سوء ظن در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

== انواع [[سوء ظن]] و [[وسوسه]] [[فکری]] ==

=== [[سوء ظن]] به [[خداوند متعال]] ===

=== [[سوء ظن]] به عالَم هستی ===

=== [[سوء ظن]] به خویشتن ===

# تردید در درستی گفتار و [[اعمال آدمی]]؛ این حالت - که از آن به "وسواس" تعبیر می‌شود-، در شمار بدترین بلاهای نفسانی است. مبتلایان به این بلیه، به هزار راه دچار می‌شوند تا از ساده‌ترین امور [[اطمینان]] یافته، [[تکلیف]] خود را در قبال آن انجام شده بدانند. تکرار [[نمازها]] و به‌ویژه برخی از مقدّمات آن، در این شمار است.

=== [[سوء ظن]] و بدبینی نسبت به دیگران ===

در این زمینه [[روایات]] بسیاری نیز وارد شده است در این شمار است [[روایت]] مشهور منقول از [[امام صادق]] {{ع}}:[[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرمودند: "نُه مسأله بر [[امّت]] من بخشیده شده است: اشتباه، [[فراموشی]]، آنچه را نمی‌دانند، آنچه از [[توان]] آنان خارج است، آنچه را از سر ناچاری انجام می‌دهند، آنچه را ناخواسته بدان مجبور می‌شوند، بددلی، وسوسه‌های ذهنی درباره [[آفرینش]]، و [[حسد]] تا آنگاه که بر زبان نیاید و یا در عمل ظاهر نشود" <ref>{{متن حدیث| قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}‌ وُضِعَ‌ عَنْ‌ أُمَّتِي‌ تِسْعُ‌ خِصَالٍ‌ الْخَطَأُ وَ النِّسْيَانِ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ‌ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ مَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ الطِّيَرَةُ وَ الْوَسْوَسَةُ فِي التَّفَكُّرِ فِي الْخَلْقِ وَ الْحَسَدُ مَا لَمْ يُظْهِرْ بِلِسَانٍ أَوْ يَدٍ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۶۳.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۲ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۲، ص ۱۰۴.</ref>.

بر این اساس، هرچند [[وسوسه]] [[فکری]] در شمار محرّمات [[فقهی]] نیست، امّا باید نسبت به خطر بزرگ آن [[آگاه]] بوده از آن اجتناب ورزید. از همین روست که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} فردی که [[مبتلا]] به این [[رذیلت اخلاقی]] است را، [[مؤمن]] ندانسته می‌فرمایند:"[[ایمان]] با [[بدگمانی]] جمع نمی‌شود" <ref>{{متن حدیث| لَا إِيمَانَ‌ مَعَ‌ سُوءِ ظَنٍّ‌}}غرر الحکم.</ref>؛ نیز آن [[حضرت]]، اینان را بدترین [[مردمان]] دانسته‌اند:"بدترین [[مردمان]]، کسی است که به خاطر بدگمانی‌اش به دیگران به هیچ‌کس [[اطمینان]] نمی‌کند" <ref>{{متن حدیث| شَرُّ النَّاسِ مَنْ لَا يَثِقُ بِأَحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ‌}}؛ غرر الحکم.</ref>.

در [[اسلام]]، [[مؤمن]] آن چنان عزّت‌مند است، که [[عزّت]] او با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست. به‌گونه‌ای که بی‌احترامی به او، بی‌احترامی به [[حضرت حق]] و اعلام [[جنگ]] با او قلمداد شده است؛ [[امام باقر]] {{ع}} می‌فرمایند: "چون [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به [[معراج]] رفتند، از [[حضرت حق]] باز پرسیدند: پروردگارا! حال [[مؤمن]] نزد تو چگونه است؟ پاسخ آمد: ای [[محمّد]]! هرکس به یکی از [[اولیاء]] من اهانت کند، به میدان [[جنگ]] با من آمده است" <ref>{{متن حدیث| لَمَّا أُسْرِيَ بِالنَّبِيِّ {{صل}} قَالَ يَا رَبِّ مَا حَالُ‌ الْمُؤْمِنِ‌ عِنْدَكَ‌؟ قَالَ يَا مُحَمَّدُ مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۳۵۲.</ref>؛ این امر اهانت به خویشتن را نیز شامل می‌شود.

به این ترتیب، می‌توان دریافت که هیچ تناقضی در میان این دو دسته از [[آیات]] وجود ندارد؛ همان‌گونه که تناقضی میان روایاتی که امر به [[گمان]] نیکوبردن می‌کند، از سوئی، و روایاتی که با [[افزایش فساد]] در [[جامعه]]، [[گمان]] [[نیکو]] را در [[حقّ]] دیگران منتفی می‌داند، وجود نخواهد داشت. به این [[روایت]] بنگرید: [[امام هادی]] {{ع}} می‌فرمایند: "هرگاه زمانی باشد که [[عدالت]] در آن بیشتر از [[ظلم]] رواج داشته باشد، در آن زمان [[حرام]] است که به کسی [[سوء ظن]] برَند، تا آنگاه که امر ناشایستی از او ظاهر شود" <ref>{{متن حدیث|‌ إِذَا كَانَ زَمَانٌ الْعَدْلُ فِيهِ أَغْلَبُ مِنَ الْجَوْرِ فَحَرَامٌ أَنْ يُظَنَّ بِأَحَدٍ سُوءٌ حَتَّى يُعْلَمَ ذَلِكَ مِنْهُ وَ إِذَا كَانَ زَمَانٌ الْجَوْرُ فِيهِ أَغْلَبُ مِنَ الْعَدْلِ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَظُنَّ بِأَحَدٍ خَيْراً حَتَّى‌ يَبْدُوَ ذَلِكَ‌ مِنْهُ‌}}؛ بحار الأنوار، ج۷۵.</ref>؛ در این حالت، دیگر نمی‌توان با اصل [[گمان]] [[نیکو]] بردن به [[مردم]]، آنان را [[نیکو]] دانست.

[[امام صادق]] {{ع}} می‌فرمایند: "می‌خواستم [[مال]] التّجاره‌ای را به [[یمن]] فرستم. از این رو نزد پدرم آمده گفتم: می‌خواهم فلان کس را به عنوان [[رئیس]] کاروان برگزینم، پدرم فرمود: آیا نمی‌دانی که او شراب‌خوار است؟ گفتم: شنیده‌ام که گروهی از [[مؤمنان]] گفته‌اند او این‌چنین است! پدرم فرمود: آنان را [[تصدیق]] کن، چه [[خداوند]] می‌فرماید: [[پیامبر]]، به [[خدا]] [[ایمان]] دارد و [[مؤمنان]] را تأیید می‌نماید". این [[روایت]]، در آنچه گفتیم به‌خوبی [[ظهور]] داشته نشان می‌دهد که دائره [[حسن ظن]]، مؤمنانِ متّهم را در بر نمی‌گیرد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۲ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۲، ص ۱۱۱.</ref>.

== [[نکوهش]] [[سوء ظن]] ==

از روایاتی که در ذیل این آیه کریمه وارد شده<ref>ر. ک: طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۱۷؛ عبدالرزاق صنعانی، تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۸۵.</ref> استفاده می‌شود این [[آیه]] درباره سوء ظن به [[خدای سبحان]] است<ref>مقاتل بن سلیمان، تفسیر، ج۳، ص۱۶۴.</ref>؛ بنابراین قرآن کریم به [[صراحت]] ما را از هرگونه بدگمانی چه نسبت به [[خدا]] و چه نسبت به [[بندگان خدا]] نهی کرده است. به [[پیروی]] از قرآن کریم، [[رسول خدا]] {{صل}} و [[امامان]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} نیز ما را از سوء ظن بر [[حذر]] داشته‌اند. رسول خدا {{صل}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ‏ مِنَ‏ الْمُسْلِمِ‏ دَمَهُ‏ وَ مَالَهُ‏ وَ أَنْ يُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السَّوْءِ}}<ref>«خداوند تعالی، از مسلمان جان و مالش را بر دیگران حرام کرده و حرام کرده است که کسی به او گمان بد ببرد»محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۰۱.</ref>.

و فرمود: {{متن حدیث|إِيَّاكُمْ‏ وَ الظَّنَ‏ فَإِنَ‏ الظَّنَّ أَكْذَبُ‏ الْكَذِبِ‏}}<ref>«از گمان [بد] بپرهیزید که بدترین دروغ است»سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳۸۴.</ref>. [[امیر المؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|اطْرَحُوا سُوءَ الظَّنِّ بَيْنَكُمْ‏ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْ ذَلِكَ}}<ref>«سوء ظن را از میان خودتان طرد کنید، زیرا خدای عزوجل از آن نهی کرده است»صدوق، خصال، ص۶۲۴؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۹۰.</ref>.

[[امام کاظم]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|مَلْعُونٌ‏ مَلْعُونٌ‏ مَنِ‏ اتَّهَمَ‏ أَخَاهُ‏}}<ref>«ملعون است کسی که برادر دینی‌اش را متهم کند [یعنی به او گمان بد ببرد]»محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۱۲، ص۲۳۱.</ref>.

امیر المؤمنین {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|لَا إِيمَانَ مَعَ سُوءِ ظَنٍّ}}<ref>«با سوء ظن ایمان نمی‌ماند»علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۵۳۶.</ref>.

[[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|إِذَا اتَّهَمَ‏ الْمُؤْمِنُ‏ أَخَاهُ‏ انْمَاثَ‏ الْإِيمَانُ‏ مِنْ قَلْبِهِ، كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ}}<ref>«هنگامی که مؤمن برادر ایمانی‌اش را متهم می‌کند، ایمان از قلبش آب می‌شود چنان‌که نمک در آب حل می‌شود»محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۶۱.</ref>.<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱۴ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱۴، ص ۲۲۸.</ref>.

== سرچشمه‌های [[سوء ظن]] ==

=== [[قیاس]] به نفس ===

افرادی که خودشان آلوده‌اند دیگران را همچون خود [[آلوده]] می‌پندارند<ref>ر. ک: نراقی، جامع السعادت، ج۱، ص۲۸۳.</ref> و از طریق «مقایسه به نفس»، [[مردم]] را به [[کیش]] خود و به روش خود می‌پندارند. در [[حدیثی]] از [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌خوانیم: {{متن حدیث|الشَّرِيرُ لَا يَظُنُّ‏ بِأَحَدٍ خَيْراً لِأَنَّهُ‏ لَا يَرَاهُ إِلَّا بِطَبْعِ نَفْسِهِ}}<ref>«آدم بد به هیچ‌کس گمان خوب نمی‌برد؛ زیرا دیگران را همچون خود می‌پندارد»علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۵۷.</ref>.<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱۴ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱۴، ص ۲۴۰.</ref>.

=== [[هم‌نشینی]] با بدان ===

کسی که با افراد [[فاسد]] [[معاشرت]] کند، طبیعی است که نسبت به همه سوء ظن پیدا می‌کند؛ چراکه [[تصور]] می‌کند معاشران او نمونه‌هایی از سایر مردمند. [[حضرت علی]] {{ع}} فرمود:

=== [[حسد]]، [[کینه‌توزی]]، [[تکبر]] و [[غرور]] ===

[[حسود]] به دیده [[خشم]] می‌نگرد، [[خوبی‌ها]] را مخفی می‌کند و به دنبال [[عیب‌ها]] می‌گردد<ref>ر. ک: نراقی، جامع السعادت، ج۱، ص۲۸۳.</ref> تا از [[مقام]] شخص محسود بکاهد و [[کینه]] خود را از این طریق [[اعمال]] کند. افراد [[متکبر]] برای [[تحقیر]] دیگران [[متوسل]] به سوء ظن می‌شوند تا آنها را در نظر خود و [[جامعه]]، افرادی [[پست]] و حقیر جلوه دهند.<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱۴ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱۴، ص ۲۴۱.</ref>.

=== [[عقده]] [[حقارت]] ===

== نشانه‌های [[سوء ظن]] ==

[[رسول خدا]] {{صل}} در سفارشی به [[علی]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|وَ اعْلَمْ‏ يَا عَلِيُّ أَنَّ‏ الْجُبْنَ‏ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِيزَةٌ وَاحِدَةٌ يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ}}<ref>«ای علی! بدان که بزدلی، بخل و حرص یک غریزه است که در سوء ظن جمع می‌شود»صدوق، خصال، ص۱۰۲؛ همو، علل الشرایع، ج۲، ص۵۵۹.</ref>.

[[امیر المؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید:

تفاوت این دو [[حدیث شریف]] در این است که رسول خدا {{صل}} این سه [[رذیله]] را یک [[غریزه]] می‌نامد. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} آنها را [[غرائز]] گوناگون؛ به نظر می‌رسد منظور از تفاوت در [[کلام]] امیر المؤمنین {{ع}}، تفاوت در اسم و عنوان باشد. یعنی هر چند که این [[رذایل]] نام‌های مختلف دارند، همه نشانه سوء ظن [[انسان]] هستند.

امیرالمؤمنین {{ع}} در سخن دیگری می‌فرماید: {{متن حدیث|الْبُخْلُ‏ بِالْمَوْجُودِ سُوءُ الظَّنِّ بِالْمَعْبُودِ}}<ref>«کسی که نسبت به آنچه دارد بخل می‌ورزد، به معبود خویش سوء ظن دارد»علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۱۸.</ref>.

[[امام صادق]] {{ع}} نیز می‌فرماید: {{متن حدیث|حَسَبَ‏ الْبَخِيلَ‏ مِنْ‏ بُخْلِهِ‏ سُوءُ الظَّنِّ‏ بِرَبِّهِ مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِيَّةِ}}<ref>«برای بخیل، از بخلش همین بس که به پروردگار خویش بدگمان است، کسی که یقین کند خدا انفاقش را جایگزین می‌کند، در عطاکردن سخاوت می‌ورزد»میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۷، ص۲۸؛ محمد بن نعمان مفید، اختصاص، ص۲۳۴؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۰۷.</ref>.

== پیامدهای سوء ظن ==

[[بدبینی]] پیامدهای مخرّبی دارد. انسان بر اثر بدبینی و [[بدگمانی]] به خود اجازه می‌دهد از [[برادر]] ایمانی‌اش [[غیبت]] کند، مراتب [[احترام]] را در [[حق]] او به جا نیاورد، در ادای حقوقش نکوشد، او را کوچک و ناچیز و خود را [[برتر]] از او ببیند<ref>نراقی، جامع السعادت، ج ۱، ص۲۸۰.</ref>.

=== زایل شدن [[ایمان]] ===

[[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|إِذَا اتَّهَمَ‏ الْمُؤْمِنُ‏ أَخَاهُ‏ انْمَاثَ‏ الْإِيمَانُ مِنْ قَلْبِهِ كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ}}<ref>«هنگامی‌که مؤمن به برادر ایمانی‌اش بدگمان می‌شود و او را متهم می‌کند، ایمان در قلبش آب می‌شود، چنان‌که نمک در آب» محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۶۱.</ref>.

=== [[تباهی]] [[عبادت]] ===

[[امیر المؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|إِيَّاكَ أَنْ تُسِي‏ءَ الظَّنَّ فَإِنَّ سُوءَ الظَّنِّ يُفْسِدُ الْعِبَادَةَ وَ يُعَظِّمُ الْوِزْرَ}}<ref>«از بدگمانی پپرهیز که بدگمانی، عبادت را تباه و بار گناه را سنگین می‌کند» علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۹۹.</ref>.

=== تباهی [[شناخت]] ===

امیر المؤمنین {{ع}} می‌فرماید:{{متن حدیث|مَنْ‏ سَاءَ ظَنُّهُ‏ سَاءَ وَهْمُهُ}}<ref>«کسی‌که گمانش بد شود، تفکرش نیز بد می‌شود» علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۴۳۰.</ref>.

=== [[گریز]] و [[وحشت]] ===

[[أمیر المؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید:{{متن حدیث|مَنْ سَائَتْ ظُنُونُهُ اعْتَقَدَ الْخِيَانَةَ بِمَنْ‏ لَا يَخُونُهُ}}<ref>«کسی‌که بدگمان شود، انسان‌های امینی را که به او خیانت نمی‌کنند، خائن تلقی می‌کند»علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۴۳۶.</ref>.

=== [[تنهایی]] ===

[[رسول خدا]] {{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|لَا يَغْلِبَنَّ عَلَيْكَ سُوءُ الظَّنِّ فَإِنَّهُ‏ لَا يَدَعُ‏ بَيْنَكَ‏ وَ بَيْنَ خَلِيلٍ صُلْحاً}}<ref>«سوء ظن بر تو چیره نشود، چون بین تو و هیچ دوستی صلح باقی نمی‌گذارد» حسن بن علی بن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۷۹.</ref>.

و [[امیر المؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|مَنْ‏ غَلَبَ‏ عَلَيْهِ‏ سُوءُ الظَّنِّ لَمْ يَتْرُكْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلِيلٍ صُلْحاً}}<ref>«هرکس سوء ظن بر او چیره شود با هیچ دوستی برای او صلحی باقی نمی‌گذارد» علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۴۳۳.</ref>.

=== ایجاد [[فتنه]] و درگیری ===