دجال که خروجش از نشانه‌های غیرحتمی ظهور است کیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

از [[علائم غیرحتمی ظهور]]، [[خروج دجال]] است. [[دجال]] در لغت به معنای [[دروغگو]]، کسی که [[حق]] و [[باطل]] را با هم مخلوط می‌‌کند آمده است. لذا هر شخص یا جریانی که موجب [[گمراهی]] [[مردم]] بشود [[دجال]] شمرده می‌شود اما نزدیک به [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} شخصی پیدا می‌شود که در حقه‌بازی و [[دروغ‌گویی]] به تمام دجال‌های گذشته [[برتری]] دارد. او آن‌چنان جلوه می‌دهد و [[رفتار]] می‌کند که [[مردم]] [[فکر]] می‌کنند [[آسمان]] و [[زمین]] در [[اختیار]] اوست. او خوب را بد، بد را خوب، [[بهشت]] را [[جهنم]] و [[جهنم]] را [[بهشت]] معرفی می‌کند.

* [[دجال]] کیست و چه ارتباطی با [[حکومت جهانی]] [[امام مهدی]] {{ع}} دارد؟

* یکی از علایم [[ظهور امام زمان]] {{ع}} که در بعضی [[روایات]] از نشانه‏‌های حتمی شمرده شده، [[خروج]] شخصی به نام [[دجال]] است<ref>ر.ک: [[علی رضا رجالی تهرانی|رجالی تهرانی، علی رضا]]، [[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص ۱۸۴ ـ ۱۸۶؛ [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[دادگستر جهان (کتاب)|دادگستر جهان]]، ص ۲۲۴ ـ ۲۲۷؛ [[آفتاب مهر ج۱ (کتاب)|آفتاب مهر]]، ج ۱، ص ۲۱۴ ـ ۲۱۷؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن ، [[مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها (کتاب)|مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها]]، ص ۱۸۵.</ref>. وی یک [[طاغوت]] پرتزویر و حیله‌‏گر است که عدّه بسیاری را به دنبال خود می‌‏‏کشد<ref>ر.ک: [[علی رضا رجالی تهرانی|رجالی تهرانی، علی رضا]]، [[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص ۱۸۴ ـ ۱۸۶؛ [[محمد محمدی اشتهاردی|محمدی اشتهاردی، محمد]]، [[حضرت مهدی فروغ تابان ولایت (کتاب)|حضرت مهدی فروغ تابان ولایت]]، ص ۶۹ ـ ۷۰.</ref>.

* با توجه به معنای لغوی [[دجال]]، مقصود از آن فرد است لکن نام شخصی معینی نیست، بلکه هر کسی که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با [[تمسک]] به انواع اسباب [[حیله‌گری]] و [[نیرنگ]]، در صدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجال]] است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید ۵ ج۲]]، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰؛ [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[دادگستر جهان (کتاب)|دادگستر جهان]]، ص ۲۲۴ ـ ۲۲۷؛ [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[پرسمان مهدویت (کتاب)|پرسمان مهدویت]]، ص ۲۲۶ ـ ۲۲۹؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، ص ۲۸۹ ـ ۲۹۶؛ [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری‌زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|از امام مهدی بیشتر بدانیم]]، ص ۸۷ ـ ۸۹؛ [[آفتاب مهر ج۱ (کتاب)|آفتاب مهر]]، ج ۱، ص ۲۱۴ ـ ۲۱۷.</ref>. لذا [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در [[حدیثی]] فرمودند<ref>صحیح ترمذی، باب ما جاء فی الدجال، ص ۴۲: {{متن حدیث|"إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌ بَعْدَ نُوحٍ إِلاَّ وَ قَدْ أَنْذَرَ قَومَهُ الدَّجَّالَ وَ إِنِّی أُنْذَرکُمُوهُ"}}</ref>: "هر [[پیامبری]] بعد از [[نوح]] [[قوم]] خود را از [[فتنه دجال]] بر حذر داشت من نیز شما را بر حذر می‌دارم".

* بر این اساس، [[دجال‌ها]]، متعدد خواهند بود. از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} [[نقل]] شده است<ref>کنزالعمال، ج ۱۴، ص ۲۰۰: «یکون قبل خروج الدجال نیف علی سبعین رجالا» </ref>: «پیش از [[خروج دجال]]، بیش از هفتاد [[دجال]]، [[خروج]] خواهد کرد». بنابراین احتمال، در [[حقیقت]] قضیه [[دجال]]، نشانۀ این مطلب است که در آستانۀ [[انقلاب امام مهدی]] {{ع}}، افراد [[فریب‌کار]] و [[حیله‌گری]] ویژه‌ای، برای نگهداشتن [[فرهنگ]] و [[نظام جاهلی]]، همه تلاش خود را به کار می‌گیرند<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید ۵ ج۲]]، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰؛ [[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]؛ [[مهدویت دوران ظهور (کتاب)|مهدویت دوران ظهور]]، ص ۲۶ ـ ۳۰.</ref>.

* کسانی که قائلند [[دجال]] عنوان یک شخص است به [[روایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} هم استناد می‌‌کنند<ref>بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۹۳: {{متن حدیث|:فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنِ الدَّجَّالُ فَقَالَ أَلَا إِنَّ الدَّجَّالَ صَائِدُ بْنُ الصَّیْدِ فَالشَّقِیُّ مَنْ صَدَّقَهُ وَ السَّعِیدُ مَنْ کَذَّبَهُ یَخْرُجُ مِنْ‏ بَلْدَةٍ یُقَالُ لَهَا أَصْبَهَانُ مِنْ قَرْیَةٍ تُعْرَفُ بِالْیَهُودِیَّةِ عَیْنُهُ الْیُمْنَی مَمْسُوحَةٌ وَ الْأُخْرَی فِی جَبْهَتِهِ تُضِی‏ءُ کَأَنَّهَا کَوْکَبُ الصُّبْحِ فِیهَا عَلَقَةٌ کَأَنَّهَا مَمْزُوجَةٌ بِالدَّمِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مَکْتُوبٌ کَافِرٌ یَقْرَأْهُ کُلُّ کَاتِبٍ وَ أُمِّیٍّ یَخُوضُ الْبِحَارَ وَ تَسِیرُ مَعَهُ الشَّمْسُ بَیْنَ یَدَیْهِ جَبَلٌ مِنْ دُخَانٍ وَ خَلْفَهُ جَبَلٌ أَبْیَضُ یَرَی النَّاسُ أَنَّهُ طَعَامٌ یَخْرُجُ فِی قَحْطٍ شَدِیدٍ تَحْتَهُ حِمَارٌ أَقْمَرُ"}}</ref>: «[[اصبغ بن نباته]] روزی از [[امیرالمؤمنین]] پرسید: یا [[امیرالمؤمنین]]! [[دجال]] کیست؟ [[حضرت]] فرمود: «[[دجال]] کسی است که تصدیق‌کننده او [[شقی]] است و تکذیب‌کننده او سعید. از [[اصفهان]] بیرون آید، چشم راست ندارد و چشم چپش در پیشانی است مانند [[ستاره]] سرخ، لفظ [[کافر]] در زیر آن نقش، بر خری سرخ‌رنگ سوار، طی ارض به سرعت نماید، به هر چشمه که قدمش برسد آن چشمه بر [[زمین]] فرو [[رود]] و اکثر [[تابعان]] او از [[اولاد]] [[زنا]] باشند و [[یهودیان]] و آن [[ملعون]] با آنکه طعام خورد و در بازارها گردد به آواز بلندی که همه جا رسد "أنا ربکم الأعلی" گوید. [[بقیة الله]] در حوالی [[شام]] بر عقبه‌ای که آن را "[[فیق]]" خوانند در ساعت سیم در [[روز جمعه]] او را به [[قتل]] آورد».<ref>ر.ک: [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده، مهدی]]، [[نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار (کتاب)]]، ص ۴۱ و ۴۲؛ [[عباس رحیمی|رحیمی، عباس]]، [[امید فردا (کتاب)|امید فردا]]، ص ۴۲.</ref>

# نام و [[نسب]] او: از دیدگاه بعضی [[عامه]] [[دجال]]، همان [[صائد بن صید]] است. [[علامه مجلسی]] دربارۀ [[دجال]] می‌گوید: [[اهل سنت]] [[اختلاف]] کرده‌اند که آیا [[دجال]] همان [[صائد بن صید]] است یا غیر او؟ عده‌ای گفته‌اند: [[صائد بن صید]] [[توبه]] کرد و در [[مدینه]] از [[دنیا]] رفت. و از [[حضرت علی]] {{ع}} [[نقل]] کرده‌اند که این شخص، [[دجال]] نیست؛ ولی بنا به [[نقل]] عده‌ای دیگر، [[صائد بن صید]] همان [[دجال]] است<ref>ر.ک: طبسی، نجم الدین، تاظهور، ج ۱، ص ۳۶۰؛ [[علی رضا رجالی تهرانی|رجالی تهرانی، علی رضا]]، [[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص ۱۸۴ ـ ۱۸۶.</ref>. لکن [[دلیل]] معتبری نداریم که [[صائد بن صید]]، [[دجال]] [[موعود]] و از زمان [[رسول خدا]] تا حال زنده باشد<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[دادگستر جهان (کتاب)|دادگستر جهان]]، ص ۲۲۴ ـ ۲۲۷. </ref>.

«از دیدگاه بعضی [[عامه]] [[دجال]]، همان [[صائد بن صید]] است. [[علامه مجلسی]] درباره [[دجال]] می‌گوید: [[اهل سنت]] [[اختلاف]] کرده‌اند که آیا [[دجال]] همان [[صائد بن صید]] است یا غیر او؟ عده‌ای گفته‌اند: [[صائد بن صید]] [[توبه]] کرد و در [[مدینه]] از [[دنیا]] رفت. و از [[حضرت علی]] {{ع}} [[نقل]] کرده‌اند که این شخص، [[دجال]] نیست؛ ولی بنا به [[نقل]] عده‌ای دیگر، [[صائد بن صید]] همان [[دجال]] است<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۹۳.</ref>»<ref>[[نجم‌الدین طبسی|طبسی، نجم‌الدین]]، [[تا ظهور ج۱ (کتاب)|تا ظهور]]، ج۱، ص ۳۶۰.</ref>.

«در مورد [[دجال]] باید گفت: او نیز یک [[طاغوت]] حیله‌گر دیگر است. طبق [[نقل]] [[امام صادق]] {{ع}}، [[امام علی|امیر مؤمنان علی]] {{ع}} در ضمن [[خطبه]] طولانی فرمود: "[[حضرت مهدی]] {{ع}} با یارانش از [[مکه]] به [[بیت المقدس]] آمده و در آنجا بین آن حضرت با [[دجال]] و ارتش آن [[جنگ]] می‌شود. [[دجال]] و ارتشش مفتضحانه شکست می‌خورند، به طوری که از اول تا آخر آنها به [[هلاکت]] می‌رسند و [[دنیا]] آباد می‌شود و [[حضرت مهدی]] {{ع}} [[عدالت]] و [[قسط]] را در [[جهان]] برپا می‌دارد. بنا به روایتی: آن حضرت {{ع}} [[دجال]] را در کناسه [[کوفه]] به دار می‌زند"<ref>اثبات الهداة، ج ۷، ص ۱۴۲؛ ۱۷۶.</ref>. [[خروج دجال]] در [[روایات]] [[اهل سنت|اهل تسنن]] و در [[تورات]] و [[انجیل]] نیز آمده، و اوصاف و ویژگی‌های او نیز در [[روایات]] ذکر شده است‌<ref>در این‌باره به بحار الانوار، ج ۵۲ ص ۱۹۴ و ۱۹۵ مراجعه شود.</ref>. به هرحال آن حضرت {{ع}} [[دجال]]- آن [[طاغوت]] حقه‌باز و پرتزویر- را نیز که به [[جنگ]] با او برمی‌خیزد، شکست می‌دهد. طبق بعضی از [[روایات]]، آن حضرت، [[حضرت عیسی]] {{ع}} را در کشتن [[دجال]] در سرزمین [[فلسطین]] کمک می‌کند<ref>المجالس السنیه، ج ۵ ص ۷۱۰.</ref>. آری [[پیامبر خاتم|رسول خدا]] {{صل}} به [[امام علی|علی]] {{ع}} فرمود: "بدان فرزندم ([[مهدی]] {{ع}}) از کسانی که به تو و [[شیعیان]] تو [[ستم]] کردند، در [[دنیا]] [[انتقام]] می‌گیرد، و [[خداوند]] در [[آخرت]] آنها را [[عذاب]] می‌نماید. [[سلمان]] پرسید: او کیست؟ [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: او نهمین فرزند [[امام حسین|حسین]] {{ع}} است که پس از [[غیبت]] طولانی [[ظاهر]] می‌شود و [[فرمان]] [[خدا]] را اعلام می‌کند و [[دین خدا]] را آشکار می‌سازد و از [[دشمنان]] [[خدا]] [[انتقام]] می‌گیرد و سراسر [[زمین]] را همان‌گونه که پر از [[ظلم‌]] و [[جور]] شده، پر از [[عدل‌]] و [[داد]] می‌نماید"<ref>اثبات الهداة، ج ۷، ص ۱۳۷؛ علائم بسیار دیگری نیز ذکر شده که برای رعایت اختصار از ذکر آنها صرف نظر شده به اثبات الهداة، ج ۷، ص ۳۸۳ تا ۴۳۱ مراجعه شود.</ref>»<ref>[[محمد محمدی اشتهاردی|محمدی اشتهاردی، محمد]]، [[حضرت مهدی فروغ تابان ولایت (کتاب)|حضرت مهدی فروغ تابان ولایت]]، ص ۶۹-۷۰.</ref>.

# برخی بر این باورند که [[دجّال]]، نام شخص معینی نیست و هرکسی که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با [[توسل]] به [[حیله‌گری]] و [[نیرنگ]]، در صدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجّال]] است. اینکه در [[روایات]] از "[[دجّال]]"‌های فراوان سخن به میان آمده این احتمال را تقویت می‌کند. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرموده است: "[[قیامت]]، برپا نمی‌شود، تا وقتی که [[مهدی]] از فرزندانم [[قیام]] کند و [[مهدی]] [[قیام]] نمی‌کند، تا وقتی که شصت [[دروغگو]] [[خروج]] کنند و هر کدام بگوید، من پیامبرم" <ref>{{متن حدیث|" لَا تَقُومُ‏ السَّاعَةُ حَتَّى‏ يَخْرُجَ‏ الْمَهْدِيُ‏ مِنْ‏ وُلْدِي‏ وَ لَا يَخْرُجُ‏ الْمَهْدِيُ‏ حَتَّى يَخْرُجَ سِتُّونَ كَذَّاباً كُلُّهُمْ يَقُولُ أَنَا نَبِيٌّ‌‌‌‌‌‏"}}؛ الارشاد، ج ۲، ص ۳۷۱.</ref>. در [[روایات]]، از این "[[دجّال]]"‌ها و [[دروغگویان]]، فراوان نام برده شده است، در بعضی [[دوازده]] و در برخی سی، شصت و هفتاد [[دجّال]] آمده است. <ref> بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۰۹؛ کنز العمال، ج ۱۴، ص ۱۹۸- ۲۰۰.</ref>. از میان این "[[دجّال]]"‌ها، فردی که در [[دروغگویی]]، [[حیله‌گری]] و [[مردم]] فریبی سرآمد همه دجالان و فتنه‌اش از همه بزرگتر است، نشانه [[ظهور]] [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}} و یا برپایی [[قیامت]] است. بر این اساس دو نوع [[دجّال]] هست: یکی همان [[دجّال]] حقیقی و واقعی که پس از همه "[[دجّال]]"‌ها می‌آید و دیگری گروهی شیاد و دروغگویند که دست به فریبکاری، تحمیق و [[گمراهی]] [[مردم]] می‌زنند. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌فرماید: "پیش از [[خروج دجال]]، بیش از هفتاد [[دجّال]] [[خروج]] خواهد کرد" <ref> کنز العمال، ج ۱۴، ص ۲۰۰.</ref>. [[حقیقت]] داستان [[دجّال]]، بیانگر این واقعیت است که در آستانه هر انقلابی افراد فریبکار و منافق- که [[معتقد]] به نظام‌های پوشالی گذشته و [[حافظ]] سنّت‌ها و ضد ارزش‌هایند- برای نگه داشتن [[فرهنگ]] و [[نظام]] جاهلی گذشته، همه تلاش خود را به کار می‌گیرند و با سوءاستفاده از زمینه‌های فکری- اجتماعی و احساسات [[مردم]]، دست به تزویر و [[حیله‌گری]] می‌زنند تا آنان را نسبت به اصالت و تحقّق [[انقلاب]] و [[استواری]] [[رهبران]] آن، دلسرد و دودل کنند و با شیطنت، آنان را به کژراهه برند!. در [[انقلاب جهانی]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}، چنین خطری پیش‌ بینی شده است و از آنجایی که این [[انقلاب]] از همه انقلاب‌های [[تاریخ]] بزرگتر و گسترده‌تر است، خطر فریبکاران [[دجّال]] صفت نیز به مراتب بیشتر و گسترده‌تر است. در آستانه [[ظهور]]، آنان همه تلاش خویش را به کار خواهند گرفت که [[مردم]] را [[فریب]] دهند و آنها را نسبت به نتیجه آن دلسرد و ناامید سازند و سرانجام از [[پیروزی]] حتمی آن جلوگیری کنند! البته در این احتمال می‌توان گفت: ممکن است یکی از آن دجّال‌ها- که [[صفات]] زشت در او بیشتر از همه متبلور است- نشانه [[ظهور]] باشد.

# گروهی دیگر او را فردی معین و مشخص می‌دانند، با عنوان "[[دجّال]]" که [[خروج]] می‌کند و [[مردم]] را به [[انحراف]] می‌کشاند. برخی به استناد روایاتی او را زنده می‌دانند. برای [[مثال]] گفته می‌شود او در زمان حضرت [[رسول اکرم]] {{صل}} موجود بوده و تا زمان [[خروج]] زنده خواهد ماند<ref> ر. ک: کتاب الغیبة، ص ۱۱۳، ح ۸۶.</ref>. همانگونه که پیش از این یادآور شدیم، در منابع [[اهل سنت]] بسیار بیش از آنکه به موضوعات مربوط به [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} اشاره شده باشد به موضوع [[دجّال]] پرداخته شده و همواره از آن به عنوان امری نگران کننده یاد شده است.  

* اصل داستان "[[دجّال]]" در کتاب‌های مقدس مسیحیان نیز آمده است در [[انجیل]] واژه "[[دجّال]]" بارها به کار رفته و از کسانی که [[منکر]] [[حضرت مسیح]] {{ع}} باشند و یا "پدر و پسر" را [[انکار]] کنند، به عنوان "[[دجّال]]" یاد شده است: "[[دروغگو]] کیست؛ جز آنکه [[مسیح]] بودن [[عیسی]] را [[انکار]] کند. آن [[دجّال]] است که پسر و پدر را [[انکار]] کند"<ref> رساله یوحنا، باب ۲، آیه ۱۸ و ۲۲.</ref>.

* کسانی که بر این باورند که او شخصی معین است به این [[روایت]] نیز استناد کرده‌اند: [[اصبغ بن نباته]] از [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} پرسید: یا [[امیر المؤمنین]]! [[دجّال]] کیست؟ آن حضرت فرمود: [[دجّال]] [[صائد بن صائد]](صید) است. بدبخت کسی است که او را [[تصدیق]] کند و خوشبخت آن است که او را [[تکذیب]] کند. از شهری برآید که آن را اصفهان نامند از دهی که آن را یهودیه گویند. و در پارهای [[روایات]] محل [[خروج]] او سجستان ذکر شده است. <ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۵۰.</ref> چشم راستش ممسوح و چشم دیگرش بر پیشانی است و مانند ستاره صبح می‌درخشد، در آن نطفه علقه‌ای است که با خون درآمیخته است. و میان دو چشمش نوشته است: "[[کافر]]" هرخواننده و بی‌سواد آن را می‌خواند. در دریاها فرو می‌شود و آفتاب با او می‌گردد. مقابل او کوهی از [[دود]] و عقبش کوهی سپید است که [[مردم]] تصور می‌کنند طعام است. در زمان قحطی و سختی [[خروج]] میکند. در حالی که بر حمار سپیدی سوار است. هرگام حمارش یک میل است و [[زمین]] منزل به منزل زیر پایش [[نور]] دیده شود و بر آبی نگذرد جز آن که فرورود تا [[روز قیامت]]. به آوازی که همه [[جن]] و انس و شیاطین- در شرق و غرب- آن را می‌شنوند، فریاد کند: ای [[دوستان]] من! نزد من آیید. منم آنکه آفرید و تسویه کرد و تقدیر کرد و [[رهبری]] نمود. منم [[پروردگار]] شما. [[دشمن]] [[خدا]] [[دروغ]] می‌گوید! او یک چشمی است که غذا می‌خورد و در بازارها راه می‌رود. به [[راستی]] که [[پروردگار]] شما نه یک چشم است، و نه غذا می‌خورد، نه راه می‌رود و نه زوال دارد! و [[برتر]] است [[خدا]] از این اوصاف؛. [[آگاه]] باشید! بیشتر پیروانش در آن روزگار، ناپاک زادگانند و [[صاحب]] پوستینهای سبز! [[خداوند]] او را در [[شام]] بر سر گردنهای که آن را "[[افیق]]" نامند- به دست کسی که [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} پشت سرش [[نماز]] می‌خواند- هنگامی که سه ساعت از [[روز جمعه]] گذشته باشد- خواهد کشت. [[آگاه]] باشید پس از آن، حادثه بزرگ و [[قیامت]] کبرا باشد. <ref> کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۲۷، ح ۱.(با فرض پذیرش روایت، بعید نیست بسیاری از آنچه ذکر شده معنایی کنایی داشته باشد.)</ref>

* از نکات شگفت‌آور و تأمل برانگیز در انبوه [[روایات]] [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]] ارتباط بسیار شدیدی است که بین [[دجّال]] و [[یهود]] مطرح شده است. و در [[روایات]] آمده بیشتر [[پیروان]] [[دجال]]، یهودی هستند. <ref> ر. ک: کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۲۸، ح ۲؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۸، ص ۶۶۱.</ref> و دیگر اینکه- به ویژه در منابع [[اهل سنت]]- سخن از کشته شدن [[دجّال]] به دست [[حضرت عیسی]] {{ع}} است. <ref> تفسیر طبری، ج ۳، ص ۲۹۰، تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۵۷۹.</ref>»<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[پرسمان مهدویت (کتاب)|پرسمان مهدویت]]، ص ۲۲۶- ۲۲۹.</ref>.

# با توجه به معنای لغوی [[دجال]]، مقصود از آن، نام شخصی معینی نباشد، بلکه هر کسی که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با [[تمسک]] به انواع اسباب [[حیله‌گری]] و [[نیرنگ]]، در صدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجال]] است. بر این اساس، [[دجال‌ها]]، متعدد خواهند بود. از [[پیامبر خاتم|پیامبر اسلام]] {{صل}} [[نقل]] شده است: {{متن حدیث|"يكون قبل خروج الدجال نيف على سبعين رجالا"}}؛ <ref>پیش از [[خروج دجال]]، بیش از هفتاد [[دجال]]، [[خروج]] خواهد کرد؛

* '''تعریف [[دجال]]''': [[دجال]] در لغت دجل به معنای روکش نمودن یک شی‌‌‌ء است که [[باطن]] آن کم‌‌‌ارزش باشد ولی روی آن زرق و برق داده یا طلاکاری شده باشد. بنابراین وقتی [[دجال]] را برای کسی بکار می‌برند یعنی آن شخص، [[منافق]]، [[دروغگو]] و فریبنده است<ref>نگرش بر اخبار و علائم ظهور حضرت مهدى، على اکبر عارف، چاپ شریعت، ص ۱۸۱.</ref>. البته معانی متعددی برای این واژه ذکر شده است که به عنوان نمونه به یکی از آنها اشاره شد.

* '''پیشینه [[دجال]]''': تاریخچه [[دجال]] به قبل از [[اسلام]] برمی‌‌‌گردد، در کتاب [[انجیل]] نام [[دجال]] نیز به میان آمده است، از [[آیات]] [[انجیل]] استفاده می‌شود که [[دجال]] به معانی [[دروغگو]] و گمراه‌‌‌کننده است و چنین استفاده می‌شود که داستان [[خروج]] [[دجال]] و زنده بودنش در آن زمان هم در بین [[نصاری]] شایع بوده و در [[انتظار]] خروجش بوده‌اند<ref>دادگستر جهان، ابراهیم امینى، ص ۲۲۴، چاپ ۷۸.</ref>. در [[اسلام]] نیز سخن از [[دجال]] به میان آمده است، و روایاتی از این موضوع از [[فریقین]] وارد شده است، که [[روایات]] [[اهل سنت]] در این [[باب]] به مراتب بیشتر از روایاتی است که در منابع [[شیعه]] موجود می‌باشد. و اکثر [[روایات]] [[شیعه]] نیز در این موضوع برگرفته شده از منابع حدیثی [[اهل سنت]] می‌باشد.

* '''[[اخبار]] [[دجال]]''': مرحوم علامه [[سید محمد صدر]] در جلد سوم موسوعه ارزشمند [[امام المهدی]] با عنوان "[[تاریخ الغیبة الکبری]]" بحث مفصلی را به بررسی [[دجال]] اختصاص داده است، ایشان معتقدند که [[اخبار]] [[دجال]] مبتلا به دو اشکال جدی هستند. اول‌ ضعف سندی، دوم [[دلالت]] بر ایجاد [[معجزات]] مضلّه که به لحاظ [[قوانین]] کلامی محال است. که [[خداوند سبحان]] [[قدرت]] [[خرق عادت]] و اظهار [[معجزه]] را به افراد [[گمراه]] و گمراه‌‌‌کننده واگذار نماید.

به قول بعضی از محققین بزرگوار<ref>تاریخ غیبت کبرى، سید محمد صدر، ترجمه افتخارزاده، ص ۶۴۳.</ref> [[روایات]] را اگر حمل بر معنای رمزی کنیم از کنار گذاشتن آن [[روایت]] بهتر است، مخصوصا [[روایات]] [[دجال]] که بعضی از آنها به شخص [[پیامبر خاتم|حضرت رسول]] {{صل}} می‌رسد و متعین است که بگوییم [[پیامبر خاتم|رسول خدا]] {{صل}} به یک سلسله معانی حقیقی گسترده اجتماعی با این عبارت اشاره نموده‌اند.

:::::بنابراین از [[احادیث]] استفاده می‌شود که [[دجال]] نام شخص معینی نیست و به هر [[دروغگو]] و گمراه‌ کننده‌ای اطلاق می‌شود. لذا: اصل قضیه [[دجال]] به طور اجمال، بعید نیست صحت داشته باشد لکن تعریفات و توصیفاتی که درباره‌اش شده مدرک قابل اعتمادی ندارد. پس برفرض این که اصل قضیه [[دجال]] صحت داشته باشد اما بدون تردید با افسانه‌هایی آمیخته شده و صورت حقیقی خود را از دست داده است. می‌توان چنین گفت: در [[آخرالزمان]] و نزدیک [[ظهور]] [[حضرت مهدی]] {{ع}} شخصی پیدا خواهد شد که در [[دروغگویی]] و حقه‌بازی سرآمد اقرانش می‌باشد و در [[دروغگویی]] بر تمام دجال‌های گذشته [[برتری]] دارد، با ادعاهای پوچش گروهی را [[گمراه]] می‌کند. او چنین جلوه می‌دهد که: حیات و [[آب]] و نان [[مردم]] به دست اوست. [[مردم]] به طوری اغفال می‌شوند که گمان می‌کنند: آسمان و [[زمین]] در [[اختیار]] اوست. در [[دروغگویی]] کارش به جایی می‌رسد که کارهای خوب را بد و کارهای بد را خوب معرفی می‌کند. [[بهشت]] را [[جهنم]] و [[جهنم]] را [[بهشت]] جلوه می‌دهد. لکن [[کفر]] او بر هر بی‌سواد و باسواد واضح است. [[پیامبر خاتم|پیغمبر اکرم]] {{صل}} درباره [[دجال]] فرمودند: داخل [[مدینه]] و [[مکه]] نمی‌گردد<ref>الزام الناصب، ص ۷۴.</ref>»<ref>[[علی رضا رمضانیان|رمضانیان، علی رضا]]، [[شرایط و علائم حتمی ظهور (کتاب)|شرایط و علائم حتمی ظهور]]، ص ۶۲-۶۳.</ref>.

* حال منظور از این [[دجال]] کیست؟ آیا در [[جامعه]] کنونی ما مصداق دارد؟

* در ترجمه انگلیسی کتاب‏‌های مقدس مسیحی واژه "آنتی کراست" <ref>‏‌.Antichrist</ref>‏‌ "[[دجال]]، ضد [[مسیح]]" به کار رفته است.

* در [[روایات]] زیادی از [[اهل سنت]]، [[خروج دجال]] از نشانه‏‌های برپایی [[قیامت]] دانسته شده است. در کتاب‏‌های روایی [[شیعه]]، تنها چند [[روایت]] در مورد [[خروج دجال]] به عنوان یکی از [[علایم ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} آمده است که از نظر [[سند]]، معتبر و قابل قبولی نیستند <ref>‏‌ ر. ک: بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۹۳.</ref>‏‌.

* در حدیثی آمده است: "هنگامی که غنایم [[قسطنطنیه]] را تقسیم می‏‌کنند، [[خبر]] [[خروج دجال]] به حضرت و یارانش می‏‌رسد"<ref>‏‌ معجم احادیث امام مهدی، ج ۲، ص ۵۰.</ref>‏‌.

* با توجه به معنای لغوی "[[دجال]]"، مقصود از آن، چه‏‌بسا نام شخص معینی نباشد؛ بلکه هرکس که با ادعای پوچ و بی‏‌اساس و با [[تمسک]] به انواع و اسباب حیله‏‌گری و [[نیرنگ]] در صدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجال]] است. بر این‏‌ اساس دجال‏‌ها متعدد خواهند بود. بنابراین احتمال، قضیه [[دجال]] بیانگر این مطلب است که در آستانه [[انقلاب]] [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}}، افراد حیله‏‌گری برای نگه داشتن‏‌ [[فرهنگ]] و [[نظام]] جاهلی همه تلاش خود را به کار می‏‌گیرند تا با تزویر و حیله‏‌گری [[مردم]] را نسبت به اصالت و تحقق آن [[انقلاب]] و [[استواری]] [[رهبری]] دچار تردید سازند!! چه‏‌بسا "[[دجال]]" کنایه از [[کفر]] جهانی و سیطره [[فرهنگ]] مادی بر ضد [[جهان]] باشد. [[استکبار]] با ظاهری فریبنده و با [[قدرت]] مادی، صنعتی و فنی عظیمی که در [[اختیار]] دارد، سعی می‏‌کند [[مردم]] را [[فریب]] دهد و مرعوب [[قدرت]] و [[ظاهر]] فریبنده خود کند.

* بر این ‏‌اساس است که [[پیامبران]]، امت‏‌های خود را از [[فتنه]] [[دجال]] بیم داده‏‌اند: "هیچ [[پیامبری]] [[مبعوث]] نشد، مگر آنکه قومش را از [[فتنه]] [[دجال]] بر حذر داشت"<ref>‏‌{{متن حدیث|" مَا بَعَثَ‏ اللَّهُ‏ نَبِيّاً إِلَّا وَ قَدْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ‏ الدَّجَّالَ‏ ‏ ‏‏‏‏"}}؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۰۵؛ ر. ک: دادگستر جهان، ص ۲۲۳، [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۸۹.</ref>

* به نظر نگارنده، [[ظهور]] شخصی به نام [[دجال]] و دشمنی‏‌های شدید او با [[امام مهدی]] و فتنه‏‌های فراوان او، قرین صحت است و بر اساس [[روایات]] گروه‏‌های فراوانی "چون [[یهودیان]]، زنازادگان، شراب‏‌خواران، آوازه‏‌خوانان، افراد سفیه و..." از او [[حمایت]] خواهند و فرجام کار او نیز کشته شدن به دست [[امام مهدی]] {{ع}} است. [[امام صادق]] {{ع}}می‏‌فرماید: "[[قائم]] بعد از [[غیبت]] [[ظهور]] می‏‌کند و [[دجال]] را می‏‌کشد و [[زمین]] را از هرظلم و ستمی [[پاک]] می‏‌سازد"<ref>‏‌ معجم احادیث الامام مهدی(عج)، ج ۲، ص ۱۳۴.</ref>‏‌. البته در منابع [[اهل سنت]] آمده که [[دجال]] به دست [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} کشته می‏‌شود که منافاتی با این دیدگاه [[شیعه]] ندارد؛ زیرا [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}}تابع [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} بوده و به [[دستور]] او [[دجال]] را می‏‌کشد»<ref>[[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]؛ [[مهدویت دوران ظهور (کتاب)|مهدویت دوران ظهور]]، ص ۲۶ - ۳۰.</ref>.

«این نشانه، در کتاب‌های [[اهل سنت]]، از نشانه برپایی [[قیامت]] دانسته شده است‌<ref>سنن ترمذی، ج ۴، ۵۰۷، ۵۱۹؛ سنن ابی داود، ج ۴، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج ۱۸، ۴۶- ۸۱.</ref> ولی، در منابع روایی [[شیعه]]، از [[نشانه‌های ظهور]]<ref>بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۹۳؛ کمال الدین، ۵۲۵، ۵۲۶؛ کشف الغمة، ج ۳، ۲۸۱؛ المسائل العشر، چاپ‌شده در مجموعه مصنفات شیخ مفید، ۳، ۱۲۲.</ref>. برابر آنچه پیش از این یادآور شدیم، هیچ اشکالی ندارد که رخدادهایی چون [[خروج دجال]] هم، نشانه [[ظهور]] باشند و هم نشانه [[قیامت]]. بدین معنی که این رخداد پیش از [[ظهور]] و در دوره [[غیبت]]  واقع گردد. به‌هرحال براساس آنچه از [[ظاهر]] [[اخبار]] استفاده می‌شود، [[دجال]] فردی است که در [[آخر الزمان]] و پیش از [[قیام مهدی]] {{ع}} [[خروج]] می‌کند و غیر عادی است و با انجام کارهای شگفت‌انگیز جمع زیادی از [[مردم]] را می‌فریبد و سرانجام به دست [[حضرت مسیح|عیسی مسیح]] {{ع}} در کنار دروازه "لد" در منطقه [[شام]]، به [[هلاکت]] می‌رسد.

# [[دجال]]، نام شخص معینی نیست. هرکسی که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با [[توسل]] به [[حیله‌گری]] و [[نیرنگ]]، درصدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجال]] است. براین اساس، "[[دجال]]"‌ها خواهند بود. این‌که در [[روایات]] از "[[دجال]]"های فراوان سخن به میان آمده این احتمال را تقویت می‌کند. [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌فرماید: "[[قیامت]]، برپا نمی‌شود، تا وقتی که [[مهدی]] {{ع}} از فرزندانم [[قیام]] کند و [[مهدی]] {{ع}} [[قیام]] نمی‌کند، تا وقتی که شصت [[دروغگو]] [[خروج]] کنند و هرکدام بگوید: من پیامبرم"<ref>{{متن حدیث|" لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يَخْرُجَ الْمَهْدِيُّ مِنْ وُلْدِي وَ لَا يَخْرُجُ الْمَهْدِيُّ حَتَّى يَخْرُجَ سِتُّونَ كَذَّاباً كُلُّهُمْ يَقُولُ أَنَا نَبِيٌّ "}}ارشاد، ج ۲، ۳۷۱؛ سنن ابی داود، ج ۴، ۱۲۱.</ref>. "[[دجال]]"، از ریشه "دجل" به معنای دروغگوی حیله‌گر است. در [[روایات]]، از این "[[دجال]]"‌ها و [[دروغگویان]] فراوان نام برده شده است. در برخی، [[دوازده]] و در برخی سی، شصت و هفتاد [[دجال]] آمده است‌<ref>بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۰۹؛ کنز العمال، ج ۱۴، ۱۹۸- ۲۰۰.</ref>. از میان این "[[دجال]]"ها، فردی که در [[دروغگویی]] و [[حیله‌گری]] و مردم‌فریبی سرآمد همه دجالان و [[فتنه]] او از همه‌ بزرگتر است، نشانه [[ظهور]] [[مهدی]] {{ع}} و یا برپائی [[قیامت]] است. براین اساس، باید گفت: ما دو نوع [[دجال]] داریم: یکی همان [[دجال]] حقیقی و واقعی است که پس از همه "[[دجال]]"‌ها می‌آید و دیگری گروهی شیاد و دروغگویند که دست به فریبکاری و تحمیق و [[گمراهی]] [[مردم]] می‌زنند

# احتمال آن است که فردی معین و مشخص، به عنوان "[[دجال]]" در دوره [[غیبت]] ، با همان ویژگی‌هایی که برای وی بیان شده، [[خروج]] می‌کند و [[مردم]] را به [[انحراف]] می‌کشاند. [[ظاهر]] بسیاری از [[روایات]]، بیانگر این احتمال است، ولی تقریبا هیچ‌ کدام از این [[روایات]]، [[سند]] معتبری که بشود بر آن اعتماد کرد، ندارند. مستند این نشانه، در منابع [[شیعه]]، دو [[روایت]] است که [[شیخ صدوق]]، آنها را در "[[کمال الدین]]" آورده است و [[سند]] هردوی آنها ضعیف است و در محتوای آنها نیز ناهماهنگی و ضعف‌های فراوانی دیده می‌شود، چنانکه [[شیخ صدوق]]، بدان اشاره کرده است. با توجه به [[روایات]] زیاد در منابع [[عامه]]، اصل قضیه [[دجال]]، بعید نیست صحیح باشد، ولی تعریف و توضیحاتی که درباره‌اش گفته‌اند، نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا [[خروج دجال]]، با اوصافی که بدان‌ها اشاره کردیم، به صورت طبیعی، تقریبا، غیر ممکن است و بیشتر، به افسانه شباهت دارد، تا واقعیت و به صورت [[معجزه]] نیز، با توجه به توضیحی که پیش از این، در مورد قانون [[معجزه]] آوردیم، نمی‌تواند واقع شود، زیرا [[معجزه]] بودن چنین پدیده‌هایی مستقیما، درجهت تقویت و تأیید [[باطل]] است و موجب [[انحراف]] بیشتر [[مردم]] می‌گردد، مگر این‌که بگوییم صدور [[معجزه]] از [[دجال]]، به رسوایی وی منجر می‌شود که بعید است.

# این احتمال نیز وجود دارد که مراد از "[[دجال]]"، همان [[سفیانی]] باشد که در کتاب‌های [[عامه]]، بیشتر به عنوان "[[دجال]]" و در کتاب‌های [[خاصه]] به عنوان "[[سفیانی]]" آمده است‌<ref>کتاب الغیبة، شیخ طوسی، ۴۶۳.</ref>. گرچه از بعضی جهات، [[خروج دجال]] و [[سفیانی]]، یکسانند و هردو [[دعوت]] به [[باطل]] می‌کنند و با [[توسل]] به [[حیله‌گری]] و تزویر، [[مردم]] را می‌فریبند، به [[مبارزه]] با جناح [[حق]] برمی‌خیزند و سرانجام به [[هلاکت]] می‌رسند و... ولی با دقت در [[روایات]] [[خروج سفیانی]] و [[روایات]] مربوط به [[خروج دجال]]"، در می‌یابیم که بین این دو فرق‌های زیادی وجود دارد و اگر اصل [[خروج دجال]] را امری مسلم بدانیم، ناچار باید فردی غیر از [[سفیانی]] باشد. مثلا، [[دجال]]، ادعای [[ربوبیت]] می‌کند و [[کافر]] است، ولی دلیلی بر [[کفر]] [[سفیانی]] نداریم. فقط در روایتی اشاره شده که وی، صلیبی بر گردن دارد که اگر درست باشد، مسیحی است، ولی [[روایت]] از [[معصوم]] {{ع}} نیست‌<ref>بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۰۵.</ref> و ارزشی ندارد.

«لقب [[مسیح]] همان‌گونه که بر [[پیامبر خدا]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} اطلاق می‌شود، بر [[دجال]] نیز اطلاق می‌گردد، ولی وقتی به صورت مطلق و بدون قید آورده شود همان [[حضرت عیسی]] {{ع}} مراد است. در [[ظاهر]]، [[مسیح]] [[دجال]] همان [[دجال]] معروف است. ولی در وجه تسمیه [[دجال]] به [[مسیح]] احتمالاتی داده شده است:

# چون با [[پرچم]] [[مسیحیت]] [[ظهور]] خواهد کرد.

# از آنجا که [[حضرت مسیح]] {{ع}} با او به مقابله می‌پردازد به او نیز [[مسیح]] اطلاق شده است»<ref>موعودشناسی و پاسخ به شبهات: ص۵۲۳.</ref>.

# دسته‌ای که محتوایی معقول دارند و مخالف با ضروریات عقلی نیستند، که مانع عقلی و شرعی برای پذیرش این دسته [[احادیث]] نیست.

# دسته‌ای که دارای مطالب متناقض، غیر معقول و نامتناسب با [[حکمت]] الهی‌اند. این دسته [[احادیث]] باید [[تأویل]] و یا طرح و طرد شوند.

«[[دجال]]، از ریشه "دجل" به معنای "[[دروغگو]] و حیله‌گر" است. اصل داستان [[دجال]]، در کتاب‌های مقدس مسیحیان آمده است.<ref>رساله یوحنا، باب ۲، آیه ۱۸ و ۲۲.</ref> در [[انجیل]]، این واژه، بارها به کار رفته است و از کسانی که [[منکر]] [[حضرت مسیح]] {{ع}} هستند یا "پدر و پسر" را [[انکار]] کنند، با عنوان "[[دجال]]" یاد شده است. به همین سبب، در ترجمه انگلیسی کتاب‌های مقدس مسیحی، واژه [[آنتی کریست]] "Antichrist" یعنی ضد [[مسیح]]، به کار رفته است.

* در [[روایات]] زیادی از [[اهل سنت]]، [[خروج]] [[دجال]] از نشانه‌های برپایی [[قیامت]] دانسته شده است.<ref>سنن ترمذی، ج۴، ص۵۰۷ _۵۱۹؛  سنن ابوداوود، ج۴، ص۱۱۵؛  صحیح مسلم، ج۱۸، ص ۴۶ _ ۸۱.</ref> اما درکتب روایی [[شیعه]]، تنها دو [[روایت]] در باره [[خروج دجال]]، در [[جایگاه]] یکی از [[علائم ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} آمده است<ref>کمال الدین، ترجمه کمره ای، ج۲، باب۴۷.</ref> که هیچ کدام از این دو [[روایت]]، از نظر [[سند]]، معتبر و قابل قبول نیست؛ بنابراین، از نظر منابع [[شیعی]]، [[دلیل]] معتبری بر این که [[خروج دجال]] یکی از [[علایم ظهور]]  باشد، وجود ندارد؛ امّا در عین حال، با توجه به [[روایات]] زیادی که در منابع [[اهل سنت]] آمده است، احتمال دارد اصل قضیه [[دجال]]، به طور اجمال، صحت داشته باشد؛ امّا بدون تردید بسیاری از ویژگی‌هایی که برای آن بیان شده است، افسانه‌هایی بیش نیست. حال به فرض پذیرش، این [[سؤال]] مطرح است که مقصود از [[دجال]] چیست؟

* دو احتمال اساسی در این باره وجود دارد:

# با توجه به معنای لغوی [[دجال]] مقصود از آن، نام شخص معینی نباشد؛ بلکه هر کس که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با [[تمسک]] به انواع اسباب [[حیله‌گری]] و [[نیرنگ]]، در صدد [[فریب]] [[مردم]] باشد، [[دجال]] است. بر این اساس، دجّال‌ها متعدد خواهند بود. وجود روایاتی که در آن، سخن از دجّال‌های متعدد رفته است، این احتمال را تقویت می‌کند. مانند: این [[حدیث]] [[پیامبر خاتم|رسول خدا]] {{صل}} که فرمود: "پیش از [[خروج دجال]]، بیش از هفتاد [[دجال]]، [[خروج]] خواهد کرد"<ref>کنز العمال، ج ۱۴، ص۲۰۰.</ref>. با توجه به این احتمال، قضیه [[دجال]]، نشانه این است که در آستانه [[انقلاب]] [[امام مهدی]] {{ع}} افراد [[فریب]] کار و [[حیله‌گری]]، برای نگهداشتن [[فرهنگ]] و [[نظام]] جاهلی، همه تلاش خود را به کار می‌گیرند و با تزویر و [[حیله‌گری]]، [[مردم]] را از اصالت و تحقق [[انقلاب جهانی]] [[منجی]]، دلسرد یا مردّد می‌کنند. این که در همین [[روایات]] تأکید شده است: "هر [[پیامبری]]، [[امت]] خویش را از خطر [[دجال]] بر حذر داشته است"؛ خود تأییدی دیگر بر همین احتمال است که مقصود از [[دجال]]، هر شخص حیله‌گر و [[دروغگویی]] است که پیش از [[خروج]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} در صدد [[فریب]] [[مردم]] است.

«در [[روایات]] فراوانی از [[خروج]] "[[دجال]]" به عنوان یکی از [[نشانه‌های ظهور]] و حادثه‌ای که مقارن [[ظهور امام عصر]] {{ع}} است یاد شده است. در مورد اصل [[دجال]] و اینکه او کیست، احتمالات مختلف و متعدد وجود دارد:  

# با توجه به لغت [[دجال]] (از ماده " دجل " به معنی [[دروغ‌گویی]] و حقه‌بازی است) از یک سو و با توجه به منابع [[حدیث]] از سوی دیگر، این‌گونه برداشت می‌شود که [[دجال]] منحصر به یک نفر نیست. بلکه عنوانی است کلی که افراد پر [[تزویر]] و حیله‌گر و پر مکر و حقه‌باز که برای کشیدن توده‌های [[مردم]] به دنبال خود از هر وسیله‌ای استفاده می‌کنند و بر سر راه هر [[انقلاب]] سازنده‌ای که در ابعاد مختلف صورت می‌گیرد، ظاهر می‌شوند. در [[حدیثی]] از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌خوانیم: "هر [[پیامبری]] بعد از [[نوح]] [[قوم]] خود را از [[فتنه دجال]] بر حذر داشت من نیز شما را بر حذر می‌دارم"<ref>{{متن حدیث|"إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ نَبِيٌّ بَعْدَ نُوحٍ إِلاَّ وَ قَد أنْذَرَ قَوْمَهُ الدَّجَّالَ وَ إِنِّي أُنْذِرُكُمُوه"}}؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۱۹۵.</ref>. در پاره‌ای از [[احادیث]] آمده است که [[پیش از ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} ۳۰ سال [[دجال]] [[ظهور]] خواهد کرد<ref>المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۱۹۲.</ref>.  

# منظور از [[دجال]] فردی معین و مشخص، به عنوان "[[دجال]]" در دوره [[غیبت]]، با همان ویژگی‌هایی که در [[روایات]] بیان شده است [[خروج]] می‌کند و [[مردم]] را به [[انحراف]] می‌کشاند. از روایتی که [[مرحوم مجلسی]] در «[[بحارالانوار]]» از [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} [[نقل]] کرده است چنین استفاده می‌شود که او دارای صفات زیر است:

## او یک چشم بیشتر ندارد که در میان پیشانی‌اش همچون [[ستاره]] صبح می‌درخشد، اما همین چشم خون‌آلود است که گویی با [[خون]] ترکیب شده است.   

## او الاغ سفید تندرویی دارد که هر گام او یک میل است و به سرعت [[زمین]] را طی می‌کند.  

## او ادعای خدایی می‌کند ‌و هنگامی که [[دوستان]] خود را به گرد خویش می‌خواند صدای او را تمام جهانیان می‌شنوند.  

## او در دریاها فرو می‌رود و [[خورشید]] با او حرکت می‌کند. در پیش او کوهی [[دود]] و پشت سرش کوه سفیدی قرار دارد که [[مردم]] و آن را مواد غذایی می‌بینند. به [[هنگام ظهور]] او [[مردم]] گرفتار [[قحطی]] و کمبود مواد غذایی هستند....