هاشم بن عتبة بن ابی وقاص: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[هاشم بن عتبة بن ابی وقاص در تاریخ اسلامی]] - [[هاشم بن عتبة بن ابی وقاص در نهج البلاغه]] - [[هاشم بن عتبة بن ابی وقاص در سیره و معارف حسینی]]| پرسش مرتبط  = }}

نامش [[هاشم بن عتبه]] و برادرزادۀ [[سعد بن ابی وقاص]] بود. از دلاوران [[اصحاب]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[امام علی|علی]] {{ع}} و جانبازان جبهۀ [[یرموک]] بود. مرقال که [[لقب]] اوست، اشاره به شیوۀ خاصّ او در حمله به [[دشمن]] است. در جنگ‌های [[جنگ جمل|جمل]] و [[صفین]] در رکاب [[امام علی|علی]] {{ع}} [[جهاد]] کرد و در [[صفّین]] [[شهید]] شد. [[شجاعت]] او مورد [[ستایش]] [[امام علی|امیر المؤمنین]] بود.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۶۸</ref><ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۷۶.</ref>.

== مقدمه ==

هاشم [[فرزند]] [[عتبه بن ابی وقاص]] از [[طایفه قریش]]، کنیه‌اش ابوعمرو، و مشهور به [[هاشم مرقال]] و [[هاشم اعور]]<ref>از آن جهت به او «مرقال» گفتهاند، چون در میدانهای جنگ با شتاب و سرعت به پیش میرفت و بدان جهت «اعور» گفتهاند، چون در جنگ یرموک و فتح شام در زمان خلافت عمر بن خطاب چشمش آسیب دید (مستدرک حاکم، ج۳، ص۴۴۷).</ref> مردی [[شجاع]] و از [[نیکان]] و برگزیدگان [[اصحاب]] بود، او یکی از ده نفری است که [[رسول خدا]] {{صل}} به آنان مژده [[بهشت]] داد<ref>ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج۶، ص۵۵.</ref>. پدرش عتبه از [[مشرکان]] [[مکه]] بود و در [[جنگ احد]] دندان‌های [[میانه]] [[رسول خدا]] {{صل}} را [[شکست]] و لبها و چهره [[پیامبر]] {{صل}} را [[درید]] از چنین پدری [[هاشم]] بزرگ شد و در [[فتح مکه]]، [[اسلام]] آورد و به [[مدینه]] [[هجرت]] نمود<ref>تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۹۶.</ref>. او در بسیاری از جنگ‌های [[اسلامی]] شرکت کرد و در عصر [[خلافت]] [[عمر بن خطاب]] در [[فتح]] [[یرموک]] و [[مدائن]] حضور داشت و در [[جنگ]] جلولاء و [[فتح]] آن [[فرمانده سپاه]] [[اسلام]] بود، و به لحاظ اهمیت این [[فتح]]، آن را [[فتح]] الفتوح نامیدهاند<ref>ر. ک: اسدالغابه، ج۵، ص۴۹؛ الاصابه، ج۶، ص۵۱۶.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۰۳-۱۴۰۴.</ref>

== [[هاشم بن عتبه|هاشم]] و [[ایمان]] و ارادت به [[علی]] {{ع}} ==

[[هاشم بن عتبه|هاشم]] ([[هاشم مرقال]]) یکی از پنج نفر [[قریشی]] است که نسبت به [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} ارادت خالصانه داشته است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۹، ص۲۴۵.</ref>. او با تمام وجود، با دست و زبان، با [[دل]] و [[جان]] از [[ولایت]] به [[حق]] آن [[حضرت]] [[دفاع]] کرد و در رکاب [[حضرت]] در [[جنگ جمل]] و [[صفین]] مردانه جنگید. او در [[صفین]] صاحب لوای [[امیرمؤمنان]] {{ع}} بود.

به [[نقل]] [[شیخ مفید]]، [[هاشم مرقال]] از [[اصحاب]] و مهاجرانی است که پس از [[قتل عثمان]] با [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[بیعت]] کرد که تا پای [[جان]] از [[خلافت]] و [[ولایت]] آن [[حضرت]] [[دفاع]] نماید <ref>الجمل، ص۱۰۴.</ref>.

[[ابن حجر]] می‌نویسد: [[هاشم مرقال]] در [[کوفه]] در برابر [[ابو موسی اشعری]] که با [[امامت]] و [[رهبری]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[مخالفت]] می‌کرد، آشکارا [[بیعت]] خود را اعلام کرد و از [[عاقبت]] آن نهراسید<ref>ر. ک: الاصابه، ج۶، ص۵۱۷.</ref>.

[[ایمان]] و [[عشق]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] به [[حضرت]] تا آنجا رسید که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} هم نسبت به او اظهار علاقه میکرد و همواره به او مهر می‌ورزید و بر [[شجاعت]] و [[دلاوری]] و [[وفاداری]] او [[اعتماد]] می‌نمود <ref>ر. ک: نهج البلاغه، خطبه ۶۸.</ref>.

وی جزو نخستین کسانی از [[کوفه]] بود که در [[ذی قار]] خود را به [[امیرمؤمنان]] {{ع}} رساند تا از آنجا عازم [[بصره]] برای [[جنگ]] با [[سپاه]] [[جمل]] شود<ref>ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج۲، ص۱۸۸.</ref>.

هم چنین او حامل [[نامه]] [[امام]] {{ع}} از [[ذی قار]] به [[کوفه]] برای [[ابو موسی اشعری]] جهت اعزام [[مردم کوفه]] برای [[حمایت]] از [[امیر مؤمنان]] {{ع}} در [[جنگ جمل]] بود که با [[مخالفت]] [[ابو موسی]] و [[تمرد]] او از [[فرمان امام]] {{ع}} مواجه شد، لذا [[امام]] {{ع}} سرانجام [[مالک اشتر]] را اعزام کرد و [[ابو موسی]] را از [[مقام]] [[امارت کوفه]] [[عزل]] نمود و سپس با لشکری بزرگ حرکت کرد و در بین [[راه]] [[کوفه]] و [[بصره]] به [[حضرت علی]] {{ع}} پیوست<ref>ر. ک: الجمل، ص۲۴۳؛ منهاج البراعه، ج۱۷، ص۱۹.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۰۴-۱۴۰۵.</ref>

== [[شناخت]] [[دشمن]] از [[کلام]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] ==

[[نصر بن مزاحم]] [[نقل]] می‌کند: موقعی که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[تصمیم]] گرفت برای سرکوبی [[سپاه معاویه]] عزیمت کند، نخست [[مهاجران]] و [[انصار]] را جمع کرد و نظر آنان را در حرکت به سوی [[صفین]] و [[شام]] جویا شد. [[هاشم مرقال]] چون مردی روشن و [[آگاه]] بود و [[دوست]] و [[دشمن]] را به خوبی می‌شناخت، در [[مقام]] [[مشورت]]، [[مردم]] [[شام]] را اینگونه معرفی کرد و به [[حضرت]] [[اعتقاد]] خود را دربارۀ آنان چنین بیان داشت: "اما بعد، ای [[امیرمؤمنان]]، من به خوبی از [[نیت]] این [[قوم]] آگاهم، آنان [[دشمنان]] تو و [[دشمنان]] [[شیعیان]] تو هستند، آنان [[دوست]] کسانی هستند که طالب دنیایند و با تو [[قتال]] و [[جنگ]] خواهند کرد و در این [[راه]] از هیچ تلاشی فروگذار نیستند، آنان بر [[دنیا]] و متاع زودگذر آن حریص‌اند و در آنچه به چنگ آورده‌اند، سخت بخیل‌اند. و [[آرزو]] و هدفی جز نیل به [[دنیا]] ندارند، و خونخواهیِ [[عثمان]] را بهانه قرار داده و به این وسیله افراد [[نادان]] را می‌فریبند، و [[دروغ]] می‌گویند، زیرا از ریختن [[خون عثمان]] [[نفرت]] نداشتند ولی به بهانه آن در [[طلب]] دنیایند. ای [[امیرمؤمنان]]، ما را به مقابله با ایشان ببر، اگر [[حق]] را گردن نهادند، چه بهتر و غیر از [[حق]]، چیزی جز [[گمراهی]] نیست. و اگر چیزی جز [[تفرقه]] و [[تمرّد]] و [[بدبختی]] را نپذیرفتند که [[گمان]] من نسبت به ایشان چنین است، و به [[خدا]] [[سوگند]] نمی‌بینم که آنان [[بیعت]] نمایند ولی ممکن است هنوز در میانشان کسانی باشند که اگر از منکر [[نهی]] شوند و به معروف امر گردند، [[فرمان]] برند و [[پیروی]] نمایند و از [[راه]] رفتۀ خویش باز گردند"<ref>وقعة صفین، ص۹۲؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۱۷۲.</ref>.

== نقش آفرینی [[هاشم بن عتبه|هاشم]] در [[صفین]] ==

طبق [[نقل]] مؤرخان، [[امیرمؤمنان]] {{ع}} در [[جنگ صفین]] [[عمار یاسر]] را به [[فرماندهی]] کل سواران و [[عبدالله بن بدیل]] را به [[فرماندهی]] کل پیادگان [[سپاه]] گماشت و لوا و [[پرچم]] [[سپاه]] را به دست [[هاشم مرقال]] داد و [[اشعث بن قیس]] را بر [[میمنه]] و [[عبدالله بن عباس]] را بر [[میسره]] [[سپاه]] و دیگر [[فرماندهان]] بلندپایه نیروهای خود را بر گروه‌ها و [[قبایل]] [[منصوب]] کرد و با [[نظم و انضباط]] کامل، لشکری [[منظم]] و آماده به رزم تشکیل داد، و طرف مقابل [[معاویه]] هم همین کار را کرد<ref>ر. ک: وقعة صفین، ص۲۰۵؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۴، ص۲۶.</ref>. و در اولین روز [[نبرد]] که روز چهارشنبه اول ماه صفر ۳۷ [[هجری]] بود، [[مالک اشتر]] با نیروهای زیادی از [[سپاه امام]] به مقابله نیروهای شامی به [[فرماندهی]] [[حبیب بن مسلمه]] رفت و [[جنگ]] [[سختی]] در آن روز در گرفت و بدون هیچ نتیجه‌ای هر دو گروه به اردوگاه خود بازگشتند. روز دوم روز [[پنجشنبه]]، [[هاشم مرقال]] به همراه گروهی به مصاف [[ابوالأعور سلمی]] سردار [[سپاه شام]] رفت و تمام روز را سرگرم [[نبرد]] بودند، و شامگاهان به اردوگاه خود بازگشتند و روز سوم [[عمار یاسر]] به مصاف [[عمروعاص]] رفت و روز چهارم، [[محمد حنفیه]] با [[عبیدالله بن عمر]] همراه گروهی با هم جنگیدند، و روز پنجم [[عبدالله بن عباس]] با همراهان به [[نبرد]] با [[ولید بن عقبه]] و همراهانش پرداخت، گفته شده تا [[چهل]] نوبت درگیری پراکنده میان دو [[لشکر]] صورت گرفت و در بیشتر آنها [[برتری]] با [[سپاه امام]] {{ع}} بود<ref>ر. ک: وقعة صفین، ص۲۱۴؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۴، ص۲۹.</ref>.

در [[نقلی]] دیگر از [[زید بن وهب جهنی]] آمده، روزی که [[حضرت علی]] {{ع}} [[پرچم]] [[سپاه]] را به [[هاشم مرقال]] داد، در آن روز [[هاشم]] دو [[زره]] به تن داشت، [[امام]] {{ع}} از روی [[مزاح]] به او فرمود: "ای [[هاشم بن عتبه|هاشم]]، آیا خوفی بر [[جان]] خودت نداری که یک چشم داری و [[ترسو]] باشی؟"

[[هاشم بن عتبه|هاشم]] در پاسخ [[امام]] {{ع}} عرض کرد: "به زودی خواهید دانست که خوفی ندارم، به [[خدا]] [[سوگند]]، چنان به میان جبهه‌های این [[اعراب]] یورش خواهم برد، مانند کسی که به قصد [[آخرت]] [[دست]] از [[دنیا]] کشیده باشد". سپس نیزه‌ای گرفت ولی همین که آن را تکان داد، [[شکست]]، بعد نیزۀ دیگری در دست گرفت و حرکت داد، آن را خشک و غیر قابل انعطاف یافت، آن را به دور انداخت، بعد نیزه‌ای نرم خواست و [[رایت]] و [[پرچم]] را بر آن بست، و چون [[پرچم]] را به [[عزم]] میدان به اهتزاز در آورد، مردی از [[قبیله]] [[بکر بن وائل]] و از [[یاران]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] چند بار فریاد برآورد: به پیش ای [[هاشم بن عتبه|هاشم]]، به پیش ای [[هاشم بن عتبه|هاشم]]، بعد به او گفت: ای [[هاشم بن عتبه|هاشم]]، تو را چه شده باد در گلو انداخته‌ای آیا [[ترس]] و بُزدلی بر تو چیره شده است؟

[[عمر سعد]] می‌گوید: این روز [[تاریخی]] در [[جنگ صفین]]، همان روزی است که [[عمار یاسر]] از پای درآمد و به [[شهادت]] رسید<ref>ر. ک: وقعة صفین، ص۳۴۰؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۸، ص۲۳.</ref>.

این [[جوان]] حمله می‌کرد و تا ضربه‌ای با [[شمشیر]] خود نمی‌زد پشت به میدان نمی‌کرد، آنگاه به [[لعن]] و [[دشنام]] دادن به [[حضرت علی]] {{ع}} از اندازه گذشت. [[هاشم مرقال]] خود را به او نزدیک کرد و گفت: ای نجیب زاده، چرا بدون [[تحقیق]] [[سخن]] می‌گویی؟ بدان به دنبال این [[دشنام]] و [[اهانت]] [[دادرسی]] در [[روز قیامت]] خواهد بود، [[لعنت]] کردن [[سید]] [[پرهیزکاران]] و آقای پرواپیشگان [[عقاب]] [[دوزخ]] را در پی خواهد داشت.

[[هاشم بن عتبه|هاشم]] به او گفت: تو سخت در اشتباهی زیرا [[اصحاب پیامبر]] {{صل}} و [[قاریان قرآن]] وقتی دیدند [[عثمان]] در [[اسلام]] [[بدعت]] گذاشته و با [[احکام خدا]] و کتاب او [[مخالفت]] کرده، او را کشته‌اند؛ بنابراین تو در این امور دخالت نکن و این [[کارها]] را به اهلش واگذار نما.

[[جوان]] تحت تأثیر قرار گرفت و گفت: به [[خدا]] قسم، مرا [[نصیحت]] و [[راهنمایی]] کردی. سپس [[هاشم بن عتبه|هاشم]] گفت: "اما این که گفتی مولای ما [[نماز]] نمی‌خواند، باید بدانی که مولای ما نخستین کسی است که با [[پیامبر خدا]] {{صل}} [[نماز]] گزارد، و [[داناترین]] کس به [[احکام]] و [[فقه]] [[دین]]، و به [[رسول خدا]] {{صل}} نزدیکترین است و همه کسانی که با او می‌بینی [[قاریان قرآن]] و حاملان کتاب خدایند و برای [[تهجّد]] و [[راز و نیاز]] به درگاه [[خداوند]] و گزاردن [[نماز]]، شبها نمی‌خوابند. اینک از [[خدا]] بترس و از عقابش [[بیم]] کن و بیش از این [[گمراهان]] و سیه‌دلان تو را [[فریب]] ندهند.

اما از این هدایت‌ یافته که آیا به [[امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} پیوست یا نه و آیا در [[سپاه معاویه]] باقی ماند و یا از آن [[سپاه]] فاصله گرفت، چیزی در [[تاریخ]] نیامده است.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۰۶-۱۴۱۱.</ref>

== [[شهادت]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] در [[نبرد صفین]] ==

[[امیرالمؤمنین]] {{ع}} که متوجه شد [[پرچم]] برافراشته نیست کسی را نزد [[هاشم بن عتبه|هاشم]] فرستاد که [[پرچم]] را به پیش ببرد. [[هاشم بن عتبه|هاشم]] به [[نماینده]] [[امام]] گفت: به شکمم نگاه کن؟ وقتی نگاه کرد، دید شکم او بر اثر ضربۀ [[شمشیر]] [[حارث]]، پاره شده و دیگر نمی‌تواند [[پرچم]] را بردارد، فوراً مردی از [[بکر بن وائل]] [[پرچم]] [[سپاه]] [[حضرت علی]] {{ع}} را برداشت و به پیش رفت.

[[هاشم بن عتبه|هاشم]] در همین حالت [[ضعف]] و [[خونریزی]] سرش را بلند کرد، دید جنازه عبیدالله پسر [[عمر بن خطاب]] که در [[سپاه معاویه]] بود و به [[یاران حضرت علی]] {{ع}} بسیار [[ستم]] کرده بود، در کنارش افتاده، وی با زحمت از جای برخاست و خود را به جنازه [[پلید]] او رساند و سینه‌های او را با دندان فشار داد به طوری که دندان‌های او در سینه پسر [[عمر]] فرو رفت و کار او را یکسره کرد و او را به [[هلاکت]] رساند و [[هاشم بن عتبه|هاشم]] خود در همین حال بود که [[جان]] به [[جان]] آفرین [[تسلیم]] کرد آن مرد بکری هم که [[پرچم]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] را برداشته بود در کنار [[جسد]] [[پاک]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]]، با ضربه‌ای از [[سپاه شام]] روی [[زمین]] افتاد و او نیز به [[شهادت]] رسید<ref>وقعة صفین، ص۳۵۳ – ۳۵۵.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۱۱-۱۴۱۲.</ref>

== آخرین سخن [[هاشم بن عتبه|هاشم]] ==

[[هاشم بن عتبه|هاشم]] در آخرین روزی که به [[سپاه]] [[دشمن]] یورش برد و در این حمله به [[شهادت]] رسید، خطاب به [[یاران امام]] {{ع}} گفت: ای [[مردم]]، من مردی [[قوی]] و تنومندم و هرگاه از پای در آمدم، مبادا افتادن من بر [[زمین]]، شما را به [[بیم]] و [[هراس]] بیفکند؛ زیرا [[دشمن]] از کشتن من کمتر از کشتن یک شتر آسوده نمی‌شود، تا آنکه کشنده شتر از کار آن فارغ شود (کنایه از این بود که با کشته شدن من، کار تمام نمی‌شود و با وجود شما باید [[جنگ]] ادامه پیدا کند). آنگاه حمله کرد تا آنکه روی [[زمین]] افتاد، در همین حال که در آستانۀ [[شهادت]] قرار داشت، مردی از کنار او گذشت [[هاشم بن عتبه|هاشم]] فریاد برآورد و به آن مرد گفت: [[سلام]] مرا به [[امیرالمؤمنین]] برسان و به او بگو: [[رحمت]] و [[برکات]] [[خداوند]] بر تو [[یا علی]]، تو را به [[خدا]] قسم می‌دهم که شبانه و امشب پیش از آنکه صبح کنی، اجساد [[شهدا]] را چنان پشت سر بگذاری که پای کشتگان را با دوال و لگام اسب‌های خود بسته باشی؛ زیرا فردا [[صبح]] [[پیروزی]] از آن کسی است که اجساد کشته‌ها را زودتر از میدان جمع کرده باشد (و در برابر دیدگان [[رزمندگان]] نباشد تا روحیۀ آنها [[سست]] نشود).

آن مرد، [[پیام]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] را به [[سمع]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} رساند و [[حضرت]] پیشنهاد و [[خیرخواهی]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] را به گوش [[جان]] خرید و شبانه حرکت کرد و شروع به پیش روی نمود، آنچنان که همه کشتگان را پشت سر نهاد و فردا صبح در [[جنگ]] با [[سپاهیان]] [[شام]] ابتکار عمل و [[پیروزی]] از آن او بود و چنان شد که [[هاشم بن عتبه|هاشم]] پیش بینی کرده بود<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۸، ص۳۴.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۱۲-۱۴۱۳.</ref>

== [[امام]] {{ع}} در کنار پیکر [[هاشم بن عتبه|هاشم]] ==

[[ابن ابی الحدید]] [[نقل]] می‌کند: [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} همین که از حال [[هاشم بن عتبه|هاشم]] باخبر شد بلافاصله خود را به او رساند و دید که وی میان انبوهی از اجساد شهدای [[قبیله]] [[اسلم]] که عمدتاً از [[قاریان قرآن]] بودند روی [[زمین]] افتاده است. [[حضرت]] با مشاهدۀ این منظره حزن انگیز بسیار غمناک شد و چنین فرمود:

[[امیرمؤمنان]] {{ع}} با این دو [[بیت]] [[شعر]] [[مقام]] و [[منزلت]] [[هاشم بن عتبه|هاشم]] و همراهانش را ستود و [[فضایل]] آنان را بر زبان آورد و [[اندوه]] خود را بیان کرد.

وقتی [[هاشم بن عتبه|هاشم]] به [[شهادت]] رسید فرزندش [[عبدالله بن هاشم بن عتبه]] که او هم از دلباختگان به ولای [[امیرمؤمنان]] بود، اشعار و مرثیه‌هایی در [[فراق]] [[پدر]] سرود<ref>ر. ک: وقعة صفین، ص۳۴۸؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۸، ص۲۹.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظمزاده|ناظمزاده، سید اصغر]]، [[اصحاب امام علی ج۲ (کتاب)|اصحاب امام علی]]، ج۲، ص۱۴۱۳-۱۴۱۴.</ref>