تجسس در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

تجسّس، مصدر باب تفعّل از ریشه "ج ـ س ـ س" در لغت به معنای تفحص و [[آگاهی]] جستن از [[اخبار]] <ref> ترتیب‌ العین، ص۱۴۰؛ الصحاح، ج۳، ص۹۱۳؛ لسان‌ العرب، ج‌۲، ص‌۲۸۳، "جسس".</ref> و اموری عمدتاً پنهان است و غالباً کاربرد منفی دارد. <ref> النهایه، ابن‌اثیر، ج۱، ص۲۷۲؛ لسان‌العرب، ج۶، ص‌۲۸۳؛ مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۳۷۴، "جسس".</ref> گروهی از واژه‌پژوهان، "جَسّ" را در اصل به معنای لمس چیزی (مانند‌ نبض) با دست <ref> جمهرة اللغه، ج‌۱، ص‌۸۸؛ المصباح، ج‌۱، ص‌۱۰۱؛ مفردات، ص‌۱۹۶، "جسس".</ref> برای کسب آگاهی لازم دانسته <ref> ترتیب العین، ص‌۱۴۰؛ الصحاح، ج‌۳، ص‌۹۱۳؛ لسان‌العرب، ج‌۲، ص‌۲۸۳. </ref> و برخی نیز آن را تنها تفحص نامحسوس معنا کرده‌اند. <ref> مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۴۱۴؛ التحقیق، ج۲، ص‌۸۷، "جسس"؛ الفائق، ج‌۱، ص‌۲۱۴. </ref> تجسّس به معنای کسب آگاهی از وضع [[دشمن]]، همچنین جاسوس نیز از این ریشه است. <ref> مقاییس‌اللغه، ج۱، ص‌۴۱۴؛ المصباح، ج‌۱، ص‌۱۰۱؛ لسان‌العرب، ج‌۲، ص‌۲۸۳. </ref>

این واژه در اصطلاح، از مفاهیم [[اخلاق اجتماعی]] [[اسلام]] و به معنای تفحص و کنجکاوی غالباً نامحسوس درباره لغزش‌ها، معایب و مسائل خصوصی دیگران است؛ اموری که از چشم [[مردم]] پنهان بوده، افراد از فاش شدن آن [[شرم]] و [[اکراه]] دارند<ref>احیاء علوم الدین، ج‌۱، ص‌۷۸. </ref>.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[تجسس - اسدی (مقاله)|مقاله «تجسس»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۷.</ref>

تجسّس تنها یک بار در [[قرآن]] آمده است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.</ref> و چنان‌که در پاره‌ای [[منابع تفسیری]] و لغوی <ref> النهایه، ابن‌اثیر، ج۱، ص۲۷۲؛ مفردات، ص۱۹۶؛ التحقیق، ج‌۲، ص‌۸۷، "جسس".</ref> نیز به چشم می‌خورد، در عین [[قرابت]] معنایی <ref> مجمع‌البیان، ج۵، ص‌۳۹۲؛ روح المعانی، ج‌۱۳، ص‌۶۳؛ المیزان، ج‌۱۸، ص‌۳۲۳. </ref> با "تحسّس"، {{متن قرآن|يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ}}<ref>«ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد» سوره یوسف، آیه ۸۷.</ref>، کاربرد [[قرآنی]] متفاوتی <ref> مجمع البیان، ج‌۵، ص‌۳۹۲؛ روح البیان، ج‌۹، ص‌۸۶؛ المیزان، ج‌۱۸، ص‌۳۲۳. </ref> از آن دارد؛ ولی گویا قرابت معنایی و نیز استعمال آن دو به یک معنا و به دنبال هم در برخی [[احادیث نبوی]] <ref> مسند احمد، ج۲، ص۵۳۹؛ صحیح البخاری، ج۷، ص‌۸۸؛ صحیح مسلم، ج‌۸، ص‌۱۰. </ref> موجب شده تا برخی قراء برخلاف عموم آنها {{متن قرآن|وَلَا تَجَسَّسُوا}} را بدون نقطه خوانده <ref> مجمع‌البیان، ج۹، ص۲۰۵؛ روض الجنان، ج‌۱۸، ص‌۳۲؛ تفسیر‌قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۲۱۸. </ref> و شماری از واژه‌پژوهان <ref> لسان العرب، ج‌۲، ص‌۲۸۳؛ الفروق اللغویه، ص‌۱۱۷ ـ ۱۱۸. </ref> و برخی مفسرانِ نخستین <ref> التبیان، ج‌۹، ص‌۳۵۰؛ مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۲۰۵؛ روح‌المعانی، ج‌۲۶، ص‌۲۳۶. </ref> نیز آن دو را مترادف بدانند.

[[تأمل]] در اموری چون زمینه‌های [[سوءظن]] <ref> شعب‌الایمان، ج۵، ص۳۱۶؛ بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۰۲. </ref> و تجسّس، <ref> التحریر والتنویر، ج‌۲۶، ص‌۲۵۳؛ نظام اخلاقی اسلام، ص‌۱۳۲ ـ ۱۳۷. </ref> [[مفهوم غیبت]] <ref> التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۳۴؛ رسائل الشهید الثانی، ص‌۲۹۴؛ التحفة السنیه، ص‌۳۲۵. </ref> و نیز وقوع [[نهی]] از بد‌گمانی، تجسّس و [[غیبت]] به دنبال هم نشان می‌دهد که [[رذایل اخلاقی]] یاد شده با یکدیگر مرتبط بوده و هریک می‌تواند زمینه پیدایش دیگری باشد. <ref> شعب الایمان، ج‌۵، ص‌۳۱۶؛ منیة المرید، ص‌۳۳۱؛ المحجة البیضاء، ج‌۵، ص‌۲۷۰. </ref> نهی از [[بدگمانی]] برای ایجاد [[الفت]]، اُخوّت و [[همیاری]] [[دینی]]، سالم‌سازی اذهان از درون و ایجاد ذهنیت و نگرش مثبت در افراد نسبت به یکدیگر است؛<ref> التبیان، ج‌۹، ص‌۳۵۰؛ التحریر والتنویر، ج‌۲۶، ص‌۲۵۳ ـ ۲۵۴؛ فی ظلال القرآن، ج‌۶، ص‌۳۳۴۵ ـ ۳۳۴۶. </ref> امری که به سبب نقش اساسی آن در [[روابط اجتماعی]]، مورد تأکید [[احادیث اسلامی]] نیز قرار گرفته است،<ref> مسند احمد، ج‌۱، ص‌۳۹۶؛ مکارم الاخلاق، ص‌۱۷؛ بحارالانوار، ج‌۱۶، ص‌۲۳۱. </ref> چنان‌که [[تحریم]] تجسّس و غیبت، [[میزان]] اهتمام [[قرآن]] نسبت به [[حفظ کرامت]] و حیثیت [[اجتماعی]] [[انسان]] [[مؤمن]]، محترم شمردن [[حریم]] شخصی افراد <ref> التحریر والتنویر، ج۲۶، ص۲۵۳ ـ ۲۵۴؛ فی ظلال‌القرآن، ج۶، ص‌۳۳۴۵ ـ ۳۳۴۶؛ الرحلة‌المدرسیه، ج۲، ص‌۲۶۶. </ref> و سالم‌سازی و [[تحکیم]] روابط اجتماعی [[مؤمنان]] <ref> رسائل الشهید الثانی، ص‌۲۹۴؛ المیزان، ج‌۱۸، ص‌۳۲۴؛ الفرقان، ج‌۲۶، ص‌۲۴۹ ـ ۲۵۰. </ref> را نشان می‌دهد، افزون بر آن، تجسّس می‌تواند زمینه [[آگاهی]] از برخی ناهنجاریهای [[فکری]] و [[رفتاری]]، انتشار آن (غیبت و [[اشاعه فحشا]]) و در نتیجه [[آلودگی]] فرد کنجکاو و [[جامعه]] (آلودگی [[فرهنگی]]) را فراهم آورد؛<ref> شعب‌الایمان، ج۶، ص۹۹؛ رسائل الشهید الثانی، ص‌۲۹۴؛ المحجة البیضاء، ج‌۵، ص‌۲۷۰. </ref> اموری که در آموزه‌های [[کتاب]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«بی‌گمان کسانی که دوست دارند درباره مؤمنان، (تهمت) کار زشت شایع شود عذابی دردناک در این جهان و در جهان واپسین خواهند داشت و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» سوره نور، آیه ۱۹.</ref> و [[سنت]] <ref> مسند احمد، ج۳، ص‌۴۹۱؛ فتح‌الباری، ج‌۱۰، ص‌۴۰۱؛ بحارالانوار، ج‌۷۲، ص‌۲۰۰. </ref> مورد [[نهی]] قرار گرفته‌اند.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[تجسس - اسدی (مقاله)|مقاله «تجسس»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۷.</ref>

بخش عمده این [[احادیث]] به همراه برخی از [[دعاهای مأثور]] که در آن، [[چشم‌پوشی]] از لغزشها و آشکار نکردن زشتیها و معایب، از [[خداوند]] درخواست می‌شود،<ref> ر. ک صحیفه سجادیه؛ الامالی، ص‌۶۶۸؛ تهذیب الاحکام، ج‌۳، ص‌۸۴. </ref> در [[تفسیر آیه]] تجسّس، مورد استناد و استفاده [[مفسران شیعه]] <ref>مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۲۰۵ ـ ۲۰۶؛ الصافی، ج‌۵، ص‌۵۳؛ نورالثقلین، ج‌۵، ص‌۹۲ ـ ۹۳. </ref> و [[سنی]] <ref>تفسیرقرطبی، ج۱۶، ص‌۲۱۸ ـ ۲۱۹؛ الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۵۶۸‌ـ ۵۶۹؛ روح‌المعانی، ج‌۲۶، ص‌۲۳۶ ـ ۲۳۷. </ref> قرار گرفته‌اند.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[تجسس - اسدی (مقاله)|مقاله «تجسس»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۷.</ref>

[[آیه]] تجسّس و [[روایات]] مربوط به آن با ورود به حوزه [[فقه]]، در [[استنباط]] پاره‌ای از مباحث فقهی و [[تحریم]] شماری از تفحص‌ها به عنوان مصادیقی از تجسّس [[ممنوع]]، مورد استناد قرار گرفته‌اند. بررسی پاره‌ای از منابع عمده و نخستین فقهی [[شیعه]] و سنی <ref>الأم، ج‌۵، ص‌۱۳۸؛ مختصر المزنی، ص‌۲۱۰؛ رسائل الشهید الثانی، ص‌۲۹۴. </ref> نشان می‌دهد که [[فقهای اهل سنت]]، پیش از علمای [[امامیه]] به رویکرد فقهی آیه تجسّس توجه کرده‌اند که سبب آن می‌تواند احتمالا انعکاس چشمگیر حکایت یاد شده از [[خلیفه دوم]] در [[منابع اهل سنت]] و اعتبار [[سیره]] و سخن وی در نزد آنان باشد. [[حکم]] به [[حرمت]] تفحص از لغزش‌ها و [[حریم خصوصی]] [[مؤمنان]] با استناد به روایات و نه آیه، گویا از نیمه دوم [[قرن ششم هجری]]، در ابوابی چون "باب محبة المسلمین والاهتمام بهم" و [[حقوق]] [[همسایگان]] و مؤمنان نسبت به یکدیگر مورد توجه [[فقهای امامیه]] قرار گرفته است،<ref> السرائر، ج‌۳، ص‌۶۴۲؛ الجامع للشرایع، ص‌۶۳۰؛ نهایة‌الاحکام، ج‌۱، ص‌۳۵۲. </ref> چنان‌که کاربرد [[آیه]] و اصطلاح تجسّس و معرفی [[سوءظن]] به عنوان زمینه تجسّس ظاهراً برای نخستین بار در "کشف الریبة فی احکام الغیبة" [[شهید ثانی]]<ref>رسائل الشهید الثانی، ص‌۲۹۴. </ref> و پس از وی در آثار [[محقق اردبیلی]] <ref> مجمع الفائده، ج‌۸، ص‌۷۷؛ زبدة البیان، ص‌۳۱۲. </ref> و [[صاحب جواهر]] <ref>جواهرالکلام، ج‌۱۳، ص‌۲۹۸. </ref> به چشم می‌خورد. [[فقها]] که با استناد به کتاب، [[سنت]] و [[اجماع]]، تجسّس را [[حرام]] می‌دانند، در ابواب و [[فروع فقهی]] گوناگون، تفحص و پرس و جو درباره پاره‌ای مسائل را از باب تجسّس حرام دانسته‌اند. از‌این‌ جمله است تجسّس درباره [[منکرات]] پنهان برای [[نهی از منکر]]،<ref> روضة‌الطالبین، ج‌۷، ص‌۴۲۲ ـ ۴۲۳؛ مغنی‌المحتاج، ج‌۴، ص‌۲۱۱؛ التحفة السنیه، ص‌۲۰۲. </ref> اسباب بارداری‌زن بی‌شوهری که رابطه [[نامشروع]] را رد می‌کند،<ref> الأم، ج۵، ص۱۳۸؛ مختصرالمزنی، ص۲۱۰؛ الدرالمنضود، ج‌۱، ص‌۱۸۰ ـ ۱۸۱. </ref> ادعای [[زن]] در مورد نداشتن شوهر، تمام شدن ایام عدّه و [[عادت]]،<ref>جامع‌الشتات، ج‌۴، ص‌۴۷۸. </ref> [[ایمان حقیقی]] یا ظاهری کسی که [[شهادتین]] را بر زبان جاری می‌کند <ref>زبدة‌البیان، ص۳۱۱ ـ ۳۱۲؛ کشف الغطاء، ج۲، ص‌۳۹۸. </ref> و رفتارهای پنهان افرادی که بر اساس "[[حُسن]] ظاهری" [[حکم]] به [[عدالت]] آنان می‌شود؛<ref> جواهرالکلام، ج۱۳، ص‌۲۹۶؛ مصباح المنهاج، ص‌۱۴۹. </ref> همچنین احکامی چون عدم پذیرش [[شهادت]] کسی که مخفیانه [[اقرار]] متهمی را شنیده است،<ref>المغنی، ج‌۱۲، ص‌۱۸. </ref> هدر بودن [[خون]] کسی که به سبب [[اصرار]] بر تجسّس درباره [[حریم خصوصی]] دیگران کشته یا مجروح می‌شود،<ref>المراسم العلویه، ص‌۲۴۲؛ الاشباه والنظائر، ص‌۱۲۶؛ النهایه، طوسی، ص‌۷۵۵. </ref> [[کراهت]] ارتفاع [[مساجد]] و مناره‌ها به سبب اشراف بر درون خانه‌های اطراف <ref> نهایة الاحکام، ج‌۱، ص‌۳۵۲؛ جامع‌المقاصد، ج‌۲، ص‌۱۴۴؛ جواهرالکلام، ج‌۱۴، ص‌۱۰۷. </ref> و... به همین آیه و [[روایات]] مستنداند.

تجسّس به معنی جستجو در کارهای پنهان، کنجکاوی کردن در اصل به معنی لمس کردن و گرفتن نبض است تا [[صحت]] یا [[بیماری]] شخص معلوم شود؛ سپس این معنا در مورد هر نوع [[کاوش]] و تفحصی به کار رفته است و می‌گویند: {{عربی|"جس الأمور"}} یعنی در [[کارها]] کنکاش و [[تجسس]] کرد.

معروف است که در یکی از شب‌ها، به هنگامی که یکی از [[خلفا]] در میان کوچه‌ها به شب‌گردی پرداخته بود، صدای آواز مردی را از درون [[خانه]] شنید، او بدون این که در بزند از دیوار بالا رفت و پایین آمد! دید که مردی، زنی و ظرفی از شراب نزد اوست. گفت: ای [[دشمن خدا]]، پنداشتی که [[خداوند]] تو را با این [[معصیت]] می‌پوشاند؟ وقتی صاحب‌خانه او را دید، گفت: ای [[خلیفه]]، اگر ما یک [[گناه]] کرده‌ایم، تو اکنون سه گناه کرده‌ای! اگر قبول نداری بشنو تا بگویم: اول اینکه تجسس کرده‌ای در حالی که خداوند فرموده است: {{متن قرآن| وَلَا تَجَسَّسُوا }}. دوم اینکه خداوند فرموده است: {{متن قرآن|وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا}}<ref>«و به خانه‌ها از در درآیید» سوره بقره، آیه ۱۸۹.</ref> (نه از پشت بام و دیوار آن!) و تو این [[حکم]] را رعایت نکردی! سوم اینکه خداوند فرموده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! به خانه‌هایی جز خانه خودتان درنیایید تا آنکه آشنایی دهید و بر اهل آن (خانه)‌ها سلام کنید؛ این برای شما بهتر است، باشد که پند گیرید» سوره نور، آیه ۲۷.</ref> و تو رعایت چنین [[دستوری]] را نکردی. [[خلیفه]] گفت: پس چه خیری بهتر که از [[گناه]] تو بگذرم؟ آن مرد گفت: بلی همین طور است، آنگاه او را بخشید و رهایش ساخت<ref>الدر المنثور، ج۷، ص۴۹۴؛ روح المعانی، ج۲۶، ص۲۳۶-۲۳۷؛ احیاء علوم الدین، ج۲، ص۱۰۰۷- ۱۰۰۸؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۵۷۳؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۲۷۴؛ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۷، ص۲۴۱.</ref>.

از طرفی در [[شریعت]] [[دعوت]] به پوشاندن [[عیوب]] شده است، در [[صحیفه سجادیه]] [[امام زین‌العابدین]] در قالب [[دعا]] [[توفیق]] [[چشم‌پوشی]] از لغزش‌های دیگران از درگاه [[خدا]] خواسته شده است. [[فقهاء]] با استناد به [[کتاب و سنت]]، تجسس را [[حرام]] می‌دانند و در ابواب و [[فروع فقهی]] گوناگون، تفحص و [[پرسش]] درباره پاره‌ای از مسائل در باب تجسس را منع کرده‌اند. مخصوصاً تجسس درباره [[منکرات]] پنهان از آن جمله است. تا جایی که به هدر بودن [[خون]] کسی که به سبب [[اصرار]] نسبت به تجسس درباره [[حریم خصوصی]] دیگران کشته یا مجروح می‌شود [[فتوا]] داده‌اند<ref>النهایه، ص۷۵۵.</ref>و حتی اگر مناره‌های [[مساجد]] به سبب ارتفاع زیاد برخانه‌های مردم اشراف پیدا کنند، امری [[مکروه]] به حساب آمده است<ref>جواهر الکلام، ج۱۴، ص۱۰۷.</ref>.

نتیجه سخن درباره تجسس این که در [[عرف]] اجتماعی و اصطلاح، تجسس به معنی وارد شدن به [[حریم]] دیگران و [[آگاهی]] از [[راز]] پنهان آنان است که [[خداوند]] نه تنها [[مؤمنان]] را بلکه همه [[انسان‌ها]] را از [[پرده‌دری]] و آگاهی از [[اسرار]] دیگران [[نهی]] کرده است. تجسس در [[قلمرو اخلاق]]، یک [[بیماری]] [[قلبی]] و درونی است که برآمده از [[بدگمانی]] است؛ چرا که دل‌های گرفتار آن به بدگمانی بسنده نمی‌کنند، بلکه [[وسوسه]] پیگری و به تعبیری، [[جاسوسی]]، آنان را در خود می‌گیرد و به دنبال آن به قصد دستیازی به امور شخصی دیگران، حریم شکنی را آغاز می‌کنند و از این رهگذر چه ضربه‌های سهمگینی که بر پیکره [[اجتماع بشری]] وارد نشده است<ref>فرهنگ روابط اجتماعی، ج۱، ص۳۱۲.</ref>.

حسِّ [[تجسس]] در شوره‌زار [[بدگمانی]] می‌روید و [[طبیعت]] [[جان]] و [[جهان]] را از طراوت و خرّمی باز می‌دارد؛ چراکه این [[گناه]]، پیامدهایی فراوان دارد و [[رذیلت‌های اخلاقی]]، [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و [[اقتصادی]] گوناگونی نیز به دنبال آن با خود می‌آورد و در نهایت، [[جامعه]] را دچار انواع نا امنی‌ها می‌کند که کمترین اثر آن، فروریختن [[ارزش‌ها]] است.<ref>[[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تجسس - کوشا (مقاله)|مقاله «تجسس»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص: ۴۱۷.</ref>