ملحقات صحیفه سجادیه: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

# [[الصحیفة الثانیة (کتاب)|الصحیفة الثانیة]]: [[شیخ حر عاملی]] دانشمند سرشناس [[قرن یازدهم]] آن را جمع و تدوین کرد. وی در این مجموعه ۶۵ [[دعا]] را افزون بر [[دعاهای صحیفه]] فراهم آورده است است. شیخ [[حر]] [[صحیفه سجادیه]] را در برگیرنده امور مهم [[دنیا]] و [[آخرت]] معرفی کرده است<ref>الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۵.</ref> و دعاهای پراکنده‌ای را که [[عالمان]] از [[امام سجاد]] {{ع}} در غیر از [[کتاب]] [[صحیفه سجادیه]] [[نقل]] کرده‌اند در الصّحیفة الثانیة فراهم آورد. شیخ [[حرّ]] از خواننده کتابش می‌خواهد که این اثر را مانند [[خواهر]] [[صحیفه سجادیه]] مشهور بداند و هر دو کتاب را مطالعه کند<ref>الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۶.</ref>. [[صحیفه]] ثانیه با پانزده [[مناجات]] منسوب به [[امام سجاد]] {{ع}} که به [[مناجات]] خمسه [[عشر]] نامبردار است شروع و با [[مناجات]] (التأوه و المناجات: [[آه]] کشیدن و [[نجوا]] کردن) تمام شده است. [[زیارت امین‌الله]]<ref>الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۱۶۷.</ref>، دعای [[ابوحمزه ثمالی]]<ref>الصحیفة الثانیة السجادیة، ص۷۳.</ref> از جمله [[دعاهای صحیفه]] ثانیه است. او مجموعه دعاهای خود را از کتاب‌های [[من لا یحضره الفقیه]]، [[الکافی]]، مصباح المتهجد، المصباح کفعمی، مهج الدّعوات و دیگر [[کتب حدیثی]] [[برگزیده]] است. [[صحیفه]] ثانیه در سال ۱۰۵۳ به پایان رسید<ref>نسخه‌های خطی، شروح و... ، ص۱۷۴.</ref>.

# [[الصحیفة الثالثة (کتاب)|الصحیفة الثالثة]]: نام این [[کتاب]]"الدرر المنظومة المأثورة فی جمع لآلی الادعیة السجادیة المشهورة" است<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۹.</ref>. که به [[همت]] میرزا [[عبدالله افندی اصفهانی]] (۱۱۳۰ - ۱۰۶۶ق) جمع و تدوین شد. افندی اصفهانی ۵۹ [[دعا]] را براساس چندین [[روایت]] و رونوشت غیرمشهور [[صحیفه]] مانند [[روایت]] ابن اشناس<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۷.</ref> [[ابوالحسن ابن شاذان]] - معاصر [[شیخ مفید]] - و [[ابوالحسن محمد بن بحر کرمانی]] - معاصر [[شیخ صدوق]] - فراهم آورد<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۲۷.</ref> و با عنوان [[صحیفه]] ثالثه منتشر کرد. [[دعاهای صحیفه]] ثالثه در [[صحیفه]] مشهوره و [[صحیفه]] ثانیه نیست. وی بر این [[باور]] است که ۲۱ دعای مفقود [[صحیفه سجادیه]] را [[شناسایی]] کرده است و برای همین اساس در ابتدای الصحیفة الثالثة ۲۱ [[نیایش]] مفقود را از رونوشت‌های دیگر [[صحیفه سجادیه]] آورد و سپس دعاهای دیگری از [[امام سجاد]] {{ع}} را به آن افزود. وی در افزودن دعاهای دیگر از منابع دعایی پیش از خود بهره برده است، برای نمونه مصباح المتهجد [[شیخ طوسی]]<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۴.</ref>، الدعوات راوندی<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۵.</ref> و الاقبال سیّد [[ابن طاووس]]<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۵۶ و ۱۵۹.</ref>. اگرچه [[کوشش]] افندی فراهم آوردن دعاهایی بوده است که در [[صحیفه]] مشهوره نیست ولی گاه به خاطر تفاوت دعای موجود در [[صحیفه]] با سایر رونوشت‌های آن، قسمت گزارش نشده در [[صحیفه]] مشهوره را به گونه مستقل آورده است. برای نمونه دعای مختصرتری در [[توبه]] را به [[نقل]] از کتاب دعای ناموسی [[بخاری]] گزارش کرده است<ref>الصحیفة السجادیة الثالثة، ص۱۴۰.</ref>. الصحیفة الثالثة منبع خوبی برای یافتن ۲۱ [[نیایش]] مفقود [[صحیفه]] کامله سجادیه است. افندی کتاب خود را با دعای {{عربی|دعاؤه {{ع}} اذا مجّد ربه}}: "[[دعای امام]] {{ع}} هنگامی که پروردگارش را [[تمجید]] می‌کرد" آغاز کرده و با دعای تعقیبات نافله‌های [[روز جمعه]] به پایان برده است.

# [[الصحیفة الرابعة (کتاب)|الصحیفة الرابعة]]: [[میرزا حسین نوری]] (۱۳۲۰ق) آن را جمع و تدوین کرد. نوری ۷۷ [[دعا]] را که در [[صحیفه]] ثانیه و ثالثه نبود از منابعی مانند [[عیون اخبار الرضای (کتاب)|عیون اخبار الرضای]] [[شیخ صدوق]]، [[فلاح السائل (کتاب)|فلاح السائل]] [[ابن طاووس]]، [[عدة السفر (کتاب)|عدة السفر]] [[طبرسی]]، [[مفاتیح النجاه (کتاب)|مفاتیح النجاه]] [[سبزواری]]، و... گرد آورد و با عنوان [[صحیفه]] رابعه منتشر کرد. منابعی که شیخ نوری از آنها بهره برده یکسان نیست. گاه از کتاب کهن و معتبری مانند [[الکافی]]<ref>الصحیفة الرابعة، ص۲۶.</ref> و گاه دعایی را به خط برخی از [[عالمان]] یافته و [[نقل]] کرده است<ref>الصحیفة الرابعة، ص۱۴۴.</ref>. نخستین دعای الصحیفة الرابعة با مناجاتی از کتاب عُدة السفر آغاز می‌شود و پایان آن نیز مناجاتی منظوم است. از نظر سبک دعایی، برخی [[دعاهای صحیفه]] رابعه با [[دعاهای صحیفه سجادیه]] مشهور هیچ شباهتی ندارد. برای نمونه سومین [[نیایش]] کتاب او چنین است: بار خدایا به من رحم آور؛ که تو [[کریم]] هستی و بار خدایا به من رحم آور که تو [[رحیم]] هستی و پیوسته [[امام]] {{ع}} این [[دعا]] را گفت تا [[جان]] سپرد<ref>الصحیفة الرابعة، ص۱۷.</ref>.

# [[الصحیفة الخامسة (کتاب)|الصحیفة الخامسة]]: [[سید محسن امین عاملی]] (۱۳۷۱ق) آن را جمع و تدوین کرد. عاملی ۱۸۲ [[دعا]] را به عنوان [[صحیفه]] خامسه گرد آورده است. او [[دعاهای صحیفه سجادیه]] ثالثه و رابعه را در این مجموعه آورد و ۵۲ [[دعا]] هم به آن افزود. منابعی که از آنها بهره برد عبارتند از: [[الکافی]]، [[بحارالانوار]]، [[مشارق الانوار (کتاب)|مشارق الانوار]] حمزاوی، امالی [[صدوق]] و... از جهت متن برخی دعاهای او نه تنها به [[صحیفه سجادیه]] شباهتی ندارد بلکه برای کتاب [[دعا]] هم مناسب نیست. برای نمونه در یکی از [[دعاهای صحیفه]] خامسه می‌خوانیم: شخصی در [[حضور امام]] [[سجاد]] {{ع}} [[دعا]] کرد: خدایا مرا از آفریدگانت [[بی‌نیاز]] گردان، [[امام]] به او فرمود: چنین نیست، [[مردم]] به یکدیگر نیاز دارند، اما بگو: بار خدایا مرا از [[آفریدگان]] شرورت [[بی‌نیاز]] گردان<ref>الصحیفة الخامسة، ص۲۶۸.</ref>. [[جایگاه]] این‌گونه [[احادیث]] در [[آداب]] [[دعا خواندن]] است در حالی که [[کتاب]] [[صحیفه سجادیه]] متن [[دعا]] و [[مناجات]] است و نویسنده مستدرک آن نیز باید تنها با همان معیار به گردآوری متن [[دعاها]] و مناجات‌های منسوب به [[امام سجاد]] {{ع}} بپردازد.

# [[الصحیفة السجادیة الجامعة (کتاب)|الصحیفة السجادیة الجامعة]]، [[سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی]] (معاصر) آن را جمع و تدوین کرد. [[صحیفه جامعه]] گسترده‌ترین مجموعه دعایی [[امام سجاد]] است که در آن ۲۷۰ [[دعا]] فراهم آمده است. نخستین [[دعا]] با عنوان تحمیدیه و آخرین آن دعایی است که [[اسم اعظم]] در آن آمده است<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۲۷۰.</ref>. [[موحد]] ابطحی در این کتاب ۵۴ دعای [[صحیفه]] مشهور را معیار تنظیم خود قرار داد و آن‌گاه دعاهای نویافته [[امام سجاد]] {{ع}} را، از منابع گوناگون، با همان [[نظم]] در کنار [[دعاهای صحیفه]] مشهور مرتب کرد. برای نمونه [[دعای سیزدهم صحیفه سجادیه]] با موضوع [[حاجت‌خواهی]] است. در [[صحیفه سجادیه]] [[جامعه]] پس از دعای [[حاجت‌خواهی]]، چهار دعای دیگر [[امام سجاد]] {{ع}} در همین موضوع گزارش شده است<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۸۶-۹۴.</ref>. از ویژگی‌های دیگر از [[صحیفه سجادیه]] [[جامعه]]، بررسی [[اسناد صحیفه سجادیه]]<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۶۰۹.</ref> و فهرست‌های چهارده‌گانه آن است که برای هر [[پژوهشگری]] راه‌گشاست<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۶۸۰ به بعد.</ref>.

[[حقیقت]] آن است که تنها [[صحیفه]] ثالثه را می‌توان مستدرک واقعی [[صحیفه سجادیه]] خواند و در دیگر صحیفه‌ها دعاهایی از [[امام سجاد]] {{ع}} را می‌توان یافت؛ به ویژه آنکه [[حدیث‌شناسان]]، متن [[صحیفه]] مشهور را از نظر [[فصاحت]] و [[بلاغت]] ستوده‌اند حال آن‌که برخی دعاهای دیگر چنین رتبه‌ای ندارند. در فاصله زمانی تدوین [[صحیفه سجادیه]] خامسه و [[صحیفه سجادیه]] [[جامعه]]، چهار مستدرک دیگر بر [[صحیفه سجادیه]] [[ثبت]] شده است که هم‌اکنون در دسترس نیست: [[الصحیفة السادسة (کتاب)|الصحیفة السادسة]]، شیخ [[محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائنی]]؛ [[الصحیفة السجادیة السادسة (کتاب)|الصحیفة السجادیة السادسة]]، شیخ [[محمد صالح بن فضل‌الله مازندرانی حائری]]، [[الصحیفة السابعة (کتاب)|الصحیفة السابعة]]، شیخ [[هادی بن عباس آل کاشف الغطاء نجفی]]؛ [[الصحیفة الثامنة (کتاب)|الصحیفة الثامنة]]، میرزا [[علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری]]<ref>نسخه‌های خطی، شروح... ، ص۱۶.</ref>.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «مستدرکات و ملحقات صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۳۹۹.</ref>

== [[ملحقات صحیفه سجادیه]] ==

# [[ملحقات صحیفه سجادیه (کتاب)|ملحقات صحیفه سجادیه]]، [[محمد باقر مجلسی]] (۱۱۱۰ق)، [[مجلسی]] با آنکه کتاب‌شناس و [[حدیث‌شناس]] خبره‌ای بود، تنها یازده [[دعا]] را به عنوان ملحقات [[صحیفه]] آورده است. به نظر می‌رسد [[مرحوم مجلسی]] با گردآوری قرینه‌هایی تنها نیایش‌هایی را در ملحقات خود آورده است که سبک آن با نیایش‌های [[صحیفه]] مشهوره همخوان باشد<ref>ملحقات، ص۲۹.</ref>. [[مجلسی]] در ملحقات صحیفه سجادیه دو دعای نخست را از البلدالامین کفعمی<ref>ملحقات، ص۵۲.</ref> و نه دعای دیگر را از دست‌نوشتی کهن از [[صحیفه سجادیه]] آورده است<ref>ملحقات، ص۳۲.</ref>. دعای نخست ملحقات "فی [[طلب]] السعاده: در جست‌وجوی سعادتمندی" و [[دعای یازدهم]] دعایی است که وقتی امر مهمی برای حضرتش پیش می‌آمد آن را می‌خواندند<ref>ملحقات، ص۸۷.</ref>.<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن آقا بزرگ تهرانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق، الصحیفة السجادیة الثالثة، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، تحقیق: فارس حسون کریم الدینوری، کربلاء المقدسة، مرکز کربلاء للدراسات و البحوث، ۱۴۳۷ ق؛ الصحیفة الخامسة السجادیة من ادعیة الامام السجاد {{ع}}، سید محسن امین عاملی، دمشق، مطبعه الفیحاء، ۱۳۳۰ ق؛ الصحیفة الثانیة السجادیة، محمد بن حسن حر عاملی، قم، مکتبه الثقلین القرآن و العتره، ۱۳۹۸ ق؛ نسخه‌های خطی، شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، سید محمد حسین حکیم، قم، کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۲؛ الصحیفة السجادیة الجامعة الأدعیة الامام السجاد {{ع}}، سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، مؤسسه الانصاریان للطباعة و النشر، ۱۴۱۱ ق؛ ملحقات صحیفه سجادیه، محمدباقر مجلسی، به روایت و ترجمه میر محمد حسین خاتون آبادی، به کوشش و پژوهش: جویا جهان‌بخش، تهران، اساطیر، ۱۳۸۷؛ الصحیفة الرابعة السجادیة، میرزا حسین نوری طبرسی، تهران، چاپ سنگی به خط بهاء‌الدین محلاتی، ۱۳۱۲ ق.</ref>.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «مستدرکات و ملحقات صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۴۰۱.</ref>