حکومت کوفه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[عمر بن خطاب]]، سعد بن ابی وقاص<ref>سعد بن مالک بن وهب از تیره بنی زهره قبیله قریش، کنیه‌اش ابواسحق و برادرانش عتبه و عمیر بودند، عتبه همان است که در جنگ احد پیغمبر{{صل}} را ضربت زد و عمیر در جنگ بدر شهید شد. سعد یکی از عشره مبشره یعنی ده نفری است که وعده بهشت به آنها داده شد! سعد در سال ۵۵ مُرد. (البدء و التاریخ، ج۵، ص۸۴) باید دانست که شیعه، حدیث عشره مبشره منسوب به رسول اکرم{{صل}} را مجعول و مردود می‌داند. کنیه مالک پدر سعد، ابو وقاص بود و به همین جهت به سعد وقاص و سعدبن ابی وقاص معروف است. او پدر عمر بن سعد لعنه الله فرمانده لشکر کوفه در کربلاست.</ref> را [[فرمان]] داد تا شهری برای [[سپاهیان]] مستقر در [[عراق]] بنا [[نهد]] و او کوفه را بنا کرد. سعد، اولین [[فرمانروای کوفه]] است که از سال تأسیس [[شهر]] (سال ۱۷) به مدت سه سال و نیم در آنجا [[فرمانروایی]] نمود<ref>الاخبار الطوال، ص۱۶۳ (با این حساب، زمان عزل سعد را باید سال ۲۱ دانست).</ref> و در سال ۲۰ یا ۲۱، [[عمر]] او را [[عزل]] کرد. در مورد علت برکناری او گفته‌اند: [[مردم کوفه]] از وی [[شکایت]] کردند که [[نماز]] را درست نمی‌داند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۲۰۹؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۸؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۵.</ref>. [[خلیفه]] او را فراخواند. سعد نیز [[عبدالله بن عبدالله]] بن عتبان را به جای خویش نهاد و به سوی عمر رفت.

[[خلیفه]] پس از کنارگذاردن عمار، [[جبیر بن مطعم]]<ref>جبیر بن مطعم: از رؤسای قریش بود و در شناخت نسب عرب و قریش مهارت داشت. بعد از جنگ بدر برای آزادی اسیران مشرکین نزد پیغمبر{{صل}} آمد. او نزد آن حضرت محترم بود، (زیرا وقتی پیغمبر{{صل}} در اثر آزار و اذیت قریش به طائف رفته بود) در بازگشت از طائف در جوار جبیر بن مطعم وارد مکه شد. او یکی از اشخاصی بود که با صحیفه قریش در محاصره کردن پیغمبر{{صل}} و بنی هاشم (در شعب ابی طالب) مخالفت کرد (و باعث رفع محاصره شدند) و نیز یکی از چهار نفری بود که در فتح مکه پیغمبر{{صل}} پیش از دیگران انتظار داشت مسلمان شوند. او در سال ۵۷ یا ۵۸ یا ۵۹ مرد. (اسد الغابه، ج۱، ص۲۷۱)</ref> را که بی‌کار بود، به [[امارت کوفه]] گماشت و گفت این را با کسی در میان نگذارد؛ اما [[مغیرة بن شعبه]] [[آگاه]] شد و به [[عمر]] خبر داد. [[خلیفه]] هم از [[تصمیم]] خود منصرف شد و [[مغیره]] را به [[فرمانروایی]] [[کوفه]] گماشت<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۲۲۷.</ref>. به [[روایت]] دیگری خلیفه، [[جبیر بن مطعم]] را تعیین کرد؛ ولی مغیره وی را [[فریب]] داد و از او خبری نزد عمربن خطاب برد و گفت: مرا به [[حکومت]] بگمار. عمر گفت: تو شخص فاسقی هستی. مغیره پاسخ داد: [[فسق]] من زیانی برای تو ندارد؛ [[کاردانی]] و [[توانایی]] من برای تو، و فسقم برای خودم. آن‌گاه خلیفه او را [[فرماندار کوفه]] کرد!<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۸.</ref>.

آن‌گاه با [[اصحاب پیغمبر]]{{صل}} [[مشورت]] کرد<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۲۷۵.</ref>. [[حضرت علی]]{{ع}} فرمود: «اگر امروز آن را قسمت کنی، برای آیندگان چیزی نخواهد ماند. بهتر است آن را در دست صاحبانش باقی‌گذاری و آنها روی آن کار کنند تا علاوه بر ما، برای آیندگان نیز باقی بماند». ([[خراج]] آن به مسلمانان برسد). [[خلیفه]] نظر آن حضرت را [[ستایش]] نمود و به همین گونه عمل کرد و در این راستا دستور داد تا سواد را مساحی و مرزبندی کنند<ref>همان جا، مقایسه کنید با: بلاذری، ص۳۷۱.</ref>.

[[عمر بن خطاب]] در سال ۲۰، استان‌های [[کشور اسلامی]] را معین، و آنها را در قالب هفت استان اعلام کرد. [[یعقوبی]] در ذکر اسامی هفت استان، پنج استان را بدین ترتیب نام می‌برد: [[مدینه]]، [[شام]]، جزیره، [[کوفه]] و [[بصره]]... همچنین [[سیوطی]]، [[مصر]] و [[موصل]] را استان‌های ششم و هفتم دانسته است<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۷ چاپ بیروت ۱۳۷۵ق و ۱۹۵۶م)، مصحح این کتاب بعد از بصره چند نقطه در پرانتز گذاشته و در پاورقی توضیح داده است که: «در نسخه اصل سفید بوده و نام استان‌های ششم و هفتم دیده نمی‌شود»؛ و از قول سیوطی در تاریخ الخلفاء، مصر و موصل را استان‌های ششم و هفتم نقل کرده است. باید دانست، عرب سرزمین واقع در شمال بین النهرین را «جزیره» نامیدند؛ زیرا آب‌های دجله و فرات جلگه‌های آنجا را در بر می‌گرفت. این سرزمین به سه قسمت تقسیم می‌شد و هر قسمت را «دیار» می‌گفتند. این سه دیار عبارت بودند از: دیار ربیعه، دیار مُضَر و دیار بکر، به نام سه قبیله عرب که در زمان فرمانروایی ساسانیان به آنجا کوچ نموده و مسکن هر قبیله‌ای به نام آن قبیله موسوم شده بود، موصل در ساحل دجله بزرگ‌ترین شهر دیار ربیعه، رقه در ساحل فرات مرکز دیار مضر، و آمِدْ در ساحل دجله علیا بزرگ‌ترین شهر دیار بکر بود. «موصل» مرکز دیار ربیعه در ساحل باختری دجله، جایی که شاخه‌های این رود به هم می‌پیوندند واقع است و به همین سبب آن را موصل (محل وصل) نامیده‌اند. (جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ص۹۳-۹۴). بنابراین جدا شدن استان‌های جزیره و موصل در این تقسیم‌بندی، یعنی دو استان از دیارهای سه‌گانه.</ref>.

[[عثمان]] پس از رسیدن به [[خلافت]] در سال ۲۴، [[مغیرة بن شعبه]] را از حکومت کوفه [[عزل]] نمود، و سعد بن ابی وقاص را [[منصوب]] کرد؛ زیرا [[عمر]] در بستر [[مرگ]] گفته بود: به [[خلیفه]] بعدی سفارش می‌کنم [[سعدبن ابی وقاص]] را به کار گیرد؛ چراکه من او را به [[جرم]] ارتکاب خلافی عزل نکردم و [[خوف]] آن دارم که از این بابت به [[رنج]] و [[زحمت]] بیفتد. به این ترتیب اولین کسی که عثمان [[فرمان]] حکومتش را صادر کرد، سعد بن ابی وقاص بود که به حکومت کوفه رسید.

امیرالمؤمنین{{ع}} در اولین [[اقدام]] خود پس از [[پذیرش خلافت]]، [[حکام]] [[عثمان]] را از [[ولایت‌ها]] [[عزل]] نمود، و بر مراکز ولایات، امیرانی بدین شرح [[منصوب]] فرمود:

[[روایات]] در مورد تعیین [[والی کوفه]] مختلف است. بنا بر نقل [[یعقوبی]]، [[حضرت امیر]]{{ع}} تمام عمال [[عثمان]] را [[عزل]] فرمود به جز [[حاکم کوفه]] که [[ابوموسی اشعری]] بود و او را به توصیه [[مالک اشتر]] در مقامش ابقا کرد<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۶.</ref>. [[مسعودی]] نیز وی را [[منصوب]] از طرف [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌داند و او را تا هنگام [[کارشکنی]] در [[بسیج]] [[مردم]] به منظور پیوستن به [[سپاه]] حضرت، حاکم کوفه می‌داند و می‌نویسد: چون مردم را [[ترغیب]] به ماندن کرد و خبر آن به علی{{ع}} رسید، وی را عزل نمود و [[قرظة بن کعب انصاری]]<ref>قرظة بن کعب انصاری خزرجی از صحابه بود و در احد و دیگر جنگ‌های رسول اکرم{{صل}} شرفیاب بود. وی یکی از ده نفر انصاری است که عمربن خطاب همراه عمار یاسر به کوفه فرستاد. او مردی بزرگوار بود و در سال ۲۳ در خلافت عمر، ری را فتح کرد؛ و هنگامی که امیرمؤمنان علی{{ع}} رهسپار جمل شد او را والی کوفه گردانید، و چون رهسپار صفین می‌شد، وی را با خود برد و ابومسعود بدری را به جایش منصوب داشت. قرظه در جنگ‌های امیرمؤمنان علی{{ع}} با او بود و در زمان خلافت آن حضرت در کوفه و در خانه خود وفات یافت و امیرمؤمنان علی{{ع}} بر او نماز گزارد. (اسدالغابه، ج۴، ص۲۰۲).</ref> را به [[حکومت کوفه]] منصوب کرد<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۸.</ref>. [[ابوحنیفه دینوری]] «[[عمارة]] بن [[حسان]]» را به عنوان اولین [[حاکم]] از طرف حضرت امیر{{ع}} بر [[کوفه]] ذکر کرده که در هیچ یک از [[کتاب‌های رجالی شیعه]] و [[سنی]] از او نام برده نشده است<ref>الاخبار الطوال، ص۱۷۶. در کتاب‌های رجالی مانند رجال شیخ، رجال مامقانی، قاموس الرجال و کتاب‌های دیگر رجالی نام وی نیامده است.</ref>. [[طبری]]، اولین [[حاکم کوفه]] را در [[زمان امیرالمؤمنین]]{{ع}}، [[عمارة بن شهاب]] ذکر می‌کند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۴۶۳.</ref>..<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]] ص196</ref..<ref>محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ص193.</ref>.

در طول بیست و پنج سالی که از [[رحلت پیغمبر]] [[اکرم]]{{صل}} می‌گذشت به تدریج مردم از آن [[تحول]] [[معنوی]] و [[الهی]] که در اثر تعلیمات آن حضرت حاصل کرده بودند، دور شدند. بسیاری از مردم مکه ([[مهاجران]] [[قریشی]]) که در زمان [[پیغمبر]]{{صل}} برای [[دفاع از اسلام]]، مقابل [[خویشان]] و [[اقوام]] [[مشرک]] خویش می‌ایستادند و بارها پسر در برابر پدر، و [[برادر]] مقابل برادر در [[جنگ‌های صدر اسلام]] قرار می‌گرفتند، اینک به هنگام [[خلافت امیرالمؤمنین]]{{ع}} به رغم ادعای [[مسلمانی]] چنان [[تغییر]] یافته بودند که به [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} به عنوان [[قاتل]] پدر و برادر و یا افراد [[عشیره]] خود می‌نگریستند. از این رو نمی‌خواستند و نمی‌توانستند [[رهبری]] او را بپذیرند و برخلاف آنچه در [[بیعت]] با خلفای پیشین انجام دادند ([[وفاداری]] به بیعت و عدم [[مخالفت]] با [[خلیفه]])، عده‌ای از سرشناسان مهاجران و [[انصار]] از بیعت با آن حضرت خودداری نمودند. بسیاری از کسانی هم که به [[پیروی]] از [[مردم]] و از روی [[اکراه]] بیعت کرده بودند، چندی بعد، از [[اطاعت]] آن وجود [[مقدس]] سرپیچیدند.