جوامع حدیثی شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'ابن شهر آشوب' به 'ابن‌شهرآشوب') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = حدیث | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
به [[کتب اربعه]] شیعه [[جوامع]] شیعه می‌گویند؛ زیرا اصول و کتاب‌های پراکنده شیعه را یک جا جمع کرده‌اند. سؤال این است که آیا این کتب اولین جوامع شیعه هستند یا تدوین [[نگارش]] جوامع در شیعه سابقه دارد؟ در پاسخ می‌توان گفت: تدوین جوامع و آثار شیعه در طول [[زمان]] چند مرحله داشته است | به [[کتب اربعه]] شیعه [[جوامع]] شیعه می‌گویند؛ زیرا اصول و کتاب‌های پراکنده شیعه را یک جا جمع کرده‌اند. سؤال این است که آیا این کتب اولین جوامع شیعه هستند یا تدوین [[نگارش]] جوامع در شیعه سابقه دارد؟ در پاسخ می‌توان گفت: تدوین جوامع و آثار شیعه در طول [[زمان]] چند مرحله داشته است<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص۱۱۶.</ref>. | ||
== جوامع اولیه شیعه == | == جوامع اولیه شیعه == | ||
جوامع اولیه آثاری هستند که توسط بزرگانی از [[اصحاب]] [[معصومان]] و [[علمای شیعه]] تدوین شده‌اند و نگارش آنها از [[عصر ائمه]] آغاز شده و تا زمان تدوین کتب اربعه ادامه داشته است. سیری در کتاب‌های فهرست آثار شیعه نشان می‌دهد، کتاب‌هایی با عنوان جامع تدوین شده که دارای چند کتاب [[فقهی]] بوده است که به آنها اشاره خواهد شد. تعبیر “جوامع اولیه” در آثار مختلف مرحوم [[آیت الله]] العظمی [[بروجردی]] درباره این آثار بیان شده است<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸، ۴۳ و ۱۲۵؛ همو، تبیان الصلاة، ج۲، ص۱۲۸.</ref> و کتب اربعه، برابر این نظر، از جوامع ثانویه هستند؛ حتی نظر ایشان این است که برخی کتب بزرگان گرچه عنوان جامع را ندارد، جزو جوامع اولیه شمرده می‌شود؛ مانند آثار [[علی بن حکم]]، [[ابن ابی عمیر]]، [[حسن بن علی بن فضال]]، [[حسن بن محبوب]] و مانند آنان<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸ و ۴۳.</ref>؛ ولی اثری از جوامع اولیه نیست، مگر گزارش‌هایی که در برخی کتب از آنها شده است که ذکر خواهد شد. یا جامع برقی که عنوان [[محاسن]] دارد<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴.</ref>. آنچه موجود است، جوامعی است که با عنوان کتب اربعه شناخته می‌شود | جوامع اولیه آثاری هستند که توسط بزرگانی از [[اصحاب]] [[معصومان]] و [[علمای شیعه]] تدوین شده‌اند و نگارش آنها از [[عصر ائمه]] آغاز شده و تا زمان تدوین کتب اربعه ادامه داشته است. سیری در کتاب‌های فهرست آثار شیعه نشان می‌دهد، کتاب‌هایی با عنوان جامع تدوین شده که دارای چند کتاب [[فقهی]] بوده است که به آنها اشاره خواهد شد. تعبیر “جوامع اولیه” در آثار مختلف مرحوم [[آیت الله]] العظمی [[بروجردی]] درباره این آثار بیان شده است<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸، ۴۳ و ۱۲۵؛ همو، تبیان الصلاة، ج۲، ص۱۲۸.</ref> و کتب اربعه، برابر این نظر، از جوامع ثانویه هستند؛ حتی نظر ایشان این است که برخی کتب بزرگان گرچه عنوان جامع را ندارد، جزو جوامع اولیه شمرده می‌شود؛ مانند آثار [[علی بن حکم]]، [[ابن ابی عمیر]]، [[حسن بن علی بن فضال]]، [[حسن بن محبوب]] و مانند آنان<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸ و ۴۳.</ref>؛ ولی اثری از جوامع اولیه نیست، مگر گزارش‌هایی که در برخی کتب از آنها شده است که ذکر خواهد شد. یا جامع برقی که عنوان [[محاسن]] دارد<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴.</ref>. آنچه موجود است، جوامعی است که با عنوان کتب اربعه شناخته می‌شود<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص۱۱۶.</ref>. | ||
== اولین کتاب جامع شیعه == | == اولین کتاب جامع شیعه == | ||
به نظر می‌رسد اولین کتاب با عنوان جامع از [[عبیدالله بن علی حلبی]] از [[یاران امام صادق]] {{ع}} باشد که [[قاضی]] نعمان در موارد متعدد در کتاب ایضاح خود از آن استفاده کرده است و با عنوان “جامع حلبی”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۶۸؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، ص۲۴، ۴۰، ۵۲، ۵۳، ۵۴، ۶۷، ۶۹-۷۰، ۷۵ و ۸۱؛ حسین طباطبایی مدرسی، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۴۵۴ و در بیش از ۵۰ مورد از جامع حلبی حدیث نقل کرده است.</ref> یا “کتاب او معروف به جامع”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸: {{عربی|كتابه معروف بالجامع}}.</ref> از آن یاد می‌کند. وی از کتاب مسائل [[حلبی]] نیز [[نقل]] فراوان دارد<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۷۲، ۷۴، ۸۰، ۸۳، ۸۹ و ۹۱؛ همان، تحقیق رحمتی، ص۳۰، ۳۶، ۴۹-۵۰، ۵۲، ۵۴، ۶۸-۶۹، ۷۱، ۷۷، ۷۹، ۱۴۸، ۱۵۱ و ۱۶۴.</ref> و با توجه به اینکه در مواردی از این دو کتاب با نام مستقل، با فاصله اندک و یک جا نقل می‌کند<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸، ۱۰۰ و ۱۱۴.</ref>، معلوم می‌شود حلبی دارای دو اثر مستقل بوده است. برقی کتاب حلبی را اولین کتابی می‌داند که در [[شیعه]] تدوین شده است<ref>احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۲۳، (چ دانشگاه): {{عربی|هو اول كتاب صنّفه الشيعة}}.</ref>. [[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]] نوشته‌اند: این کتاب را بر [[امام صادق]] {{ع}} عرضه کرد و آن [[حضرت]]، کتاب را [[تأیید]] کرد و فرمود: آیا برای [[مخالفان]] مانند آن می‌یابی؟<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۳۱؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۰۶، (چ نجف): {{عربی|أ ترى لهؤلاء مثل هذا؟}}.</ref> برخی تدوین [[جوامع]] را از [[زمان]] [[امام رضا]] {{ع}} به بعد می‌دانند؛ [[شاهد]] آن کتاب جامعِ [[یونس بن عبدالرحمان]] است<ref>جعفر سبحانی؛ تذکرة الأعیان، ص۲۱۵.</ref> که نجاشی کتاب “جوامع الآثار” و “الجامع الکبیر فی الفقه” و آثار دیگر وی را یاد کرده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۴۴۷.</ref>. شیخ کتاب وی را “جامع الآثار” معرفی کرده است و آثار وی را بیش از سی کتاب می‌داند<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۵۱۱.</ref>. [[ابن ندیم]] هم از کتاب جامع الآثار [[یونس]] یاد کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰۹.</ref>. از [[نقل]] [[کلینی]] در باب [[زکات]] استفاده می‌شود که [[یونس]] به توضیح درباره برخی [[اخبار]] نیز پرداخته است و کتاب وی صرف [[نقل حدیث]] نبوده؛ بلکه همراه با [[اجتهاد]] و اظهار نظر بوده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۰۹. کلینی از یونس نقل می‌کند در روایاتی که از پیامبر {{صل}} نقل شده که زکات در نه چیز است و از غیر آن عفو شده است، منظور این است که در آغاز بعثت چنین بوده و بعد موارد اموال زکوی توسعه یافته است: {{متن حدیث|الزَّكَاةُ وَضَعَهَا وَ سَنَّهَا فِي أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَلَى تِسْعَةِ أَشْيَاءَ ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَى جَمِيعِ الْحُبُوبِ}}. در مورد دیگر گوید: {{متن حدیث|أَنَّهُ كُلُّ مَا عُمِلَ لِلتِّجَارَةِ مِنْ حَيَوَانٍ وَ غَيْرِهِ فَعَلَيْهِ فِيهِ الزَّكَاةُ}} (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۲۹).</ref>. با توجه به آنچه بیان شد، به نظر می‌رسد آغاز تدوین [[جوامع]] اولیه در [[زمان]] [[امام صادق]] {{ع}} بوده است | به نظر می‌رسد اولین کتاب با عنوان جامع از [[عبیدالله بن علی حلبی]] از [[یاران امام صادق]] {{ع}} باشد که [[قاضی]] نعمان در موارد متعدد در کتاب ایضاح خود از آن استفاده کرده است و با عنوان “جامع حلبی”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۶۸؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، ص۲۴، ۴۰، ۵۲، ۵۳، ۵۴، ۶۷، ۶۹-۷۰، ۷۵ و ۸۱؛ حسین طباطبایی مدرسی، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۴۵۴ و در بیش از ۵۰ مورد از جامع حلبی حدیث نقل کرده است.</ref> یا “کتاب او معروف به جامع”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸: {{عربی|كتابه معروف بالجامع}}.</ref> از آن یاد می‌کند. وی از کتاب مسائل [[حلبی]] نیز [[نقل]] فراوان دارد<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۷۲، ۷۴، ۸۰، ۸۳، ۸۹ و ۹۱؛ همان، تحقیق رحمتی، ص۳۰، ۳۶، ۴۹-۵۰، ۵۲، ۵۴، ۶۸-۶۹، ۷۱، ۷۷، ۷۹، ۱۴۸، ۱۵۱ و ۱۶۴.</ref> و با توجه به اینکه در مواردی از این دو کتاب با نام مستقل، با فاصله اندک و یک جا نقل می‌کند<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸، ۱۰۰ و ۱۱۴.</ref>، معلوم می‌شود حلبی دارای دو اثر مستقل بوده است. برقی کتاب حلبی را اولین کتابی می‌داند که در [[شیعه]] تدوین شده است<ref>احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۲۳، (چ دانشگاه): {{عربی|هو اول كتاب صنّفه الشيعة}}.</ref>. [[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]] نوشته‌اند: این کتاب را بر [[امام صادق]] {{ع}} عرضه کرد و آن [[حضرت]]، کتاب را [[تأیید]] کرد و فرمود: آیا برای [[مخالفان]] مانند آن می‌یابی؟<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۳۱؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۰۶، (چ نجف): {{عربی|أ ترى لهؤلاء مثل هذا؟}}.</ref> برخی تدوین [[جوامع]] را از [[زمان]] [[امام رضا]] {{ع}} به بعد می‌دانند؛ [[شاهد]] آن کتاب جامعِ [[یونس بن عبدالرحمان]] است<ref>جعفر سبحانی؛ تذکرة الأعیان، ص۲۱۵.</ref> که نجاشی کتاب “جوامع الآثار” و “الجامع الکبیر فی الفقه” و آثار دیگر وی را یاد کرده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۴۴۷.</ref>. شیخ کتاب وی را “جامع الآثار” معرفی کرده است و آثار وی را بیش از سی کتاب می‌داند<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۵۱۱.</ref>. [[ابن ندیم]] هم از کتاب جامع الآثار [[یونس]] یاد کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰۹.</ref>. از [[نقل]] [[کلینی]] در باب [[زکات]] استفاده می‌شود که [[یونس]] به توضیح درباره برخی [[اخبار]] نیز پرداخته است و کتاب وی صرف [[نقل حدیث]] نبوده؛ بلکه همراه با [[اجتهاد]] و اظهار نظر بوده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۰۹. کلینی از یونس نقل می‌کند در روایاتی که از پیامبر {{صل}} نقل شده که زکات در نه چیز است و از غیر آن عفو شده است، منظور این است که در آغاز بعثت چنین بوده و بعد موارد اموال زکوی توسعه یافته است: {{متن حدیث|الزَّكَاةُ وَضَعَهَا وَ سَنَّهَا فِي أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَلَى تِسْعَةِ أَشْيَاءَ ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَى جَمِيعِ الْحُبُوبِ}}. در مورد دیگر گوید: {{متن حدیث|أَنَّهُ كُلُّ مَا عُمِلَ لِلتِّجَارَةِ مِنْ حَيَوَانٍ وَ غَيْرِهِ فَعَلَيْهِ فِيهِ الزَّكَاةُ}} (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۲۹).</ref>. با توجه به آنچه بیان شد، به نظر می‌رسد آغاز تدوین [[جوامع]] اولیه در [[زمان]] [[امام صادق]] {{ع}} بوده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۷.</ref>. | ||
== دیگر جوامع اولیه == | == دیگر جوامع اولیه == | ||
از آثار مختلفی در [[فقه]] با عنوان جامع از [[علمای شیعه]] یاد شده است که شاید نظر [[شهید ثانی]] در تلخیص کتب اصول<ref>شهید ثانی، الرعایه، ص۶۴.</ref> این آثار بوده است. باید توجه داشت شماری از جوامع با عنوان جامع معرفی نشده‌اند؛ درحالی که ممکن است مجموعه‌ای از اصول و کتب باشند. آثار برخی بزرگان [[شیعه]] به گونه‌ای است که امکان داشتن جامع برای آنان متصور است؛ مانند آثار [[زیاد]] [[فضل بن شاذان]]<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۳۶۱.</ref> و دیگران. [[شیوه]] معرفی آثار اینان این مطلب را نشان می‌دهد که مجموعه‌هایی گسترده داشته‌اند مشتمل بر کتاب‌های مختلف [[احکام]]؛ گرچه با عنوان جامع از آنها یاد نشده است؛ مانند [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]] [[صدوق]] که شیخ فقط نام آن را ذکر کرده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۴۴۳.</ref> یا کافی کلینی که در هنگام معرفی آن، کتبی را که کافی بر آن مشتمل است نام برده‌اند<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷؛ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۳۹۳.</ref>، ولی عنوان جامع بر آن دو ننهاده‌اند. اکنون به معرفی کسانی می‌پردازیم که برای آنان کتابی با عنوان جامع نام برده‌اند: | از آثار مختلفی در [[فقه]] با عنوان جامع از [[علمای شیعه]] یاد شده است که شاید نظر [[شهید ثانی]] در تلخیص کتب اصول<ref>شهید ثانی، الرعایه، ص۶۴.</ref> این آثار بوده است. باید توجه داشت شماری از جوامع با عنوان جامع معرفی نشده‌اند؛ درحالی که ممکن است مجموعه‌ای از اصول و کتب باشند. آثار برخی بزرگان [[شیعه]] به گونه‌ای است که امکان داشتن جامع برای آنان متصور است؛ مانند آثار [[زیاد]] [[فضل بن شاذان]]<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۳۶۱.</ref> و دیگران. [[شیوه]] معرفی آثار اینان این مطلب را نشان می‌دهد که مجموعه‌هایی گسترده داشته‌اند مشتمل بر کتاب‌های مختلف [[احکام]]؛ گرچه با عنوان جامع از آنها یاد نشده است؛ مانند [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]] [[صدوق]] که شیخ فقط نام آن را ذکر کرده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۴۴۳.</ref> یا کافی کلینی که در هنگام معرفی آن، کتبی را که کافی بر آن مشتمل است نام برده‌اند<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷؛ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۳۹۳.</ref>، ولی عنوان جامع بر آن دو ننهاده‌اند. اکنون به معرفی کسانی می‌پردازیم که برای آنان کتابی با عنوان جامع نام برده‌اند: | ||
| خط ۲۹: | خط ۳۱: | ||
# [[محمد بن علی بن محبوب اشعری قمی]] دارای کتابی به نام الجامع بوده که دارای تعدادی کتاب بوده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۴۱۱؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۰۳، ش۶۸۷.</ref>. | # [[محمد بن علی بن محبوب اشعری قمی]] دارای کتابی به نام الجامع بوده که دارای تعدادی کتاب بوده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۴۱۱؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۰۳، ش۶۸۷.</ref>. | ||
همچنین آثاری مانند جامع العلم [[حسین]] بن [[مخارق]] که ممکن است [[اخبار]] [[فقهی]] باشد<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۱۴۸، ش۲۲۸.</ref>. اینها بخشی از آثار [[شیعه]] است که می‌توان از آنها به عنوان [[جوامع]] اولیه یاد کرد و کسانی که آثار متعدد داشته‌اند، ممکن است اثر آنها یک کتاب جامع [[حدیثی]] باشد، گرچه با نام جامع از آن یاد نشده باشد | همچنین آثاری مانند جامع العلم [[حسین]] بن [[مخارق]] که ممکن است [[اخبار]] [[فقهی]] باشد<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۱۴۸، ش۲۲۸.</ref>. اینها بخشی از آثار [[شیعه]] است که می‌توان از آنها به عنوان [[جوامع]] اولیه یاد کرد و کسانی که آثار متعدد داشته‌اند، ممکن است اثر آنها یک کتاب جامع [[حدیثی]] باشد، گرچه با نام جامع از آن یاد نشده باشد<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص۱۱۹.</ref>. | ||
== جوامع موجود شیعه ([[کتب اربعه]]) == | == جوامع موجود شیعه ([[کتب اربعه]]) == | ||
همان‌گونه که بیان شد، جوامع اولیه به کتاب‌هایی گفته می‌شد که تا قبل از کتب اربعه از [[زمان]] [[معصومان]] تدوین شده است و کتب اربعه از اصول، از جمله اصول اربعه مائه و جوامع اولیه گردآوری و تألیف شده‌اند و عنوان جوامع چهارگانه ثانویه دارند<ref>آقا حسین طباطبایی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴: {{عربی|بأنّ أخبارنا لا تكون منحصرة فيما أودعت في الجوامع الأربعة الثانويّة التي تكون بأيدينا}}.</ref>. پس از کتب اربعه، [[شیعیان]] نیازی به نسخه‌برداری از اصول و جوامع اولیه نداشتند؛ به همین جهت آن جوامع از بین رفت و کتب اربعه به عنوان جوامع اولیه موجود [[شهرت]] یافت. | همان‌گونه که بیان شد، جوامع اولیه به کتاب‌هایی گفته می‌شد که تا قبل از کتب اربعه از [[زمان]] [[معصومان]] تدوین شده است و کتب اربعه از اصول، از جمله اصول اربعه مائه و جوامع اولیه گردآوری و تألیف شده‌اند و عنوان جوامع چهارگانه ثانویه دارند<ref>آقا حسین طباطبایی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴: {{عربی|بأنّ أخبارنا لا تكون منحصرة فيما أودعت في الجوامع الأربعة الثانويّة التي تكون بأيدينا}}.</ref>. پس از کتب اربعه، [[شیعیان]] نیازی به نسخه‌برداری از اصول و جوامع اولیه نداشتند؛ به همین جهت آن جوامع از بین رفت و کتب اربعه به عنوان جوامع اولیه موجود [[شهرت]] یافت. | ||
کتب اربعه عبارت‌اند از: کافی شامل [[اصول کافی]]، [[فروع کافی]] و [[روضه]] کافی، تألیف ثقةالاسلام [[محمد بن یعقوب کلینی]] (م ۳۲۹ق)، کتاب من لایحضره الفقیه تألیف [[محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی]] معروف به [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ق)، کتاب [[تهذیب]] الأحکام تألیف [[محمد بن حسن طوسی]] معروف به [[شیخ طوسی]] (م ۴۶۰ق) و [[شیخ الطائفه]] و کتاب الإستبصار فیما المختلف فیه الأخبار از همین نویسنده که مواردی را که در تهذیب الأحکام درباره خبری بحث کرده یا به اشکالی پاسخ داده، در این اثر با ویرایشی اندک آورده است. به جهت اینکه نام هر سه مؤلف محمد است، به آنان محمدون ثلاثه (محمدهای سه‌گانه) می‌گویند | |||
کتب اربعه عبارت‌اند از: کافی شامل [[اصول کافی]]، [[فروع کافی]] و [[روضه]] کافی، تألیف ثقةالاسلام [[محمد بن یعقوب کلینی]] (م ۳۲۹ق)، کتاب من لایحضره الفقیه تألیف [[محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی]] معروف به [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ق)، کتاب [[تهذیب]] الأحکام تألیف [[محمد بن حسن طوسی]] معروف به [[شیخ طوسی]] (م ۴۶۰ق) و [[شیخ الطائفه]] و کتاب الإستبصار فیما المختلف فیه الأخبار از همین نویسنده که مواردی را که در تهذیب الأحکام درباره خبری بحث کرده یا به اشکالی پاسخ داده، در این اثر با ویرایشی اندک آورده است. به جهت اینکه نام هر سه مؤلف محمد است، به آنان محمدون ثلاثه (محمدهای سه‌گانه) می‌گویند<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص۱۲۲.</ref>. | |||
== [[جوامع حدیثی]] بعدی == | == [[جوامع حدیثی]] بعدی == | ||
بعد از [[جوامع]] اولیه موجود ([[کتب اربعه]]) جوامع دیگری تدوین شد که به آنها جوامع ثانوی گفته می‌شود که عبارت‌اند از: وسائل الشیعه [[شیخ حر عاملی]] (م ۱۱۰۴ق) که [[احادیث]] مربوط به [[احکام]] را از کتب اربعه و دیگر کتاب‌های معتبر [[شیعه]] [[نقل]] کرده است، [[کتاب]] [[الوافی]] [[محمد محسن بن فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ق) که کتاب وی جمع احادیث کتب اربعه است که گاهی همراه با توضیحاتی است و کتاب بحار الأنوار [[محمدباقر مجلسی]] (م ۱۱۱۰ق) که سعی کرده [[احادیث شیعه]] را در هر منبعی که بیابد نقل نماید تا از گزند نابودی [[حفظ]] شود؛ البته ایشان احادیث [[فقهی]] کتب اربعه را که در دسترس بوده، کمتر نقل کرده است. این سه اثر ما را در [[فهم]] احادیث کتب اربعه کمک می‌کنند. امروزه مستدرک الوسائل و جامع احادیث الشیعه را نیز می‌توان جزو جوامع بعدی و متأخر دانست که در قرن حاضر تدوین شده‌اند و ما را در فهم برخی [[احادیث معتبر]] کمک می‌کنند | بعد از [[جوامع]] اولیه موجود ([[کتب اربعه]]) جوامع دیگری تدوین شد که به آنها جوامع ثانوی گفته می‌شود که عبارت‌اند از: وسائل الشیعه [[شیخ حر عاملی]] (م ۱۱۰۴ق) که [[احادیث]] مربوط به [[احکام]] را از کتب اربعه و دیگر کتاب‌های معتبر [[شیعه]] [[نقل]] کرده است، [[کتاب]] [[الوافی]] [[محمد محسن بن فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ق) که کتاب وی جمع احادیث کتب اربعه است که گاهی همراه با توضیحاتی است و کتاب بحار الأنوار [[محمدباقر مجلسی]] (م ۱۱۱۰ق) که سعی کرده [[احادیث شیعه]] را در هر منبعی که بیابد نقل نماید تا از گزند نابودی [[حفظ]] شود؛ البته ایشان احادیث [[فقهی]] کتب اربعه را که در دسترس بوده، کمتر نقل کرده است. این سه اثر ما را در [[فهم]] احادیث کتب اربعه کمک می‌کنند. امروزه مستدرک الوسائل و جامع احادیث الشیعه را نیز می‌توان جزو جوامع بعدی و متأخر دانست که در قرن حاضر تدوین شده‌اند و ما را در فهم برخی [[احادیث معتبر]] کمک می‌کنند<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص۱۲۳.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۹: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:حدیث]] | ||