آیات الاحکام در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[شیعه]] نیز [[فاضل مقداد]]، مسأله ۵۰۰ آیه را مسلّم نگرفته و [[اعتقاد]] دارد که کم‌تر از این تعداد، [[آیات]] [[احکام]] داریم؛ با این وصف، اشکالی در نظرش آمده که اگر آیات احکام کم‌تر از ۵۰۰ آیه است، چرا در [[روایات]] [[اهل‌بیت]]، تعبیر ربع از [[قرآن]] در [[فرایض]] و احکام آمده<ref> الکافی، ج ۲، ص ۶۲۷؛ عیّاشی، ج ۱، ص ۹.</ref>؛ سپس دو پاسخ به این اشکال داده است: نخست آنکه در این روایات ربع [[حقیقی]] منظور نیست؛ بلکه مقصود یکی از چهار قسمت قرآن است و دوم آن‌که ممکن است بگوییم: منظور از فرایض و احکام، فقط [[احکام فقهی]] به معنای متداول نیست؛ بلکه احکام اصولی ([[اعتقادی]] و [[اخلاقی]]) را هم در بر می‌گیرد<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص ۵.</ref>.

یکی از فلسفه‌های این ویژگی آن است که خصوصیاتِ احکام، متناسب با شرایط و احوال گوناگون [[استنباط]] شود.<ref>فقه الاسلام، ص ۱۳.</ref> دوم آن‌که بسیاری از احکام قرآن مانند احکام [[نماز]]، [[حجّ]]، [[جهاد]]، [[زکات]]، [[ارث]]، [[طلاق]] و غیر اینها به صورت پراکنده در سوره‌های گوناگون و جدا جدا آمده است. ویژگی دیگر این است که قرآن به طور عام، [[احکام]] را به صورت [[نص]] و غیر قابل تردید بیان نکرده؛ بلکه به گونه‌ای آورده که قابل برداشت‌های گوناگون است؛<ref>الاسلام عقیدة و شریعة، ص ۴۸۶.</ref> در نتیجه، استناد به بسیاری از [[آیات]]، دچار مشکل، و مدلول آنها ظنّی الدلالة شده است؛<ref> التبیان، ج ۶، ص ۷۹؛ قرطبی، ج ۹، ص ۷۲ ـ ۷۴.</ref> البتّه این شیوه بیان موجب سهولت و تنوّع در احکام شده <ref>الاسلام عقیدة و شریعة، ص ۴۸۶.</ref> و به قرآن [[جاذبه]] و [[لطافت]] خاصّی بخشیده؛ مانند تعبیرهایی که درباره [[تشریع]] [[روزه]] و [[وصیّت]] به "{{متن قرآن|كُتِبَ}}" کرده یا در جاهای دیگر {{متن قرآن|فَرَضْنَا}}، {{متن قرآن|خَيْرٌ}} و مانند آن را آورده است؛ امّا این شیوه بیان، کار [[مفسّر]] و [[فقیه]] را هم دشوار ساخته، لازم می‌شود آنان با دقّت و رعایت [[قواعد]] و خصوصیات، مسأله را بررسی کنند. چهارمین ویژگی آن است که [[آیات]] [[احکام]] در لابه‌لای دیگر [[معارف قرآن]]، مانند [[مباحث اعتقادی]]، [[اخلاقی]] و [[تاریخی]] قرار گرفته و میان آنها ارتباطی [[قوی]] ایجاد شده است. از دیگر ویژگی‌های قابل توجّه آن است که [[بیان احکام]] در [[قرآن]] به شکلی جذّاب همراه با [[ترغیب]] یا [[تهدید]] و [[انذار]] است و زبان [[تشریع]]، متناسب با اهمّیّت [[حکم]]، فراز و فرود می‌یابد؛ به طور مثال در باب [[وصیّت]] با بیان نرم و ملایم می‌گوید: سزاوار است [[پرهیزگاران]] آن را ترک نکنند: {{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ}}<ref>«بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> یا درباره [[وجوب]] [[روزه]] با لحن تشویقی، نتیجه روزه ([[تقوا]]) را باز می‌گوید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.</ref> گاه لحن [[کلام]]، تهدیدآمیز و مسأله ترک [[وظیفه]] با ذکر پیامدهای آن بیان می‌شود. {{متن قرآن|وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید، پس اگر بازداشته شدید؛ از قربانی آنچه دست دهد (قربانی کنید)، و سر نتراشید تا هنگامی که قربانی به قربانگاه خود برسد، و اگر کسی از شما بیمار بود یا در سر آسیبی داشت (و ناچار از تراشیدن سر شد) بر (عهده) او (جایگزینی) است از روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن و چون ایمن شدید آنکه از عمره به حجّ تمتّع می‌پردازد آنچه از قربانی دست دهد (قربانی کند)، و هر کس (که قربانی) نیافت روزه سه روز از ایّام حج و هفت روز هنگامی که (از حج) بازگشتید (بر عهده اوست)؛ این ده روز کامل است؛ این (حکم تمتّع) برای کسی است که خانواده‌اش ساکن مکّه نباشند و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است» سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref> گاه لحن انذار از این هم شدیدتر می‌شود و مسأله اعلام [[جنگ]] با [[خدا]] و [[پیامبر]] مطرح می‌شود: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>، {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref> از جمله فواید این شیوه بیان، افزون بر بیان [[فلسفه]] و نتیجه عمل، آن است که مخاطب را به انجام عمل یا ترک فعل [[حرام]] سوق می‌دهد؛ همچنین جایی که دَوَران امر میان اهمّ و مهمّ و تزاحم میان دو [[تکلیف]] باشد، موارد مهم‌تر را نمایان می‌سازد.