر است. رسول خدا {{صل}} به [[ابوذر]] فرمود: ای [[اباذر]]، هیچ جوانی [[دنیا]] و بیهودگی‌های آن را برای [[رضای خدا]] ترک نکرد و [[جوانی]] خود را در راه [[بندگی]] [[خداوند]] نگذراند، مگر آن‌که خداوند [[پاداش]] هفتاد و دو [[صدیق]] را به او عطا فرمود<ref>صدوق، الامالی، ص۵۳۵، ح۱۱۶۲؛ طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، ج۲، ص۳۷۳، ح۲۶۶۱.</ref>.<ref>[[احمد دیلمی|دیلمی، احمد]]، [[مبانی و نظام اخلاق (مقاله)| مقاله «مبانی و نظام اخلاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۲۱.</ref>