ابراهیم بن موسی الکاظم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'ابن شهر آشوب' به 'ابن‌شهرآشوب'
جز (جایگزینی متن - 'الإرشاد' به 'الارشاد') |
جز (جایگزینی متن - 'ابن شهر آشوب' به 'ابن‌شهرآشوب') |
||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
مقوله تعدد ابراهیم در دوره‌های اخیر نیز دنبال شد. [[علامه امینی]] در پاسخ به کسانی که [[شیعه]] را به [[کینه‌توزی]] علیه برخی از [[اهل بیت]] {{عم}} متهم می‌کنند، از ابراهیم بن کاظم {{ع}} سخن به میان می‌آورد و می‌گوید: اما در باب ابراهیم بن کاظم {{ع}}، من نمی‌دانم مرادشان کدام ابراهیم است؛ اگر ابراهیم اکبر باشد، او یکی از ائمه زیدیه بود که در یمن [[قیام]] کرد. سپس می‌نویسد: شیعه [[روایت]] می‌کند که وی یکی از افراد داخل در [[وصیت]] [[امام کاظم]] {{ع}} بوده که خود موجب شرافتش است و دیگران نیز وی را به [[شجاعت]] و بزرگی توصیف کرده‌اند و حتی [[شیخ مفید]] همه [[فرزندان]] آن [[امام]] را به [[فضل]] و بزرگی ستوده که او نیز یکی از آنان است و ابن‌زهره در غایة الاختصار وی را به بزرگی والایی، دانشمندی و [[فضل]] متصف دانسته، چنان که مامقانی او را در اوج [[پارسایی]] و [[بهترین]] [[دین]] وصف کرده است<ref>تنقیح المقال، ج۴، ص۴۱۰.</ref> و اگر مراد [[ابراهیم]] اصغر است که [[شیعه]] او را مانند دیگر [[ذریه]] از [[شجره طیبه]] می‌داند و با دوستی‌شان به [[خداوند]] [[تقرب]] می‌جوید<ref>الغدیر، ج۳، ص۲۶۹.</ref>. [[علامه]] با این بیان هم بر تعدد ابراهیم تأکید ورزیده و هم بر والایی آنان انگشت [[تأیید]] نهاده است. نمازی نیز از دو ابراهیم نام می‌برد و ابراهیم اکبر را که یکی از افراد ذکر شده در [[وصیت نامه]] [[امام]] است، متصف به اوصافی که پیشینیان ذکر کرده‌اند می‌داند و دلیلی برای مذمتش نمی‌یابد. ابراهیم اصغر را نیز فردی بزرگوار و دانشمندی [[فاضل]] و عابدی [[زاهد]] توصیف می‌کند که پنج فرزند به نام‌های [[موسی]] ابوسبحه، [[جعفر]]، [[اسماعیل]]، [[احمد]] و [[علی]] داشته است<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۵.</ref>. بدین گونه وی از هر دو به [[نیکی]] یاد می‌کند. البته در متون رجالی و [[روایی]] از فردی به نام [[حسین بن ابراهیم بن موسی الکاظم]] {{ع}} نیز یاد شده که حسب داده [[شیخ طوسی]] از [[اصحاب امام رضا]] {{ع}} بوده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۶؛ نقد الرجال، ج۲، ص۷۱.</ref>. | مقوله تعدد ابراهیم در دوره‌های اخیر نیز دنبال شد. [[علامه امینی]] در پاسخ به کسانی که [[شیعه]] را به [[کینه‌توزی]] علیه برخی از [[اهل بیت]] {{عم}} متهم می‌کنند، از ابراهیم بن کاظم {{ع}} سخن به میان می‌آورد و می‌گوید: اما در باب ابراهیم بن کاظم {{ع}}، من نمی‌دانم مرادشان کدام ابراهیم است؛ اگر ابراهیم اکبر باشد، او یکی از ائمه زیدیه بود که در یمن [[قیام]] کرد. سپس می‌نویسد: شیعه [[روایت]] می‌کند که وی یکی از افراد داخل در [[وصیت]] [[امام کاظم]] {{ع}} بوده که خود موجب شرافتش است و دیگران نیز وی را به [[شجاعت]] و بزرگی توصیف کرده‌اند و حتی [[شیخ مفید]] همه [[فرزندان]] آن [[امام]] را به [[فضل]] و بزرگی ستوده که او نیز یکی از آنان است و ابن‌زهره در غایة الاختصار وی را به بزرگی والایی، دانشمندی و [[فضل]] متصف دانسته، چنان که مامقانی او را در اوج [[پارسایی]] و [[بهترین]] [[دین]] وصف کرده است<ref>تنقیح المقال، ج۴، ص۴۱۰.</ref> و اگر مراد [[ابراهیم]] اصغر است که [[شیعه]] او را مانند دیگر [[ذریه]] از [[شجره طیبه]] می‌داند و با دوستی‌شان به [[خداوند]] [[تقرب]] می‌جوید<ref>الغدیر، ج۳، ص۲۶۹.</ref>. [[علامه]] با این بیان هم بر تعدد ابراهیم تأکید ورزیده و هم بر والایی آنان انگشت [[تأیید]] نهاده است. نمازی نیز از دو ابراهیم نام می‌برد و ابراهیم اکبر را که یکی از افراد ذکر شده در [[وصیت نامه]] [[امام]] است، متصف به اوصافی که پیشینیان ذکر کرده‌اند می‌داند و دلیلی برای مذمتش نمی‌یابد. ابراهیم اصغر را نیز فردی بزرگوار و دانشمندی [[فاضل]] و عابدی [[زاهد]] توصیف می‌کند که پنج فرزند به نام‌های [[موسی]] ابوسبحه، [[جعفر]]، [[اسماعیل]]، [[احمد]] و [[علی]] داشته است<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۵.</ref>. بدین گونه وی از هر دو به [[نیکی]] یاد می‌کند. البته در متون رجالی و [[روایی]] از فردی به نام [[حسین بن ابراهیم بن موسی الکاظم]] {{ع}} نیز یاد شده که حسب داده [[شیخ طوسی]] از [[اصحاب امام رضا]] {{ع}} بوده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۶؛ نقد الرجال، ج۲، ص۷۱.</ref>. | ||
اما دسته‌ای از بزرگان و نویسندگان [[شیعی]]، تنها از یک ابراهیم یاد می‌کنند. [[کلینی]] در [[الکافی]]<ref>الکافی، ج۱، ص۳۸۰.</ref>، مفید در [[الارشاد]]<ref>الارشاد، ج۲، ص۲۴۷.</ref>، [[طبرسی]] در [[اعلام الوری]]<ref>إعلام الوری، ج۲، ص۳۶.</ref> تاج الموالید<ref>تاج الموالید، ص۴۷.</ref>، [[ | اما دسته‌ای از بزرگان و نویسندگان [[شیعی]]، تنها از یک ابراهیم یاد می‌کنند. [[کلینی]] در [[الکافی]]<ref>الکافی، ج۱، ص۳۸۰.</ref>، مفید در [[الارشاد]]<ref>الارشاد، ج۲، ص۲۴۷.</ref>، [[طبرسی]] در [[اعلام الوری]]<ref>إعلام الوری، ج۲، ص۳۶.</ref> تاج الموالید<ref>تاج الموالید، ص۴۷.</ref>، [[ابن‌شهرآشوب]] در المناقب<ref>المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۳۸.</ref>، عاملی در الدر النظیم<ref>الدر النظیم، ص۶۷۴.</ref>، [[اربلی]] در [[کشف]] الغمة<ref>کشف الغمة، ج۳، ص۳۰.</ref> و به تبع آنها [[مجلسی]]<ref>بحار الأنوار، ج۴۸، ص۲۸۷- ۲۸۸.</ref> چنین‌اند. در دوره معاصر، خویی نیز در این مسیر گام نهاده و از یک ابراهیم بن موسی {{ع}} گفت‌و‌گو کرده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۴- ۲۷۵.</ref>. | ||
به هر حال، تشخیص اینکه ابراهیم بن موسی {{ع}} یکی است یا متعدد، چندان آسان نیست، اما به [[صراحت]] می‌توان مدعی شد که در متون [[حدیثی]] و [[تاریخی]] کهن، هیچ اثری از تعدد [[ابراهیم]] دیده نمی‌شود. چنان که در هیچ واقعه‌ای از [[تاریخ]]، مطلبی که دال بر این تعدد باشد دیده نمی‌شود و پژوهشگرانی که سرگذشت [[فرزندان امام کاظم]] {{ع}} را انعکاس داده‌اند، از ابراهیم مطلق گفت‌و‌گو کرده‌اند و هیچ یک از آنان یادی از ابراهیم اکبر یا اصغر نکرده‌اند. از این رو، پذیرش [[اتحاد]] ابراهیم سزاوارتر می‌نماید و به نظر می‌رسد [[راز]] تأکید برخی بر تعدد، آن باشد که به [[آسانی]] نمی‌توانند ابراهیم مدعی [[حیات]] [[امام کاظم]] {{ع}} و همراه [[ابوالسرایا]] را با کسی که از سوی برخی از بزرگان به [[نیکی]] توصیف شده یکی بدانند. اما [[واقعیت]] آن است که [[تعارض]] آشکاری میان این دو داده نیست، چنان که حتی از منظر [[علامه امینی]]، با فرض تعدد نیز هر دو به اوصاف [[نیک]] شناخته‌اند<ref>الغدیر، ج۳، ص۲۶۹.</ref>. | به هر حال، تشخیص اینکه ابراهیم بن موسی {{ع}} یکی است یا متعدد، چندان آسان نیست، اما به [[صراحت]] می‌توان مدعی شد که در متون [[حدیثی]] و [[تاریخی]] کهن، هیچ اثری از تعدد [[ابراهیم]] دیده نمی‌شود. چنان که در هیچ واقعه‌ای از [[تاریخ]]، مطلبی که دال بر این تعدد باشد دیده نمی‌شود و پژوهشگرانی که سرگذشت [[فرزندان امام کاظم]] {{ع}} را انعکاس داده‌اند، از ابراهیم مطلق گفت‌و‌گو کرده‌اند و هیچ یک از آنان یادی از ابراهیم اکبر یا اصغر نکرده‌اند. از این رو، پذیرش [[اتحاد]] ابراهیم سزاوارتر می‌نماید و به نظر می‌رسد [[راز]] تأکید برخی بر تعدد، آن باشد که به [[آسانی]] نمی‌توانند ابراهیم مدعی [[حیات]] [[امام کاظم]] {{ع}} و همراه [[ابوالسرایا]] را با کسی که از سوی برخی از بزرگان به [[نیکی]] توصیف شده یکی بدانند. اما [[واقعیت]] آن است که [[تعارض]] آشکاری میان این دو داده نیست، چنان که حتی از منظر [[علامه امینی]]، با فرض تعدد نیز هر دو به اوصاف [[نیک]] شناخته‌اند<ref>الغدیر، ج۳، ص۲۶۹.</ref>. | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
چنان که گفته شد مفید نخستین بار از ابراهیم [[تجلیل]] کرده و سپس [[طبرسی]] و دیگران از او به بزرگی یاد کرده‌اند، چنان که همه آنان که درباره اجداد [[سید مرتضی]] و [[رضی]] سخن می‌گویند، او را به عنوان سر سلسله این [[خاندان]] [[تکریم]] می‌کنند<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۲۸.</ref> و [[مجلسی]] نیز در الوجیزه وی را [[ممدوح]] می‌شمارد<ref>بحار الأنوار، ج۴۸، ص۳۰۲.</ref>، جز اینکه قائل به دو ابراهیم باشند. اما خویی با همه آنچه در [[تعظیم]] ابراهیم گفته شد، بر آن است که هیچ یک از صفات شمرده شده، خوبی ابراهیم را [[اثبات]] نمی‌کند، چون شاید او از حیث [[شجاعت]] و [[بخشش]] ستوده شده و یا چون متولی [[وقف]] از سوی پدرش بوده ممدوح شمرده شده است. [[روایت]] ذکر شده در تولیتش بر [[صدقات]] از سوی [[امام کاظم]] {{ع}}<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۲۴۹؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۱۵۰؛ وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۲۰۳.</ref>، حتی نیک‌نفسی‌اش را [[ثابت]] نمی‌کند، چه رسد به [[ثقه]] بودن او را. نهایت مطلبی که از این [[روایت]] به دست می‌آید آن است که وی از [[خیانت]] و [[تعدی]] در [[وقف]] [[مأمون]] بود نه بیش از این<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۴.</ref>. اما [[واقعیت]] آن است که تعابیر آمده در داده‌های مفید، [[طبرسی]]، تفرشی، [[مجلسی]] و دیگران ناظر به امری فراتر از این موارد است و از مجموع آنها می‌توان به مورد [[اعتماد]] بودن [[ابراهیم]] پی برد، هر چند، با آنکه برخی وی را [[راوی حدیث]] از پدرش دانسته‌اند<ref>ملحقات إحقاق الحق، ج۲۸، ص۵۴۰.</ref>، [[حدیثی]] از وی در متون [[روایی]] دیده نمی‌شود. | چنان که گفته شد مفید نخستین بار از ابراهیم [[تجلیل]] کرده و سپس [[طبرسی]] و دیگران از او به بزرگی یاد کرده‌اند، چنان که همه آنان که درباره اجداد [[سید مرتضی]] و [[رضی]] سخن می‌گویند، او را به عنوان سر سلسله این [[خاندان]] [[تکریم]] می‌کنند<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۲۸.</ref> و [[مجلسی]] نیز در الوجیزه وی را [[ممدوح]] می‌شمارد<ref>بحار الأنوار، ج۴۸، ص۳۰۲.</ref>، جز اینکه قائل به دو ابراهیم باشند. اما خویی با همه آنچه در [[تعظیم]] ابراهیم گفته شد، بر آن است که هیچ یک از صفات شمرده شده، خوبی ابراهیم را [[اثبات]] نمی‌کند، چون شاید او از حیث [[شجاعت]] و [[بخشش]] ستوده شده و یا چون متولی [[وقف]] از سوی پدرش بوده ممدوح شمرده شده است. [[روایت]] ذکر شده در تولیتش بر [[صدقات]] از سوی [[امام کاظم]] {{ع}}<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۲۴۹؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۱۵۰؛ وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۲۰۳.</ref>، حتی نیک‌نفسی‌اش را [[ثابت]] نمی‌کند، چه رسد به [[ثقه]] بودن او را. نهایت مطلبی که از این [[روایت]] به دست می‌آید آن است که وی از [[خیانت]] و [[تعدی]] در [[وقف]] [[مأمون]] بود نه بیش از این<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۴.</ref>. اما [[واقعیت]] آن است که تعابیر آمده در داده‌های مفید، [[طبرسی]]، تفرشی، [[مجلسی]] و دیگران ناظر به امری فراتر از این موارد است و از مجموع آنها می‌توان به مورد [[اعتماد]] بودن [[ابراهیم]] پی برد، هر چند، با آنکه برخی وی را [[راوی حدیث]] از پدرش دانسته‌اند<ref>ملحقات إحقاق الحق، ج۲۸، ص۵۴۰.</ref>، [[حدیثی]] از وی در متون [[روایی]] دیده نمی‌شود. | ||
فرجام [[زندگی]] ابراهیم روشن نیست. [[سیدمحسن امین]] می‌نویسد او در [[سال ۲۱۰ق]] [[مسموم]] و در [[بغداد]] مدفون گردید<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۲۸.</ref>، اما نمازی درگذشت وی را به [[سال ۲۱۳ق]] می‌داند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۵.</ref>، بی‌آنکه منبع سخنشان مشخص باشد. بحرالعلوم نیز از [[مدفن]] یک ابراهیم بن موسی الکاظم {{ع}} در [[حائر حسینی]]، پشت [[قبر امام حسین]] {{ع}}، یاد می‌کند<ref>بحار الأنوار، ج۲۸، ص۳۰۷.</ref><ref>منابع: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محماد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر معروف به ابن کثیر (۷۷۴ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ تاج الموالید فی موالید الأئمة علی و وفیاتهم، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق؛ تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون (۸۰۸ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۳۹۱ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، اول، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چهارم، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق معروف به یعقوبی (۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، بی تا: تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب عصفری (۲۴۰ق)، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تجارب الأمم و تعاقب الهمم، احمد بن محمد رازی معروف به مسکویه (۴۲۱ق)، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، دوم، ۱۴۲۲ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال عبدالله بن محمد حسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق؛ توضیح المقاصد، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۶ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بی تا، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف بن حاتم شامی (۶۶۴ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ سر السلسلة العلویة، سهل بن عبدالله بخاری (۳۴۱ق)، تعلیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۳ق؛ عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، سیداحمد بن علی حسینی معروف به ابن عنبه (۸۲۸ق)، تصحیح: محمد حسن آل طالقانی، نجف، المطبعة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۰ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، چهارم، ۱۳۹۷ق؛ الفوائد الرجالیة، سید محمد مهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة لها، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، ۱۴۰۵ق؛ المجدی فی أنساب الطالبیین، علی بن محمد علوی (۴۶۶ق)، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۹ق، المحبر، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تحقیق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده، ۱۳۶۱ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق)، تحقیق: اسعد داغر، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المعرفة و التاریخ، یعقوب بن سفیان فسوی (۲۷۷ق)، تحقیق: اکرم ضیاء عمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، دوم، ۱۴۰۱ق؛ مقاتل الطالبیین، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، به کوشش: کاظم مظفر، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق؛ ملحقات إحقاق الحق، سیدنورالله بن شریف الدین حسینی شوشتری (۱۰۱۹ق)، تعلیق و تحقیق زیر نظر: سید شهاب الدین مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۹ق؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل ابی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به | فرجام [[زندگی]] ابراهیم روشن نیست. [[سیدمحسن امین]] می‌نویسد او در [[سال ۲۱۰ق]] [[مسموم]] و در [[بغداد]] مدفون گردید<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۲۸.</ref>، اما نمازی درگذشت وی را به [[سال ۲۱۳ق]] می‌داند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۵.</ref>، بی‌آنکه منبع سخنشان مشخص باشد. بحرالعلوم نیز از [[مدفن]] یک ابراهیم بن موسی الکاظم {{ع}} در [[حائر حسینی]]، پشت [[قبر امام حسین]] {{ع}}، یاد می‌کند<ref>بحار الأنوار، ج۲۸، ص۳۰۷.</ref><ref>منابع: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محماد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر معروف به ابن کثیر (۷۷۴ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ تاج الموالید فی موالید الأئمة علی و وفیاتهم، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق؛ تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون (۸۰۸ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۳۹۱ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، اول، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چهارم، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق معروف به یعقوبی (۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، بی تا: تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب عصفری (۲۴۰ق)، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تجارب الأمم و تعاقب الهمم، احمد بن محمد رازی معروف به مسکویه (۴۲۱ق)، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، دوم، ۱۴۲۲ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال عبدالله بن محمد حسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق؛ توضیح المقاصد، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۶ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بی تا، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف بن حاتم شامی (۶۶۴ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ سر السلسلة العلویة، سهل بن عبدالله بخاری (۳۴۱ق)، تعلیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۳ق؛ عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، سیداحمد بن علی حسینی معروف به ابن عنبه (۸۲۸ق)، تصحیح: محمد حسن آل طالقانی، نجف، المطبعة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۰ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، چهارم، ۱۳۹۷ق؛ الفوائد الرجالیة، سید محمد مهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة لها، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، ۱۴۰۵ق؛ المجدی فی أنساب الطالبیین، علی بن محمد علوی (۴۶۶ق)، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۹ق، المحبر، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تحقیق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده، ۱۳۶۱ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق)، تحقیق: اسعد داغر، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المعرفة و التاریخ، یعقوب بن سفیان فسوی (۲۷۷ق)، تحقیق: اکرم ضیاء عمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، دوم، ۱۴۰۱ق؛ مقاتل الطالبیین، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، به کوشش: کاظم مظفر، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق؛ ملحقات إحقاق الحق، سیدنورالله بن شریف الدین حسینی شوشتری (۱۰۱۹ق)، تعلیق و تحقیق زیر نظر: سید شهاب الدین مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۹ق؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل ابی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجفی نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: محمد عبد القادر عطا - مصطفی عبد القادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۲ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیها لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابراهیم بن موسی الکاظم - واسعی (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن موسی الکاظم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۷۷.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||