اطاعت حاکم جائر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[علما]] و [[روحانیت]]، [[تفکر]] انقلابی [[شیعه]] را به [[جامعه]] منتقل کردند و توانستند پس از [[قیام]] تنباکو با [[تبلیغ]] و [[ترویج]] این [[اندیشه]] در سطح [[جامعه]]، [[رهبری]] و [[سازمان‌دهی]] این حرکت‌ها را به دست گیرند. پیش قراول [[نهضت‌های شیعی]]، اغلب [[علما]] و [[روحانیت]] بودند. به [[شهادت]] [[تاریخ]]، [[روحانیت]] [[شیعه]] در غالب [[انقلاب‌ها]] و تحولات و نهضت‌های ملی و [[دینی]] قرون متمادی در [[ممالک اسلامی]]، همواره پیشرو و [[پرچم‌دار]] بوده است؛ تا جایی که بسیاری از بزرگان آنها مشقت‌هایی طاقت‌فرسا دیدند. حتی گروهی [[جان]] شیرین خود را در این [[راه]] [[فدا]] کردند و منشأ دگرگونی‌هایی در [[زندگی]] [[جامعه]] [[ایرانی]] و [[اسلامی]] گردیدند. [[علامه امینی]] در کتاب [[شهداء]] الفضیله ۱۳۰ نفر از [[دانشمندان شیعه]] را نام برده که در [[راه]] [[حفظ]] [[معتقدات]] خویش و [[مبارزه]] با طاغوت‌های زمان شربت [[شهادت]] نوشیدند<ref>این کتاب به نام شهدای راه فضیلت با ترجمه جلال‌الدین فارسی منتشر شده است (علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۱ و ۲، ص۳۲-۳۳).</ref>. به هر حال، از یک سو [[حوزه‌های علمیه]] [[شیعه]] نقش مهمی در [[تفسیر]]، تبیین و [[ترویج]] [[خصلت]] مبارزاتی و ذاتی [[شیعه]] داشتند، و از سوی دیگر، افزون بر اینکه خود پیش‌قراول [[مبارزات]] علیه [[حکام جور]] بودند، [[رهبری]] این [[مبارزات]] را نیز بر عهده داشتند. حضرت امام با اشاره به نقش مهم [[حوزه علمیه قم]] در شکل‌گیری [[انقلاب اسلامی]] و مطرح شدن [[شیعه]] انقلابی در سطح [[جهان]] می‌فرماید: “تأسیس حوزه [[علمی]] [[دینی]] در بیش از نیم قرن اخیر در [[شهر قم]] و تأثیر این حوزه در داخل و خارج [[کشور ایران]] و نیز تلاش روشن‌فکران مذهبی در داخل مراکز دانشگاهی و [[قیام]] سال ۴۱-۴۲ [[ملت]] [[ایران]] به [[رهبری]] [[علمای اسلامی]] که تا امروز ادامه دارد، همه عواملی هستند که [[اسلام]] [[شیعی]] را در سطح [[جهان]] مطرح می‌کند<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۴۰۷.</ref>. در این فصل کوشیده‌ایم نقش [[نظریه اطاعت نکردن از حاکم جائر]] را در شکل‌گیری [[مبارزات]] [[مردم ایران]] معاصر، به ویژه [[انقلاب اسلامی]] با [[رهبری]] [[علما]] و [[روحانیت]] به ویژه حضرت امام نشان دهیم<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۴۸.</ref>.

[[تحریم تنباکو]] که عالم بزرگ [[تشیع]] میرزامحمدحسن شیرازی از [[سامرا]] صادر کرد و در [[تهران]] میرزامحمدحسن آشتیانی [[اجرا]] نمود، از دو منظر اهمیت دارد: نخست آنکه [[مردم]] [[پایبندی]] خود را به [[اوامر]] و [[احکام]] [[علمای دینی]] در برابر [[سلاطین]] [[مستبد]] [[اثبات]] کردند. [[نفوذ]] کلمه و پایگاه و موقعیت [[اجتماعی]] [[علما]] در میان [[مردم]] به اندازه‌ای بود که [[مردم]] پس از فتوای [[تحریم]]، با وجود اعتیاد به آن از استعمالش خودداری کردند و در مقابل [[اوامر]] و [[قوانین]] ملوکانه [[استبداد]] و [[استعمار]] [[مقاومت]] نمودند. از سوی دیگر، [[قیام]] [[ملت]] و توفیقی که ایشان و [[علما]] در [[راه]] الغای امتیاز دخانیات به دست آوردند چنین فهماند که با [[مقاومت]] و [[قیام]] و پافشاری می‌توان از رفتارهای خودسرانه دستگاه [[استبداد]] و اقدامات زیان‌بار آن جلوگیری کرد. این [[قیام]] به منزله مقدمه‌ای برای قیام‌های دیگر [[مردم]] بر ضد امین‌السلطان و عین‌الدوله در زمان مظفرالدین شاه و مطالبه عدالت‌خانه و [[مشروطیت]] بود<ref>مقدمه عباس اقبال، در: ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص۳.</ref>. نکته‌ای که در [[نهضت]] [[تحریم تنباکو]] اهمیت ویژه دارد آن است که [[مردم]] [[جایگاه]] و [[شأن]] [[رهبری]] را در [[جامعه]] از آنِ [[علما]] می‌دانستند، نه [[حکام جائر]] قاجار. آنان [[حق اطاعت]] و فرمان‌بری را ویژه [[علما]] می‌دانستند و پایمردانه خواهان ایفای این نقش برای آنان در برابر [[سلاطین]] [[مستبد]] بودند. چنین برداشت مهمی در [[نامه]] سیدجمال‌الدین اسدآبادی به مرحوم [[میرزای شیرازی]] نیز بازتاب یافته است. در بخشی از این [[نامه]] آمده است: [[خدا]] [[نیابت]] [[امام زمان]] را به تو اختصاص داده و از میان [[طایفه]] [[شیعه]] تو را برگزیده و زمام [[ملت]] را از طریق [[ریاست]] [[دینی]] به دستت داده و [[حفظ]] [[حقوق]] [[ملت]] را به تو واگذارده و برطرف ساختن [[شک]] و [[شبهه]] را از دل‌های [[مردم]] جزو [[وظایف]] تو قرار داده است. چون تو [[وارث]] پیامبرانی، سررشته کارهایی را به دستت سپرده که [[سعادت]] این [[جهان]] و [[رستگاری]] آن [[جهان]] بدان وابسته است.... [[خدا]] [[کرسی]] [[ریاست]] تو را در [[دل‌ها]] و خردهای [[مردم]] [[نصب]] کرده، تا به وسیله آن ستون [[عدل]] مستحکم شود و [[راه]] راست روشن گردد و در مقابل... اگر بخواهی، می‌توانی با یک کلمه افراد پراکنده را جمع کنی و با متفق ساختن آنها [[دشمن خدا]] و [[دشمن]] [[مسلمانان]] را بترسانی و [[شر]] [[کفار]] را از سرشان برطرف نمایی؛ این [[رنج]] و مشقتی را که دامن‌گیرشان شده است از آنها دور کنی.... [[حق]] را باید گفت. تو [[رئیس]] [[فرقه]] [[شیعه]] هستی؛ تو مثل [[جان]] در تن همه [[مسلمانان]] دمیده‌ای. هیچ‌کس جز در [[پناه]] تو نمی‌تواند برای [[نجات]] [[ملت]] برخیزد و آنها نیز به غیر تو [[اطمینان]] ندارند. اگر برای گرفتن [[حق]] [[قیام]] کنی، همه به [[پشتیبانی]] تو برخاسته، آن‌گاه [[افتخار]] و [[سربلندی]] نصیبشان خواهد شد؛ ولی اگر به جای خود بنشینی، [[مسلمانان]] هم متوقف شده و زیردست می‌شوند<ref>برگرفته از: ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص۵۲-۵۴.</ref>.

این [[نامه]] حاوی نکات مهمی است که با اندکی [[تأمل]] در آن به دست می‌آید. یکی از نکات مهم مرتبط با بحث ما آن است که [[مردم]] می‌پندارند می‌توانند در برابر [[حکام جائر]] در سایه [[رهبری]] [[عادل]] [[قیام]] کنند. [[مبارزه]] و [[مقاومت]] در برابر غاصبان [[قدرت]] در سایه‌سار [[امام]] [[عادل]] برای گرفتن [[حق]] خود معنا و مفهوم خواهد داشت، و این جزء لاینفک [[اندیشه شیعه]] است.

[[سیدجمال]] در [[نامه]] دیگری که پس از فتوای [[تحریم تنباکو]] به برخی از علمای [[ایران]] نوشت، با اشاره به [[جایگاه]] [[علما]] میان [[مردم]] گفت که [[خلع]] [[پادشاه]] قاجار به دست [[علما]]، بدون [[کشتار]] و [[خون‌ریزی]] ممکن خواهد بود:... او فهمیده است انجام اوامرش جز از طریق [[اطاعت]] افسران [[ارتش]] ممکن نیست و افسران هم [[مخالفت]] [[علما]] را نمی‌کنند و بد آنها را نمی‌خواهند. لذا در صدد برآمده است افسران [[ارتش]] را از [[بیگانگان]] تعیین کند.... هرکس [[خیال]] کند [[خلع]] این [[پادشاه]] جز با قشون و توپ و بمب ممکن نیست، [[خیال]] بیهوده‌ای کرده. این طور نیست؛ چون یک [[عقیده]] و [[ایمانی]] در کله [[مردم]] [[رسوخ]] نموده و در [[دل]] آنها جا گرفته و آن [[عقیده]] این است که [[مخالفت]] [[علما]]، [[مخالفت]] خداست. [[راستی]] هم همین‌طور است و پایه [[مذهب]] هم روی این [[عقیده]] خداست. ای قرآنیان! اگر شما [[حکم خدا]] را درباره این مرد [[غاصب]] [[ستمکار]] [[اجرا]] کنید، اگر بگویید به [[حکم خدا]] [[اطاعت]] این [[مرد]] [[حرام]] است، [[مردم]] از گردش پراکنده شده و [[خلع]] وی بدون [[جنگ و کشتار]] صورت می‌گیرد<ref>ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص۵۸-۶۲.</ref>.

واقعه تنباکو پیامدهای بسیاری در [[تاریخ]] [[اندیشه]] معاصر [[ایران]] بر جای گذاشت. از جمله اینکه [[اندیشه]] عینیت [[دین]] و [[سیاست]] تقویت شد و زمینه دخالت [[علما]] در [[سیاست]] و غیر [[مشروع]] دانستن [[حکام جور]] در [[تصدی]] [[اعمال]] [[حاکمیت]] فراهم گردید. این واقعیت، حتی نویسندگان [[سکولار]] [[تاریخ]] معاصر را نیز به اعتراف واداشته است: دخالت [[اضطراری]] [[میرزای شیرازی]] در امر [[سیاست]]، گرچه برای [[حفظ]] [[استقلال]] مملکت و نگاهداری از تجاوزات [[بیگانگان]] بسی سودمند بود، لکن بذری در مزرعه [[روحانیت]] پاشیده شد که معلوم نیست چه حاصلی برویاند و چه نتیجه در [[آینده]] برای [[سیاست]] و [[روحانیت]] این مملکت داشته باشد و کدام دست [[قوی]] بتواند این خلط و مزج را بر هم زده و هریک از سیاسیون و [[روحانیون]] را به ادای [[وظیفه]] خود وادارد<ref>یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ص۱۳۷؛ به نقل از: مظفر نامدار، «میراث پایدار اندیشه‌های میرزای شیرازی»، در: سده تحریم تنباکو، به اهتمام موسی نجفی و رسول جعفریان، ص۱۷.</ref>.

پس از [[قیام]] تنباکو، روند فزاینده نارضامندی‌های مردمی که اغلب ناشی از [[استبداد]] [[رأی]] و [[ستم]] [[پادشاهان]] قاجار بود، ادامه یافت. [[فقر]] عمومی [[مردم]]، [[رفتار]] مستبدانه صدراعظم عین‌الدوله، [[تنبیه]] چند بازرگان معترض به دست علاءالدوله و [[رفتار]] اهانت‌آمیز مسیو نوز بلژیکی با [[روحانیت]] به [[اعتراض]] و [[انتقاد]] علنی [[علما]] و [[مردم]] از [[دولت]] انجامید. آنان در پی این [[انتقاد]] شدید خواستار تأسیس عدالت‌خانه شدند؛ یعنی نهادی که [[وظیفه]] تنظیم [[نظام]] [[قضایی]] و جلوگیری از [[ستم]] [[حکام]] را بر عهده داشته باشد. اما متأسفانه این خواسته برآورده نشد و در مراحل بعدی با دخالت [[سفارت]] [[انگلستان]]، درخواست ساده عدالت‌خانه به مجلس [[شورا]] [[تغییر]] یافت. سرانجام شاه [[فرمان]] [[مشروطیت]] را در مرداد سال ۱۲۸۵ [[امضا]] کرد و [[مشروطه]] رنگ و ماهیتی دیگر به خود گرفت. گرچه در [[جنبش]] [[مشروطه]] [[ایران]] جریان‌ها و گروه‌های گوناگونی وجود داشتند، بدون هیچ تردیدی [[رهبری]] این جریان، هرچند در آغاز، با [[علما]] و [[روحانیون]] بود.

نایینی در اثر معروف خود کوشیده تا با تقبیح [[استبداد]]، مفاهیم مدرن [[سیاسی]] و مبانی نظری [[مشروطیت]] را با استناد به متون و [[منابع اسلامی]] و [[سیره]] [[پیشوایان]] توجیه کند. از نظر وی، اصل [[محدودیت]] [[قدرت]] و [[سلطنت]] از [[ضروریات دین]] است. او برای توجیه [[پارلمان]]، [[قانون‌گذاری]] و [[رأی]] [[اکثریت]]، به [[ادله]] [[شورا]] در [[اسلام]] استناد می‌کند و برای [[دفاع]] از [[برابری]] و [[آزادی]]، با برشمردن دلایلی از متون [[اسلامی]]، آنها را از آموزه‌های [[مسلم]] [[اسلامی]] می‌داند. وی [[آزادی]] را [[رهایی]] از [[بندگی]] [[پادشاهان]] و قدرتمندان [[مستبد]] می‌داند، نه [[آزادی]] از [[احکام دینی]] و [[بندگی]] [[خداوند]]. بنابراین [[امام حسین]] {{ع}} به قهرمان [[حریت]] و [[آزادگی]] مشتهر و [[امام عصر]] {{ع}} بنا به فرمایش خود آن [[حضرت]] که فرمود: {{متن حدیث|ليس في عنقي بيعة طاغية زماني}}، به [[آزادی]] از [[اسارت]] [[طواغیت]] ممتاز بود<ref>ر. ک: میرزامحمدحسین نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۴۹-۵۸.</ref>. وی همچنین [[برابری]] را یکسان بودن همه افراد و [[حاکمان]] در برابر [[قانون]] و مقررات معرفی کرده است<ref>ر. ک: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی، ص۶۲-۶۳.</ref>. نکته مهم اینکه [[اندیشمندان]] [[شیعه]]، به‌رغم [[تلاش فراوان]] برای به ثمر رسیدن [[مشروطه]]، [[دولت]] [[مشروطه]] [[شیعه]] را نه دولتی کاملاً [[مشروع]]، بلکه از باب [[اضطرار]] و ملاحظه شرایط [[تاریخی]] [[جامعه]] [[شیعه]] می‌پذیرند. به نظر نایینی، از آن روی که [[دولت]] [[مشروطه]] بر خلاف [[حکومت]] [[استبدادی]] مطلقه، محدود و فارغ از [[ظلم]] به حق‌الله و [[حقوق مردم]] است، دولتی مطلوب به شمار می‌رود، اما از جهت [[ظلم]] و اغتصابش به “مقام [[مقدس]] امامت”، همچنان [[دولت جائر]] است<ref>ر. ک: [[میرزا محمد حسین نایینی|نایینی، میرزا محمد حسین]]، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۷۶-۷۷.</ref>. از دیدگاه ایشان، “مشروطه مثل آن است که [[کنیز]] سیاهی را که دستش هم [[آلوده]] باشد به شستن دست وادارش نمایند”<ref>[[میرزا محمد حسین نایینی|نایینی، میرزا محمد حسین]]، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، ص۷۸-۷۹.</ref>. بنابراین حتی از نظر نایینی و دیگر طرف‌داران [[مشروطه]]، این نوع [[رژیم]] کاملاً ایدئال و [[مشروع]] نیست، بلکه از باب دفع افسد به [[فاسد]] آن را می‌پذیرد و از آن [[حمایت]] می‌کند، وگرنه [[دولت]] مطلوب وی همان است که رؤسای آن نائبان [[امام]] زمان‌اند، یعنی [[ولایت]] [[فقها]]<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۵۸.</ref>.

[[شیخ فضل‌الله نوری]] در آغاز از [[رهبران]] بزرگ تنباکو و [[مشروطه]] و از [[مخالفان]] سرسخت [[استبداد]] بود. اما با روشن‌تر شدن مبانی و ماهیت طرف‌داران [[نظام]] [[مشروطه]]، از مهم‌ترین منتقدان و [[رهبران]] [[مخالف]] آن شد. وی از [[حمایت]] [[آیت الله]] [[سید کاظم یزدی]]، صاحب [[عروة الوثقی (کتاب)|عروة الوثقی]] بهره‌مند بود. شیخ در آغاز خواهان [[تطبیق]] [[قوانین]] [[مشروطه]] با [[اسلام]] شد. به همین [[دلیل]]، پیشنهاد خود را مبنی بر “نظارت پنج نفر از [[مجتهدان]] برجسته بر [[قوانین]] مجلس” پایمردانه مطرح کرد که تصویب شد. با این حال، همچنان به [[مخالفت]] خود با مشروطه‌خواهان ادامه داد و [[اختلاف]] او با آنان حل نشد. شیخ فضل‌الله با استناد به [[افکار]] و [[رفتار]] روشن‌فکران [[مشروطه‌خواه]]، [[مشروطه]] را مقدمه [[بی‌دینی]] می‌انگاشت و تندروی‌های آنان او را بر این [[عقیده]] راسخ‌تر می‌کرد. آنچه موجب فاصله بیشتر مواضع شیخ با [[مشروطه]] و مشروطه‌خواهان می‌شد، [[نگرانی]] او از [[حاکمیت]] [[بی‌دینی]] و بی‌دینان بود که نشانه‌های آن پیشاپیش در گفتار، نوشتار و [[کردار]] آنان به چشم می‌خورد<ref>ر. ک: محمد ترکمان، مجموعه‌ای از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل‌الله نوری، ج۲، ص۲۸۸؛ به نقل از: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی ایران، ص۶۳.</ref>. به [[دلیل]] مخالفت‌های پیابی شیخ با [[مشروطه]]، سرانجام روشن‌فکران [[مشروطه‌خواه]] غرب‌زده ایشان را به طرف‌داری از [[نظام]] [[استبدادی]] متهم کردند و پس از [[فتح]] [[تهران]]، او را به همین [[اتهام]] در فضای [[سکوت]] و پرآشوب اعدام کردند. شیخ فضل‌الله همچون فقهای [[سلف]] خویش، طرف‌دار [[نظام]] مبتنی بر [[ولایت فقیه]] بود. او [[معتقد]] بود که در [[زمان غیبت]]، [[فقها]] باید [[مجاری امور]] را به دست گیرند و به حل و فصل امور زمان خویش بپردازند.

کاشانی در [[راه]] [[پیکار]] با [[استعمار]] [[انگلستان]] و [[استقلال]] [[عراق]] به همراه پدرش و دیگر [[مجتهدان]] [[شیعه]] [[اسلحه]] به دست گرفت و جنگید. او عضو “هیئت عالی [[دینی]] انقلابیون” و یکی از چهار عضو “کمیته عالی [[جنگ]] [[حکومت]] انقلاب” [[عراق]] بود. به همین [[دلیل]]، پس از [[جنگ]] جهانی دوم، نیروهای [[استعماری]] وی را دستگیر و ۲۸ ماه زندانی کردند<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۲۲۸-۲۲۹.</ref>. اما در [[مبارزات]] داخلی، او هیچ‌گاه پیکان [[مبارزات]] خود را به سوی شخص شاه نگرفت و حداکثر با برخی از مهره‌های [[دولت]] و دربار [[مخالفت]] می‌کرد. وی نه تنها با شاه [[مبارزه]] نمی‌کرد، بلکه به [[سلطنت]] و [[حفظ]] آن در چهارچوب [[قانون اساسی]] [[مشروطه]] [[معتقد]] بود. وی [[اعتقاد]] داشت که “شاه باید مثل سایر افراد مملکت با [[نفوذ]] سیاست‌های [[استعماری]] [[مبارزه]] کند و قوانینی که از مجلس می‌گذرد، مراعات کرده و در [[حسن]] و خوبی آن [[نظارت]] نماید و همچنین کاملاً در [[راه]] بسط [[عدل و داد]] کوشش نماید”<ref>[[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۱، ص۱۳۳.</ref>. یکی از انتقادات حضرت امام به [[آیت الله]] کاشانی نیز این مسئله بود که جنبه‌های [[سیاسی]] [[نهضت]] او بر جنبه‌های [[دینی]] آن [[چیرگی]] یافته است؛ تا آنجا که خود مرحوم کاشانی [[رئیس]] مجلس شد<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۲۶۸.</ref>. این مسئله، یعنی [[پذیرفتن]] [[منصب]] [[حکومتی]]، هرچند در [[جایگاه]] مجلس، از نظر حضرت امام پذیرفته نبود. مهم‌ترین [[دلیل]] جدایی فدائیان [[اسلام]] از [[آیت الله]] کاشانی نیز همین امر بود. فدائیان [[معتقد]] بودند که هم‌اکنون، پس از تشکیل [[دولت]] ملی، بستر [[اجرای احکام الهی]] فراهم آمده است، اما [[آیت الله]] کاشانی می‌گفت: به این زودی میسر نیست<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، نهضت روحانیون ایران، ج۲، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref>. وی تا زمانی که شاه به [[قانون اساسی]] پایبند بود و در چهارچوب آن عمل می‌کرد، با شاه مخالفتی نداشت، اما زمانی که شاه مسئله [[تغییر]] [[قانون اساسی]] را مطرح کرد و در [[انتخابات]] دخالت نمود، مرحوم کاشانی برای جلوگیری از [[دیکتاتوری]]، شاه را به شدت از این کار برحذر داشت<ref>ر. ک: [[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۱، ص۵۹-۶۰.</ref>. البته او همچون فقهای [[سلف]] خود [[حکومت]] سلطتی را ایدئال نمی‌دانست، بلکه [[حکومت اسلامی]] را [[بهترین]] نوع معرفی می‌کرد که ضامن [[برقراری امنیت]]، [[اجرای عدالت]] و [[رفاه]] [[جامعه]] است: “حکومت اسلامیه [[بهترین]] طرز [[حکومت]] در دنیاست و باعث این است که هرکس از [[عدالت]] و [[امنیت]] و رفاهیت اساسی برخوردار باشد”<ref>[[محمد دهنوی|دهنوی، محمد]]، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت الله کاشانی، ج۲، ص۲۳.</ref>. البته ایشان درباره نوع و کیفیت [[حکومت اسلامی]] توضیح کافی نداده است.

این [[رفتار]] مرحوم بروجردی در [[تاریخ]] [[فقه سیاسی]] [[شیعه]] نظایری داشته است؛ چنان‌که برخی [[فقها]] نه تنها در برابر دستگاه [[جور]] خاموش بودند، بلکه با آنان [[همکاری]] نیز می‌کردند. خوب است پاسخ را از زبان خود ایشان بشنویم. مرحوم بروجردی در [[قیام]] [[مشروطه]] از نزدیک [[شاهد]] ماجرا بود؛ چراکه استادش، مرحوم آخوند [[خراسانی]]، از [[مراجع]] بزرگ حامی [[مشروطه]] بود. ایشان به یاد داشت که چگونه مرحوم آخوند از اقدامات و دخالت خود در این واقعه، که سرنخ آن در دست [[اجانب]] بود، پشیمان شد<ref>ر. ک: [[علی دوانی|دوانی، علی]]، زندگی آیت الله بروجردی، ص۳۳۸.</ref>. [[آیت الله بروجردی]] درباره واقعه [[مشروطه]] می‌فرمود:

من در قضایایی که وارد نباشم و آغاز و انجام آن را ندانم و نتوانم [[پیش‌بینی]] کنم وارد نمی‌شوم. این قضیه ملی شدن نفت را نمی‌دانم چیست، چه خواهد شد و [[آینده]] در دست چه کسی خواهد بود. البته [[روحانیت]] به هیچ‌وجه نباید با این حرکت [[مخالفت]] کند که اگر با این حرکت مردمی [[مخالفت]] کند و این حرکت ناکام بماند، در [[تاریخ]] [[ایران]] ضبط خواهد شد که [[روحانیت]] مسبب این کار شد. لذا به آقای بهبهانی و علمای [[تهران]] نوشتم [[مخالفت]] نکنند<ref>مصاحبه با آیت الله [[سید محمد باقر سلطانی طباطبایی|سلطانی طباطبایی، سید محمد باقر]]، مجله حوزه، ش۴۳-۴۴، ص۳۶.</ref>.

اینها... ”<ref>مهدی عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید مهدی عراقی)، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، ص۴۸.</ref>. ایشان در دهه ۱۳۲۰ و ۱۳۴۰ [[مبارزات]] خود را در قالب [[سکوت]] و تعامل با شاه ادامه دادند تا بستر و زمینه را برای پرورش مبارزانی فراهم سازند که در [[آینده]] بر پیکر [[حکام جور]] بتازند. مرحوم بروجردی حتی زمانی که ماهیت [[رژیم]] پهلوی تا حد بسیاری فاش شد، بیانیه‌هایی در محکومیت [[رژیم]] دادند و با [[مخالفان]] [[حکومت]] همراه و همگام شدند. بنابراین ایشان در دهه سی و چهل که تا حد زیادی [[حوزه‌های علمیه]] به [[بالندگی]] و [[رشد]] نسبی دست یافت و بدین‌ترتیب، دغدغه خاطرشان از این جهت مرتفع شد، گاه مخالفت‌ها و چالش‌هایی با شاه داشتند و درباره مسائلی به او هشدار می‌دادند. از جمله می‌توان به [[مبارزه]] ایشان با [[رشد]] و گسترش فزاینده [[بهائیت]] در [[ایران]] ([[بهار]] ۱۳۳۴) اشاره نمود که دستگاه [[سلطنت]] پشت پرده از آنان [[حمایت]] می‌کرد. مرحوم بروجردی همچنین با برنامه [[اصلاحات]] ارضی شاه در دهه چهل [[مخالفت]] کردند و آن را به منزله اقدامی خلاف [[شرع]] محکوم نمودند<ref>سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ص۲۹۵.</ref>. یکی دیگر از اقدامات چالش‌برانگیز ایشان با شاه به مسئله چهارشنبه سوری مربوط بود که خطاب به شاه فرمودند:

[[ملت]] [[ایران]] [[مبارزه]] خواهد کرد و به [[مبارزه]] خود ادامه خواهد داد، و [[خدای بزرگ]] نمی‌گذارد ملتی حق‌طلب فدای [[امیال]] [[حکومت جائر]] گردد {{متن قرآن|إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ}}<ref>«اگر (دین) خداوند را یاری کنید او نیز شما را یاری می‌کند و گام‌هایتان را استوار می‌دارد» سوره محمد، آیه ۷.</ref>. [[برادران ایمانی]]، همان‌طور که توجه دارید شرعاً و عقلاً موظف به ادامه این [[مبارزه]] هستیم و تا استقرار [[عدالت اجتماعی]] و تحصیل یک [[حکومت مشروع]] و قانونی نباید از پای نشست. با یکدیگر در این [[راه]] دست [[بیعت]] بدهید و از [[مقام ولایت]]، [[حضرت بقیة الله]] - ارواحنا فداه - [[استمداد]] نمایید و از سربازانی که در این [[راه]] [[سربازی]] می‌کنند، [[حمایت]] بی‌دریغ نمایید. احدی [[حق]] ندارد در ادای این [[وظیفه]] [[سستی]] به [[خرج]] دهد و یا اظهار کسالت نماید<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۶.</ref>.

[[تغییر]] ماهیت پهلوی در دهه چهل به اوج رسید، و بدین‌ترتیب زمینه [[قیام]] و [[مبارزه]] و رادیکال‌تر شدن [[علما]] و [[مردم]] فراهم شد. [[انقلاب]] سفید و به ویژه [[اصلاحات]] ارضی، [[وابستگی]] بیش از حد و افراطی به [[آمریکا]] که تصویب [[قرارداد]] کاپیتولاسیون تنها نمونه و نمادی از آن به شمار می‌رفت و [[علما]] آن را [[سند]] رقیت [[ملت]] [[ایران]] ارزیابی می‌کردند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۶.</ref>، به رسمیت شناختن [[اسرائیل]] و برقراری رابطه با آن [[کشور]]، حضور بهاییان و [[یهودیان]] در منصب‌های حساس مملکتی، تبدیل تقویم [[هجری]] به شاهنشاهی، [[گسترش فساد]] [[اخلاقی]] و نابرابری‌های [[اجتماعی]]، [[تبعید]] و زندانی شدن [[علما]]، [[کشتار]] [[مردم]] بی‌دفاع به دست مزدوران [[رژیم]] بر [[نگرانی]] [[علما]] دامن می‌زد و آنان را به [[اعتراض]] وامی‌داشت<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۶.</ref>. البته باید توجه داشت که درخواست [[علما]] و [[مخالفت]] با [[رژیم]] در چهارچوب [[قانون اساسی]] مطرح می‌شد و به جز [[امام خمینی]]، کسی بر [[تغییر]] [[رژیم]] و [[ایجاد حکومت اسلامی]] تا این زمان اصراری نداشت. اما با گسترش سرکوب‌ها و [[کشتارها]]، کم‌کم برخی علمای بزرگ از پاییز ۱۳۵۷ به [[پیروی از امام]] خمینی، خواستار تشکیل [[نظام اسلامی]] شدند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۵۲۵-۵۲۶.</ref>. برای مثال، [[روحانیون]] میانه‌رو در عین [[مخالفت]] با پهلوی و مظاهر [[فساد]] آن، حاضر نبودند در مبارزه‌ای قهرآمیز و تند دخالت کنند. مبانی این گروه، انگیزه‌هایشان و سطح دخالت‌هایشان در [[سیاست]] نیز متفاوت بود. [[آیات]] عظام گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی در زمره این دسته به شمار می‌آمدند. مرحوم شریعتمداری، حتی تا تیرماه ۱۳۵۷، خواسته‌ای بیش از برگزاری [[انتخابات]] [[آزاد]] نداشت؛ در حالی که [[امام خمینی]] از خرداد ۱۳۴۲ به بعد [[هدف]] اصلی‌اش ساقط کردن [[رژیم]] پهلوی بود<ref>یکی از اعضای دفتر آیت الله شریعتمداری که در تاریخ ۲۹/۱/۵۷ از سوی ایشان تلفنی با آیت الله قاضی طباطبایی حرف می‌زد، و ساواک آن را ضبط کرده، چنین گفت: «آقای خمینی حرف‌هایش طوری نیست که توی بشقاب بگذارد و جلوی کسی بگذارد و جلوی کسی بگیرد. آنها - یعنی آقای خمینی - دنبال تغییر رژیم می‌گردند؛ آن هم عملی نیست. اگر چند هزار نفری هم در اجرای منویات ایشان بمیرند، منویات ایشان عملی نخواهد شد، و اگر منویات آقای شریعتمداری اجرا شود خون‌ریزی نمی‌شود و کسی هم کشته نمی‌شود. منویات آقای شریعتمداری جنبه اصلاح دارد و افکار عمومی چه در داخل و چه در بین‌المللی آن را قبول دارند.... هیچ‌گونه اهانتی نه به اعلی‌حضرت و نه به قانون است و تغییر حکومت هم نمی‌خواهد» (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج۴، ص۴۱۰؛ به نقل از: رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی - سیاسی ایران (سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۵۷)، ص۱۳۹-۱۴۰).</ref>. بدین‌ترتیب می‌بینیم که پس از برملا شدن ماهیت و [[سرشت]] اصلی پهلوی و فراهم شدن زمینه [[مقابله با حاکم جائر]]، همه [[علما]] در دهه چهل واکنش نشان دادند و با محکوم کردن شاه، زمینه [[مبارزه]] را فراهم آوردند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۷۳.</ref>.

[[رهبر]] انقلابی [[ایران]]، [[مبارزه با حاکم جائر]] را [[واجب]] می‌دانست. بنابراین هنگامی که اوایل دهه چهل زمینه [[مبارزه]] فراهم شد، خود [[رهبری]] [[قیام]] علیه [[رژیم]] دست‌نشانده پهلوی را به دست گرفت. در این گفتار با اشاره به تاریخچه مبارزاتی ایشان، [[ادله]] و [[اهداف]] [[مبارزه]] علیه [[حاکم جائر]] را از دیدگاه ایشان بررسی خواهیم کرد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۷۷.</ref>.

نخستین [[اقدام]] مبارزاتی حضرت امام در حوزه عمل و نظر علیه [[جور]] و [[ستم]]، [[نگارش]] کتاب [[کشف]] الاسرار در سال ۱۳۲۴ بود. البته پیش از انتشار این کتاب نیز به لحاظ عملی مبارزاتی در [[حیات سیاسی]] ایشان [[ثبت]] شده است؛ برای مثال در نیمه اردیبهشت ۱۳۲۳، [[امام]] در نامه‌ای از [[مردم]] خواست علیه [[ستم]] و [[بی‌عدالتی]] به پا خیزند. در این [[نامه]]<ref>این پیام، یکی از تاریخی‌ترین اسناد مبارزاتی امام خمینی به شمار می‌آید و اصل نسخه خطی آن در کتابخانه وزیری یزد نگهداری می‌شود ([[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۱).</ref> خطاب به [[علما]] و [[مردم]] آمده است: “اگر مجال را از دست بدهید و [[قیام]] برای [[خدا]] نکنید و [[مراسم دینی]] را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه‌گرد شهوت‌ران بر شما چیره شوند و تمام [[آیین]] و [[شرف]] شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۲۳.</ref>. ایشان در آغاز کتاب [[کشف]] الاسرار نقش [[علما]] را در [[مبارزه با حکومت]] [[جائر]] پهلوی تبیین کرده‌اند و یادآور شده‌اند: “پس از [[رحلت]] [[پیغمبر اسلام]] تا امروز تنها کسی که [[دین]] [[مردم]] را نگاه داشته و جلوگیری از یاوه‌سرایی افسارگسیختگان کرده، [[علما]] و ملاها بودند و دیگران یا [[وظیفه]] این [[کارها]] را نداشتند یا خود را وظیفه‌دار نمی‌دانستند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۸-۹.</ref>. ایشان [[معتقد]] است به همین [[دلیل]] عاملان [[استکبار]] در پی بدبین کردن [[مردم]] به [[روحانیت]] بودند و با روش‌های مختلف [[خرافات]] را میان [[مردم]] [[ترویج]] کردند تا [[جایگاه]] [[روحانیت]] را خدشه‌دار کنند و آنان را بدنام نمایند<ref>«تبلیغات آن دسته به توسط روزنامه‌های آن روز که ننگ ایران بودند و امروز نیز بعضی از آنها بازیگر می‌دانند آنها را از نظر مردم ساقط کرد؛ تا آنجا که آنها را سوار اتومبیل نمی‌کردند و هر عیبی اتومبیل می‌کرد از قدم آخوند می‌دانستند من خودم دیدم که در بین راه بنزین تمام شد. شوفر گفت: از نحوست این آخوند است. من چون سید بودم مورد اعتراض واقع نشدم» ([[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۹).</ref>. ایشان [[انگیزه]] خود را از [[نوشتن]] این کتاب، آن‌گونه که در مقدمه آمده است، [[دفاع]] از [[روحانیت]] و [[مبانی فکری]] آنان می‌داند که در [[مبارزه]] با [[حکام جور]] [[ایستادگی]] کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۱-۲.</ref>. گفتار چهارم این کتاب به تبیین مفهومی [[حاکم جائر]] و [[دولت]] [[ظلمه]] اختصاص دارد. ایشان در این بخش به خوبی [[مبانی فکری]] [[شیعه]] را درباره چگونگی تعامل با [[حاکم جائر]] تشریح کرده است. همچنین مقصود از [[روایات]] برپا شدن هر پرچمی که پیش از [[قیام قائم]] بلند شود صاحب آن [[طاغوت]] است را توضیح داده و [[استدلال]] نویسنده کتاب [[اسرار]] هزار ساله را مردود دانسته است. ایشان در این گفتار، افزون بر مباحث یادشده، به بررسی مسائل دیگری مانند [[حکم]] [[نظام مالیاتی]]، [[نظام]] اجباری [[وظیفه]] و... در [[حکومت]] وقت پرداخته است<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۲۲۱-۲۲۸.</ref>. حضرت امام در پایان این کتاب از ارباب قلم خواسته‌اند به [[روشنگری]] [[مردم]] در این‌باره [[اقدام]] کنند تا [[وجدان]] عمومی بیدار شود و علیه فعالیت‌های [[رژیم]] [[مبارزه]] کند: “در پایان سخن، از نویسندگان کتاب‌ها یا روزنامه‌ها تقاضا می‌شود... با یک [[شجاعت]] ادبی و [[از خودگذشتگی]] دست به دست داده، [[ملت]] را بیدار کنند و [[حس]] [[دین‌داران]] را که در این چند سال خفه کردند باز توده زنده کنند تا مورد استفاده دیگران [واقع] نشوند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، کشف الاسرار، ص۳۳۳-۳۳۴.</ref>. از نظر [[امام]]، [[حکومت]] محمدرضا پهلوی تحمیلی از سوی متفقین و غیرقانونی بود و او را [[مجرم]] اصلی می‌دانستند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۳، ص۳۳۷.</ref>. ایشان در مصاحبه با مجله هفتگی آمستردام نیورو هلند در پاسخ به این [[پرسش]] که چرا با [[رژیم]] پهلوی [[مخالفت]] می‌کنید فرمودند: “اولاً از آغاز، [[سلطنت]] شاه و نیز پدرش برخلاف میل [[ملت]] بوده، و ثانیاً از [[ناحیه]] [[اجانب]] و برای [[حفظ]] [[منافع]] آنان بر ما [[تحمیل]] شده است”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۴، ص۴۱۳.</ref>. [[امام]] او را با عناوینی چون [[مأمور]] [[اجنبی]]، [[یاغی]]، دست‌نشانده و... خطاب می‌کردند و [[معتقد]] بودند: [[یاغی]] بود که انگلیسی‌ها او را بر سرکار آوردند و امریکا و شوروی نیز او را به [[دلیل]] [[منافع]] خود [[تأیید]] کردند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۴، ص۱۰۴.</ref>. “او را انگلیسی‌ها آوردند و [[مأمور]] کردند. [[مأموریت]] داشت که این [[وطن]] را به [[شکست]] برساند؛ به عقب برگرداند؛ [[مأموریت]] داشت که [[اقتصاد]] ما را فلج کند”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۶، ص۶۴۲.</ref>؛ “نوکری که همه ذخایر ما را تقدیم امریکا کرد”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۷، ص۳۵۸.</ref>. ایشان با [[الگوگیری]] از [[سیدالشهدا]]، [[قیام]] و [[مبارزه]] علیه [[رژیم]] را به منظور [[اجرای احکام الهی]] آغاز کردند و فرمودند: “درک خودم را – محض طلاب- بیان کردم و مصمم شدم مثل [[حضرت]] [[سیدالشهدا]] از برای [[حفظ]] [[اصل دین]]، با ایادی [[دولت]] [[ظلم]] [[مبارزه]] کنم، و مادام که مأمورین آنها از [[زور]] و [[ظلم]] و ملاعبه با [[احکام الهی]] دست برندارند، من نیز از [[مجاهده]] دست برنمی‌دارم”<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۱۹۳.</ref>.

گرچه حضرت امام همچون مرحوم بروجردی درباره ملی شدن [[صنعت]] نفت موضع صریحی نگرفتند، افزون بر تحسین دکتر [[مصدق]] که از [[رهبران]] این [[نهضت]] بود، به [[انتقاد]] از او پرداختند: او (دکتر [[مصدق]]) برای مملکت می‌خواست [[خدمت]] بکند، لکن [[اشتباه]] هم داشت. یکی از [[اشتباهات]] این بود که آن وقتی که [[قدرت]] دستش آمد، این [محمدرضاشاه] را خفه‌اش نکرد که تمام کند قضیه را. این کاری برای او نداشت. آن وقت هیچ‌کاری برای او نداشت؛ برای اینکه [[ارتش]] دست او بود؛ همه قدرت‌ها دست او بود و این [شاه] هم این [[ارزش]] [را] نداشت آن وقت. آن وقت این طور نبود که این یک [[آدم]] قدرتمندی باشد.... آن وقت [[ضعیف]] بود و زیر چنگال او بود، لکن غفلتی شد...<ref>[[امام خمینی|روح الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۴، ص۳۷۱.</ref>.

# '''[[انقلاب]] سفید؛ [[تقابل]] شاه با [[امام]] و [[علما]]''': اواخر دهه ۱۳۳۹، در برنامه [[رقابت]] انتخاباتی [[ریاست]] جمهوری [[آمریکا]]، کندی با [[شعار]] [[اصلاحات]] [[اقتصادی]] در امریکا و کشورهای بلوک [[غرب]] [[پیروز]] می‌شود. محمدرضاشاه اوایل دهه چهل به امریکا [[سفر]] کرد. وی پس از بازگشت به [[ایران]] و توافقات پشت پرده با کندی، نخست‌وزیر امینی را برکنار کرد. سپس در نوزدهم دی ماه ۱۳۴۱ اعلام کرد قصد دارد برنامه [[انقلاب]] شاه و [[ملت]] را که بعدها “انقلاب سفید” نام گرفت [[اجرا]] کند. اصول شش‌گانه “انقلاب سفید” شاه بدین قرار بود: ملی شدن جنگل‌ها، فروش سهام کارخانه‌های دولتی، سهیم شدن [[کارگران]] در سود کارخانه‌ها، [[اصلاح]] [[قانون]] [[انتخابات]] شامل اعطای [[حق]] [[رأی]] و [[وکالت]] مجلس به [[زنان]]، ایجاد [[سپاه]] [[دانش]] و مهم‌تر از همه [[اصلاحات]] ارضی<ref>ر. ک: سید علیرضا ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، ص۱۸۴.</ref>. حضرت امام در واکنش به این [[اقدام]] شاه، [[علما]] و [[مراجع]] را به تشکیل جلسه‌ای [[دعوت]] کرد. در این جلسه، [[امام]] به تبیین ابعاد مختلف مسئله پرداخت و از [[علما]] خواست موضوع را بررسی کنند. مقرر شد که از [[دولت]] بخواهند که نماینده‌ای را به [[قم]] گسیل دارد تا اهداف و انگیزه‌های شاه را از این طرح تشریح کند<ref>ر. ک: [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ص۲۲۳.</ref>. گرچه شاه این درخواست را پذیرفت و نماینده‌ای طی جلساتی به [[قم]] آمد، [[علما]] مجاب نشدند و ابهام‌ها همچنان باقی ماند. [[رئیس]] تشریفات دربار و [[رئیس]] کل ساواک نیز در این باره با [[علما]] [[گفت‌وگو]] کردند، اما همچنان ابهامات به قوت خود باقی بود<ref>ر. ک: [[محمد حسن رجبی|رجبی، محمد حسن]]، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۶۳.</ref>. در اینکه آیا حضرت امام با اصول شش‌گانه [[مخالف]] بودند یا با چگونگی اجرای آن و به رفراندوم گذاشتن آن و یا هر دو، نظر واحدی وجود ندارد<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: مصاحبه با آیت الله صافی و آیت الله بدلا»، مجله حوزه، ش۴۳-۴۴، ص۱۱۰ و ۱۱۶؛ مهدی عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات مهدی عراقی)، ص۱۵۳؛ هاشمی رفسنجانی و دوران مبارزه، ص۱۳۴؛ به نقل از: یحیی فوزی، اندیشه سیاسی امام خمینی، ص۳۸.</ref>. به هر حال، [[امام خمینی]] روز دوم بهمن سال ۱۳۴۱ در اعلامیه‌ای رفراندوم را بی‌اعتبار دانست و اشکالاتی به آن وارد کرد. در پی انتشار اعلامیه حضرت امام، [[مردم]] و دانشجویان در [[تهران]] و طلاب در [[قم]] با [[شعار]] “رفراندم قلابی [[مخالف]] [[اسلام]] است” و “اصلاحات آری، [[دیکتاتوری]] هرگز” به خیابان‌ها ریختند و با مأموران درگیر شدند. دیگر [[علما]] نیز در [[حمایت از امام]] خمینی با رفراندوم [[مخالفت]] کردند<ref>ر. ک: [[محمد حسن رجبی|رجبی، محمد حسن]]، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی، ص۲۶۵.</ref>. دیگر [[علما]]، از جمله [[آیات]] عظام گلپایگانی، خویی، خوانساری و [[محمد بهبهانی]] نیز در روزهای اولیه بهمن ماه ۱۳۴۱ با انتشار اعلامیه‌های مشابهی رفراندوم را [[تحریم]] کردند<ref>ر. ک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۶-۴۹.</ref>. با وجود این، رفراندوم روز ششم بهمن در جوی خفقان‌آمیز برگزار شد. به پیشنهاد [[امام خمینی]] در [[ماه رمضان]] آن سال، [[روحانیون]] با تعطیل کردن [[مساجد]] به [[اعتراض]] منفی علیه [[اقدام]] شاه دست زدند و [[مبارزه]] نیروهای مذهبی ادامه یافت. این اعتراض‌ها به سرکوبی شدید طلاب و حمله دژخیمان [[رژیم]] به [[فیضیه]] انجامید<ref>ر. ک: [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۳۹۹.</ref>. بدین‌ترتیب، مبارزه‌ای دیگر در [[تاریخ]] [[مبارزات سیاسی]] [[امام خمینی]] و [[مردم]] [[مسلمان]] [[شیعه]] علیه [[رژیم]] پهلوی به [[ثبت]] رسید و [[قیام]] پانزده خرداد شکل گرفت.

# '''[[امام خمینی]] و [[مبارزه]] در [[تبعید]]''': [[امام خمینی]] پس از [[سخنرانی]] علیه کاپیتولاسیون به خارج از [[کشور]] [[تبعید]] شدند، اما در دوران [[تبعید]] نیز از [[مبارزه]] دست نکشیدند و به نوعی دیگر به [[مبارزه]] خود ادامه دادند. حضرت امام در زمان [[تبعید]] نقش ایدئولوگ [[انقلاب]] را ایفا می‌کردند. ایشان در [[ترکیه]] به [[نگارش]] کتاب تحریر الوسیله مشغول شدند. در این دوران این نخستین بار بود که [[احکام]] مربوط به [[جهاد]] و [[دفاع]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] و مسائل روز را به منزله [[تکالیف شرعی]] فراموش‌شده بیان می‌کردند<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، تحریر الوسیله، تحقیق و نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.</ref>. در [[عراق]] نیز [[امام]] هم‌زمان با برگزاری محافل [[علمی]] و درس خارج خود، از [[مبارزه]] و [[افشاگری]] ماهیت [[رژیم]] برای [[مردم]] [[غافل]] نبود و به [[روشنگری]] [[مردم]] می‌پرداخت. تنها در کتاب [[صحیفه]] [[نور]] نزدیک به ۴۵ [[سخنرانی]] و [[پیام]] از [[امام]] در فاصله ساله‌ای ۱۳۴۳-۱۳۵۶ [[ثبت]] شده است. تحلیل محتوای این سخنرانی‌ها و پیام‌ها بیانگر آن است که [[امام]] از یک سو می‌کوشیدند تا به [[درستی]] ماهیت [[اصلاحات]] [[رژیم]] و جنبه غیربومی و غیرملی آن را معرفی کنند و نشان دهند که این [[اصلاحات]] با [[اهداف]] [[استعمار]] همسوست؛ از سوی دیگر [[پوچی]] این ادعا را که [[روحانیون]] با [[پیشرفت]] و [[ترقی]] مخالفاند شرح دهند. همچنین بر این نکته تأکید کنند که [[استعمار]] یکی از موانع مهم [[سلطه]] خود را، [[فرهنگ اسلامی]] و [[قرآنی]] و [[روحانیون]] می‌داند و از این رو در پی نابودی آنهاست. در اکثر قریب‌به‌اتفاق آثار یادشده واژه‌هایی مانند “استعمار”، “استعمار نو”، “عمال استعمار”، “اهداف استعمار”، “استعمارخواهان”، “غرب‌زدگان” و... به چشم می‌خورد که از کوشش آنها برای [[نفوذ]] [[سیاسی]]، [[اقتصادی]]، و نظامی [[غرب]] در [[کشورهای اسلامی]] حکایت دارد<ref>یحیی فوزی، اندیشه سیاسی امام خمینی، ص۴۵. </ref>.

مهم‌ترین عنصر قوام‌بخش و هویت‌ساز [[مبارزه]] که ماهیت و [[هویت]] آن را [[تغییر]] می‌دهد همانا [[نیت]] مبارزان است. در [[اسلام]]، [[الهی]] بودن [[مبارزه]] اهمیت خاصی دارد و چنانچه قیامی این عنصر را نداشته باشد، کسی که [[جان]] خود را در آن از دست دهد از [[فوز عظیم]] [[شهادت]] بی‌بهره می‌ماند. در [[قرآن کریم]]، تعابیر فراوانی چون {{متن قرآن|فِي سَبِيلِ اللَّهِ}}، {{متن قرآن|كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا}} و... برای این منظور وارد شده است. حضرت امام نیز از آغاز [[مبارزات]] خود پیوسته این موضوع مهم را در نظر داشتند و به [[مردم]] گوشزد می‌کردند:

ایشان در [[تفسیر]] [[سوره حمد]]، این نکته کلیدی را بارها یادآور می‌شود که باید در همه امور حتی در حوزه مباحات نیز [[افعال]] ما [[انگیزه]] [[الهی]] داشته باشد. “همه چیز... همه مسائل از اینجا شروع می‌شود که [[قیام]] لله باشد. [[انسان]] [[نهضت]] کند برای [[خدا]]، بایستد برای [[خدا]]. از این [[خواب]] بیدار بشود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، مجموعه آثار (تفسیر سوره حمد)، ص۱۴۳.</ref>. ایشان [[قیام]] [[پیامبران]] و [[اولیای الهی]] را دارای این ویژگی می‌دانستند و این نکته را رمز شکست‌ناپذیری و ماندگاری [[قیام]] آنها می‌شمردند: “پیغمبر در بعضی [[جنگ‌ها]] [[شکست]] می‌خورد... ؛ [[حضرت امیر]] در [[جنگ]] با [[معاویه]] [[شکست]] خورد؛ [[حضرت]] [[سیدالشهدا]] را کشتند؛ اما [[اطاعت خدا]] بود؛ برای [[خدا]] بود؛ تمام حیثیت برای او بود. از این جهت، از این جهت هیچ شکستی در کار نبود؛ [[اطاعت]] کرد”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۱۶۹.</ref>. اگر [[مبارزات]] چنین صبغه‌ای بگیرد، چون به احدی الحسنیین رسیده‌اند، در هر صورت [[پیروز]] خواهند بود؛ زیرا [[نیت]] ادای [[تکلیف الهی]] است. چنین مبارزی به [[وظیفه]] خود عمل کرده است و به همین جهت، در نگاه [[توحیدی]] [[پیروز]] شمرده می‌شود. به همین [[دلیل]] [[امام حسین]] [[ظهر]] [[عاشورا]] افروخته‌تر شد: “می‌بینید که در بعضی [[روایات]] هست که [[حسین بن علی]] {{ع}} هرچه به [[ظهر]] [[عاشورا]] نزدیک‌تر می‌شد، افروخته‌روتر می‌شد؛ رویش افروخته‌تر می‌شد؛ برای اینکه می‌دید که [[جهاد]] در [[راه]] خداست و برای خداست و چون [[جهاد]] برای خداست، عزیزانی که از دست می‌دهد از دست نداده است، اینها ذخایری هستند برای عالم بقا... ”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۷، ص۴۱۴.</ref>. در چنین مبارزه‌ای [[ناامیدی]] [[راه]] نخواهد داشت؛ زیرا همه این کوشش‌ها را برای [[خدا]] می‌بیند و آنها را ذخایری برای سر [[منزل]] مقصود می‌داند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۸۷.</ref>.

حضرت امام با استناد به دسته‌ای از [[روایات]]، [[نافرمانی]] و [[مبارزه با حاکم جائر]] را نتیجه گرفته‌اند که به بیان پاره‌ای از آنها می‌پردازیم. ایشان در بررسی [[روایات]] [[اذعان]] داشته‌اند که [[روایات]] بسیاری وجود دارد که به [[مبارزه]] با [[ظالمان]] [[تشویق]] کرده است: “روایات بسیاری هست که در آنها به [[مبارزه]] با [[ظلمه]] و کسانی که در [[دین]] [[تصرف]] می‌کنند [[تشویق]] شده است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۰.</ref>. از نظر ایشان، بیش از پنجاه [[روایت]] دال [[همکاری]] نکردن با [[حاکمان جائر]] در کتب وسائل الشیعه و مستدرک [[ثبت]] شده است: “بیش از پنجاه [[روایت]] در وسائل الشیعه و مستدرک و دیگر کتب هست که از [[سلاطین]] و دستگاه [[ظلمه]] [[کناره‌گیری]] کنید؛ به دهان مداحان آنها [[خاک]] بریزید؛ هرکس یک مداد به آنها بدهد یا آب در دواتشان بریزد، چنین و چنان می‌شود. خلاصه [[دستور]] داده‌اند که با آنها به هیچ‌وجه [[همکاری]] نشود و قطع رابطه بشود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۵۲-۱۵۳.</ref>. در [[مقبوله عمر بن حنظله]]<ref>{{متن حدیث|سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} عَنْ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِي دَيْنٍ أَوْ مِيرَاثٍ فَتَحَاكَمَا إِلَى السُّلْطَانِ وَ إِلَى الْقُضَاةِ أَ يَحِلُّ ذَلِكَ قَالَ مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِي حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا يُحْكَمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً لَهُ لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُكْمِ الطَّاغُوتِ وَ مَا أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُكْفَرَ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى {{متن قرآن|يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ}} قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعَانِ قَالَ يَنْظُرَانِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً...}} (ر. ک: محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، باب ۱۱، ح۱).</ref> از مراجعه به [[مقامات]] [[حکومتی]] [[طاغوت]] و [[نامشروع]]، خواه دستگاه‌های اجرایی و خواه [[دستگاه قضایی]]، [[نهی]] شده است. [[ملت]] [[اسلام]] در امور خود نباید به [[سلاطین]] و [[حکام جور]] و قضاتی که عمال آنها به شمار می‌روند مراجعه کنند؛ هرچند [[حق]] ثابت داشته باشند. چنانچه مراجعه کنند و بر فرض [[حق]] خود را بگیرند، مطابق [[روایت]] {{متن حدیث|فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقُّهُ ثَابِتاً لَهُ}}<ref>محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۳۶.</ref>، به [[حرام]] دست یافته و “بر [[تصرف]] آن [[حق]] ندارد”<ref>حضرت امام به نقل از برخی فقها مثل محقق سبزواری می‌گویند: در «عین شخصی»، گفته‌اند که مثلاً اگر عبای شما را بردند و شما به وسیله حمام جور پس گرفتید، نمی‌توانید در آن تصرف کنید محقق سبزواری در کفایة الأحکام به احتمال آن قائل شده است. (محقق آشتیانی، القضاء، ص۲۲؛ به نقل از: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فیه، حکومت اسلامی، ص۹۱).</ref>. شاید این [[پرسش]] به [[ذهن]] بیاید که مراجعه نکردن به دستگاه‌های [[طاغوت]]، هنگامی که طرف مقابل [[یقین]] دارد که [[حق]] قطعی از آنِ اوست، مشکلی را حل نمی‌کند. حضرت امام در پاسخ به این [[پرسش]] مقدر می‌فرمایند که این [[حکم]] زمینه را برای برچیده شدن دستگاه‌های دولتی و مراجعه [[مردم]] به [[ائمه]] {{عم}} منصوبان آنان فراهم می‌آورد. در واقع مقصد اصلی آن بوده است که عمال [[حاکم جائر]] از [[مرجعیت سیاسی]] و [[حقوقی]] ساقط شوند.

اگر [[امام صادق]] {{ع}} آشکارا [[قیام]] نکردند از آن روی بود که تحتِ فشار [[حکام ستمگر]] در [[تقیه]] به سر می‌بردند. اما در همین اوضاع سخت نیز از [[مبارزه]] دست نکشیدند و برای [[مسلمانان]] تعیین [[تکلیف]] می‌کردند و [[حاکم]] و [[قاضی]] [[نصب]] می‌فرمودند تا برای [[آینده]] [[سیاسی]] [[جامعه اسلامی]] و [[قیام]] برای آیندگان [[برنامه‌ریزی]] و بستر‌سازی کنند<ref>ر. ک: [[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>. حضرت امام در وصیت‌نامه [[سیاسی]]- [[الهی]] خود، یکی از افتخارات [[شیعه]] را که از [[ائمه]] {{عم}} به [[ارث]] رسیده است، [[مبارزه]] در [[راه]] تحقق [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] معرفی کرده‌اند: “ما مفتخریم که [[ائمه معصومین]] ما {{عم}} در [[راه]] تعالی [[دین اسلام]] و در [[راه]] پیاده کردن [[قرآن کریم]] که [[تشکیل حکومت]] [[عدل]] یکی از ابعاد آن است، در [[حبس]] و [[تبعید]] به سر برده و [[عاقبت]] در [[راه]] براندازی حکومت‌های جائرانه و [[طاغوتیان]] زمان خود [[شهید]] شدند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، مجموعه آثار (وصیت‌نامه امام)، ص۷.</ref>. از این رو، ایشان زمانی که در پاریس به سر می‌بردند، [[مبارزه]] را [[تکلیف شرعی]] همگان دانستند و از [[مسلمانان]] مقیم آن [[کشور]] خواستند که به این [[تکلیف]] عمل کنند: “آنها در میدان [[مبارزه]] هستند و مشغول [[مبارزه]] هستند، ماها اینجا بی‌تفاوت باشیم و مشغول به مثلاً کارهای عادی خودمان باشیم! این برخلاف [[انصاف]]، برخلاف [[انسانیت]]، برخلاف [[شرع]]، برخلاف همه اینها هست”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۳، ص۵۰۳.</ref>. در جای دیگر، سرنگونی [[حکام]] [[طاغوت]] را [[وظیفه]] همه [[مردم]] دانسته و بر آن تأکید کرده‌اند: “برانداختن [[طاغوت]] یعنی قدرت‌های [[سیاسی]] ناروایی که در سراسر [[وطن]] [[اسلامی]] برقرار است، [[وظیفه]] همه ماست”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه حکومت اسلامی، ص۱۵۰.</ref>. اگر [[ائمه]] {{عم}} [[جان]] خود را به خطر انداختند تا [[اسلام]] زنده بماند، [[احکام الهی]] [[اجرا]] شود و [[بیداد]] ریشه‌کن گردد، چون فعل و [[رفتار]] و گفتار آن بزرگواران برای ما الگوست، پس [[پیروی]] از آنان در این امور [[واجب]] یا دست‌کم [[ممدوح]] است<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۹۲.</ref>.

[[اسلام]] برای همین مقصد آمده است و تعلیمات [[اسلام]] برای همین معناست که مستکبری در [[زمین]] نباشد و نتوانند [[مستکبرین]] [[مستضعفین]] را [[استعمار]] و [[استثمار]] کنند. ما به تبع [[تعالیم]] عالیه [[قرآن]] و آنچه از [[اسلام]] و [[سیره رسول اکرم]] و [[ائمه]] [[مسلمین]] به دست آوردیم و از [[سیره انبیا]] ۔ چنانچه در [[قرآن]] [[نقل]] می‌فرماید - به دست آوردیم، آن است که [[مستضعفین]] با هم مجتمع شوند و بر [[مستکبرین]] ثَوْره کنند و نگذارند [[حقوق]] آنها را ببرند<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۷، ص۱۱۷.</ref>.

به همین [[دلیل]] از نظر ایشان اجرای این [[تکلیف]] بدون توجه به هر شرایطی ضروری بود. حتی [[جان]] دادن در این [[راه]] را نیز نه تنها جایز، بلکه لازم می‌دانستند: به جهانیان بگویید در [[راه]] [[حق]] و [[اقامه عدل]] [[الهی]] و کوتاه کردن دست [[مشرکان]] زمان باید سر از پا نشناخت، و از هرچیزی حتی مثل [[اسماعیل]] [[ذبیح‌الله]] گذشت، که [[حق]] جاودانه شود. این [[بت‌شکن]] و [[فرزند]] عزیزش، [[بت‌شکن]] دیگر، [[سید]] [[انبیاء]] [[محمد مصطفی]] {{صل}} به [[بشریت]] آموختند که [[بت‌ها]] هرچه هست، باید شکسته شود؛ و [[کعبه]]، که امّ‌القُری است، و آنچه از آن بسط پیدا کرده، تا آخرین نقطه [[زمین]]، تا آخرین روز [[جهان]]، باید از لوث [[بت‌ها]] [[تطهیر]] شود<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۸، ص۸۶. </ref>.

ایشان همه نهادها و ساختار [[حکومت اسلامی]] را بر پایه [[عدالت]] توصیف می‌کنند و معتقدند این ویژگی منحصر به [[قوه]] قضاییه نیست. در رأس هرم [[حکومت]] که [[ولی فقیه]] قرار دارد و دیگر قوا، باید افرادی [[تصدی]] آنها را بر عهده گیرند که از [[ملکه]] [[عدالت]] برخوردار باشند. بنابراین از نظر ایشان یکی از شرایط اساسی [[ولی فقیه]]، [[عدالت]] است: “فقیه اگر پایش را این‌طور بگذارد، اگر یک [[گناه صغیره]] نیز بکند از [[ولایت]] ساقط است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۱، ص۳۰۶.</ref>. به هر حال، از نظر ایشان همه نهادهای [[حکومت اسلامی]]، اعم از نهادهای نظامی و انتظامی باید از صفت [[عدالت]] برخوردار باشند: “عمل به [[عدل]] [[اسلامی]] مخصوص به [[قوه قضائیه]] و متعلقات آن نیست، که در سایر ارگان‌های [[نظام جمهوری اسلامی]] از مجلس و [[دولت]] و متعلقات آن و [[قوای نظامی]] و انتظامی و [[سپاه]] پاسداران و کمیته‌ها و [[بسیج]] و دیگر متصدیان امور نیز به طور جدی مطرح است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۷، ص۱۴۰.</ref>. ایشان [[امیدوار]] بودند که به حول و [[قوه]] [[الهی]]، برای برقراری [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] [[اسلامی]] [[مبارزه]] را تا آخرین نفس ادامه خواهیم داد، و این مهم بر همه طبقات و گروه‌های [[جامعه]] [[واجب]] و ضروری خواهد بود: “به خواست [[خداوند تعالی]] تا برچیده شدن بساط [[ارتجاعی]] شاهنشاهی و برپا کردن [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] [[اسلامی]] دست از [[مبارزه]] برنمی‌داریم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۷.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۹۷.</ref>.

ایشان همه نهادها و ساختار [[حکومت اسلامی]] را بر پایه [[عدالت]] توصیف می‌کنند و معتقدند این ویژگی منحصر به [[قوه]] قضاییه نیست. در رأس هرم [[حکومت]] که [[ولی فقیه]] قرار دارد و دیگر قوا، باید افرادی [[تصدی]] آنها را بر عهده گیرند که از [[ملکه]] [[عدالت]] برخوردار باشند. بنابراین از نظر ایشان یکی از شرایط اساسی [[ولی فقیه]]، [[عدالت]] است: “فقیه اگر پایش را این طور بگذارد، اگر یک [[گناه صغیره]] نیز بکند از [[ولایت]] ساقط است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۱، ص۳۰۶.</ref>. به هر حال، از نظر ایشان همه نهادهای [[حکومت اسلامی]]، اعم از نهادهای نظامی و انتظامی باید از صفت [[عدالت]] برخوردار باشند: “عمل به [[عدل]] [[اسلامی]] مخصوص به [[قوه قضائیه]] و متعلقات آن نیست، که در سایر ارگان‌های [[نظام جمهوری اسلامی]] از مجلس و [[دولت]] و متعلقات آن و [[قوای نظامی]] و انتظامی و [[سپاه]] پاسداران و کمیته‌ها و [[بسیج]] و و دیگر متصدیان امور نیز به طور جدی مطرح است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۷، ص۱۴۰.</ref>. ایشان [[امیدوار]] بودند که به حول و [[قوه]] [[الهی]]، برای برقراری [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] [[اسلامی]] [[مبارزه]] را تا آخرین نفس ادامه خواهیم داد، و این مهم بر همه طبقات و گروه‌های [[جامعه]] [[واجب]] و ضروری خواهد بود: “به خواست [[خداوند تعالی]] تا برچیده شدن بساط [[ارتجاعی]] شاهنشاهی و برپا کردن [[حکومت]] [[عدالت‌گستر]] [[اسلامی]] دست از [[مبارزه]] برنمی‌داریم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱، ص۷.</ref><ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۲۹۷.</ref>.

[[حمایت از مظلومان]] و [[مستضعفان]] سرلوحه کار و [[کلام امام]] بود. ایشان بارها طرف‌داری [[انقلاب اسلامی ایران]] را از [[مستضعفان]] عالم آشکارا ابراز داشتند و در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های عمومی و خصوصی خود اعلام می‌کردند: “ما طرف‌دار [[مظلوم]] هستیم. هرکس در هر کجا که [[مظلوم]] باشد، ما طرف‌دار او هستیم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۵، ص۱۴۸.</ref>؛ یا فرموده‌اند: “البته ما طرف‌دار همه [[مظلومین]] در همه‌جا هستیم، و میل داریم که [[مظلومین]] بر همه [[ستمگران]] [[غلبه]] کنند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۹، ص۹۴.</ref>. ایشان بارها اعلام کردند که ما از همه نهضت‌های رهایی‌بخش [[جهان]] [[حمایت]] می‌کنیم. “ملت [[آزاده]] [[ایران]] هم‌اکنون از ملت‌های [[مستضعف]] [[جهان]] در مقابل آنان که منطقشان توپ و تانک و شعارشان سرنیزه است کاملاً [[پشتیبانی]] می‌نماید. ما از تمام نهضت‌های آزادی‌بخش در سراسر [[جهان]] که در [[راه خدا]] و [[حق]] و [[حقیقت]] و [[آزادی]] [[مبارزه]] می‌کنند، [[پشتیبانی]] می‌کنیم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۱۲، ص۱۳۸.</ref>. حضرت امام خطاب به همه [[مستضعفان]] عالم، [[مبارزه با ستم]] را درخواست می‌کنند: و شما ای [[مستضعفان]] [[جهان]] و ای [[کشورهای اسلامی]] و [[مسلمانان]] [[جهان]]، به پا خیزید و [[حق]] را با چنگ و دندان بگیرید، و از هیاهوی [[تبلیغاتی]] ابرقدرت‌ها و عمّال [[سرسپرده]] انان نترسید؛ و [[حکام]] جنایت‌کار که دسترنج شما را به [[دشمنان]] شما و [[اسلام]] [[عزیز]] [[تسلیم]] می‌کنند از [[کشور]] خود برانید؛ و خود و طبقات خدمتگزار [[متعهد]]، زمام امور را به دست گیرید و همه در زیر [[پرچم]] پرافتخار [[اسلام]] مجتمع، و با [[دشمنان اسلام]] و [[محرومان]] [[جهان]] به [[دفاع]] برخیزید، و به سوی یک [[دولت اسلامی]] با جمهوری‌های [[آزاد]] و مستقل به پیش روید که با تحقق آن، همه [[مستکبران]] [[جهان]] را به جای خود خواهید نشاند و همه [[مستضعفان]] را به [[امامت]] و [[وراثت]] [[ارض]] خواهید رساند. به [[امید]] آن روز که [[خداوند تعالی]] [[وعده]] فرموده است<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۴۴۸.</ref>.

[[امام خمینی]] برای ادعای خود یعنی [[حمایت از مستضعفان]] و [[مظلومان]] به فرازی از [[خطبه شقشقیه]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} استناد کرده است. [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرمایند: آنچه مرا وادار کرد که [[فرماندهی]] و [[حکومت]] بر [[مردم]] را بپذیرم این بود که {{متن حدیث|وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَنْ لَا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۴۹.</ref>؛ “خدای تبارک و تعالی از [[علما]] [[تعهد]] گرفته و آنان را موظف کرده که بر [[پرخوری]] و بهره‌مندی ظالمانه [[ستمگران]] و [[گرسنگی]] جان‌کاه [[ستم‌دیدگان]] [[سکوت]] نکنند”. باز در جای دیگر [[حضرت]] تأکید می‌فرمایند: [[هدف]] من از [[پذیرش]] [[تصدی]] [[حکومت]]، [[حمایت از مستضعفان]] و [[محرومان]] بوده است، نه انگیزه‌های [[سیاسی]] و مادی: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسَ شَيْ‌ءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۱۸۸.</ref>؛ “خدایا تو خوب می‌دانی که آن‌چه از ما سرزده و انجام شده، [[رقابت]] برای به دست گرفتن [[قدرت سیاسی]]، یا جست‌و‌جوی چیزی از [[اموال]] ناچیز [[دنیا]] نبوده است”. سپس [[هدف]] خود و یارانشان را از کوشش برای گرفتن [[حکومت]] بیان می‌فرمایند: {{متن حدیث|وَ لَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ فَيَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۱۸۸.</ref>؛ “بلکه کوشش ما برای این بود که اصول دینت را بازگردانیم و به تحقق رسانیم؛ و [[اصلاح]] را در کشورت پدید آوریم؛ تا در نتیجه آن، [[بندگان]] ستم‌دیده‌ات [[ایمنی]] یابند و [[قوانین]] تعطیل‌شده [[الهی]] [[اجرا]] شود”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۵۵-۵۶.</ref>.

همان‌گونه که خواندید، یکی از اهداف [[حضرت]] از کوشش برای به دست آوردن [[حکومت]]، [[امنیت]] [[بندگان]] [[مظلوم]] [[خداوند]] در [[جامعه]] است. بنیان‌گذار [[انقلاب اسلامی]] در‌این‌باره به [[وصیت]] [[امیرالمؤمنین]] بر دو فرزندش [[تمسک]] جسته که فرمودند: {{متن حدیث|كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً}}<ref>امام علی بن ابی‌طالب {{ع}}، نهج البلاغه، ص۴۲۱.</ref>؛ “دشمن [[ستمگر]]، و [[یار]] و [[پشتیبان]] ستم‌دیده باشید”. آن‌گاه می‌فرمایند:

ایشان با استناد به [[آیه]] [[نورانی]] {{متن قرآن|وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ}}<ref>«و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید» سوره انفال، آیه ۶۰.</ref> می‌فرماید: “ما [[متحد]] و نیرومند و آماده نبودیم که دستخوش تجاوزات [[بیگانه]] شده و می‌شویم و [[ظلم]] می‌بینیم”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۳۴.</ref>. در ادامه می‌فرماید: اگر [[مسلمانان]] به این [[آیه]] [[نورانی]] عمل می‌کردند و [[آمادگی]] کامل [[جنگی]] داشتند، عده‌ای [[یهودی]] جرئت نمی‌کردند سرزمین‌های ما را اشغال و [[مسجدالاقصی]] را [[تخریب]] کنند و [[آتش]] بزنند. “اگر حکومت‌کنندگان [[کشورهای اسلامی]]... [[اختلافات]] را کنار می‌گذاشتند، دست از خراب‌کاری و تفرقه‌اندازی برمی‌داشتند، و [[متحد]] می‌شدند و ید واحده می‌بودند، در آن صورت مشتی [[یهودی]] [[بدبخت]]، که عمال امریکا و [[انگلیس]] و اجانب‌اند، نمی‌توانستند این [[کارها]] را بکنند؛ هرچند امریکا و [[انگلیس]] [[پشتیبان]] آنها باشند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، ص۳۴.</ref>. از سوی دیگر، همواره می‌فرمودند که [[امت اسلامی]] در سایه [[اتحاد]] [[اسلامی]] و [[متحد]] شدن [[دولت‌ها]] با ملت‌های خود به [[پیروزی]] می‌رسد. به همین سبب خطاب به [[علما]] می‌فرمودند: “علمای اعلام و خطبای محترم [[کشورهای اسلامی]]، [[دولت‌ها]] را [[دعوت]] کنند که از [[وابستگی]] به قدرت‌های بزرگ خارجی خود را رها کنند و با [[ملت]] خود تفاهم کنند. در این صورت [[پیروزی]] را در آغوش خواهند کشید”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، مجموعه آثار (وصیت‌نامه)، ص۵۶.</ref>. در جای دیگر، به [[یاران]] و همراهان خود توصیه کرده‌اند که [[مردم]] را به حبل‌الله [[دعوت]] کنند: شما آقایان، که ان‌شاء‌الله تشریف می‌برید و موفق می‌شوید و [[مردم]] را [[هدایت]] می‌کنید، اولاً [[دعوت]] کنید همه را به [[وحدت]] کلمه. [[خدای تبارک و تعالی]] [[امر]] فرموده است: {{متن قرآن|وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ}}<ref>«و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.</ref>، مطلوب است. همان است که: {{متن قرآن|اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ}}<ref>«بخوان به نام پروردگار خویش که آفرید» سوره علق، آیه ۱.</ref>. اسم [[رب]] همان ریسمانی است که همه به آن باید [[اعتصام]] کنند. [[مردم]] را [[دعوت]] کنید به [[وحدت]]. [[دعوت]] کنید به اینکه گروه‌گروه نشوند<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۸، ص۳۳۴.</ref>.

آنان [[معتقد]] بودند [[تفکر]] [[شیعه]] ظرفیت لازم را برای عرضه الگوی مناسب [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] دارد، اما چه بسا برداشت‌های سنتی موجود در [[جامعه]] [[ایران]] از ایفای نقش اساسی این [[اندیشه]] جلوگیری کرده است. از این رو به این نتیجه رسیدند که باید مفاهیم یادشده بازشناسی شود تا شرایط ایجاد یک تحرک [[اجتماعی]] همگانی به وجود آید. این دسته از متفکران برداشت‌های عام موجود در [[جامعه]] را با تفسیرهای اساسی [[شیعه]] ناسازگار می‌دانستند و [[معتقد]] بودند تا این برداشت‌ها تصحیح نشود، نمی‌توان [[تفکر]] مبارزاتی را در جهت پیشبرد اهداف [[مقدس]] [[تبلیغ]] کرد و به کار گرفت<ref>جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۲۲۱-۲۲۲.</ref>. به همین [[دلیل]]، حضرت امام و سپس [[شاگردان]] ایشان به این نتیجه رسیدند که باید مفاهیم [[دینی]] در عرصه [[سیاست]] و [[اجتماع]] را بازخوانی و بازشناسی کنند تا به اهداف مبارزاتی خود دست یابند. در این بخش، مهم‌ترین آموزه‌هایی که [[علما]] و [[روحانیت]] در این دوره بازشناسی کردند تبیین می‌گردد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۰۸.</ref>.

به این ترتیب، حضرت امام حدود و [[ثغور]] [[تقیه]] را مشخص ساختند. ایشان [[معتقد]] بودند که [[تقیه]] در [[اصول اسلام]] جایز نیست و آن را منحصر به [[فروع دین]] می‌دانستند [[امام]] [[تقیه]] را در عصر پهلوی تا سر حد از دست رفتن [[جان]] جایز ندانستند و بدین‌ترتیب، سرفصل جدیدی را در [[مبارزات]] [[مردم]] [[مسلمان]] [[ایران]] به وجود آوردند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۱۴-۳۱۸.</ref>.

در چنین فضای ناامیدانه‌ای [[امام خمینی]] [[با تدبیر]] و [[کیاست]]، این برداشت [[نادرست]] را از بین بردند و به جای آن مسئله [[تکلیف‌گرایی]] را مطرح کردند. ایشان این نکته مهم را به خوبی تفهیم کردند که هرکس [[تکلیف]] و وظیفه‌ای [[شرعی]] بر دوش دارد و نمی‌توان با چنین [[تفسیرها]] و توجیهاتی از زیر بار [[مسئولیت]] آن شانه خالی کرد. [[امام]] از تجربه [[تاریخی]] [[مشروعیت]] به خوبی سود بردند و مراقب بودند تا فریب‌کاران امور را در دست نگیرند. [[امام]] [[معتقد]] بودند [[روحانیت]] [[وظیفه]] دارد فعالانه وارد صحنه شود و مبانی [[معرفتی]] [[اسلامی]] را برای [[مردم]] تبیین کند تا عرصه بر روشن‌فکران غرب‌زده تنگ گردد<ref>برای مطالعه بیشتر در این باره، ر. ک: محمدتقی مصباح یزدی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تدوین و نگارش قاسم شبان‌نیا، ص۲۰۸-۲۱۰.</ref>. ایشان در پاسخ تلگراف [[آیت الله]] [[حکیم]] که از حضرت امام و دیگر علمای [[قم]] [[دعوت]] کرده بود برای [[نجات]] [[جان]] خود به [[نجف]] [[سفر]] کنند با طرح این مسئله که امروز [[مبارزه]] یک [[تکلیف]] است، به طور تلویحی بیان داشتند: “ما [[تکلیف الهی]] خود را ان‌شاءالله ادا خواهیم کرد و باحدی الحسنیین نائل خواهیم شد... ”<ref>سیدحمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۱، ص۴۰۱.</ref>. این اصل را که [[شیعه]] از [[کربلا]] به عاریت گرفته است حضرت امام زنده کردند<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۱۸.</ref>.

[[شهید]] بهشتی در مقاله “مبارزه پیروز” با تحلیل [[حادثه کربلا]] و بیان [[هدف]] [[امام حسین]] {{ع}} از [[قیام]]، [[زندگی]] عاری از [[مبارزه]] را زندگی‌ای غیرپویا می‌داند و تصویر یک [[زندگی]] جامع و [[حقیقی]] را در مفهوم [[مبارزه]] جست‌وجو می‌کند. وی خطاب به [[شیعیان]] و [[دوستداران]] [[امام حسین]] {{ع}} دراین‌باره می‌نویسد: باید بدانند [[مبارزه]] در [[زندگی]] امری است اجتناب‌ناپذیر. از کسالت و کاهلی و از [[گوشه‌نشینی]] بیرون بیایند؛ بدانند تا بشری در [[دنیا]] [[زندگی]] می‌کند، باید همواره [[مبارزه]] ادامه داشته باشد. شیرین‌ترین [[مبارزات]]، [[مبارزه حق علیه باطل]] است: [[مبارزه]] برای زنده نگه داشتن [[فکر]] [[حق]]؛ [[مبارزه]] برای [[اجرای قانون]] [[حق]]. بدانند [[مبارزه]] سنتی دارد و اگر بخواهند در [[مبارزات]] خودشان [[پیروز]] باشند، باید [[هدف]] داشته باشند؛ هدفی صریح و روشن و شناخته‌شده و قابل عرضه بر [[مردم]]؛ هدفی قابل [[اعتماد]]؛ هدفی قابل [[پذیرش]]. باید [[استقامت]] داشته باشند؛ نیرومند باشند؛ [[اراده]] [[قوی]] داشته باشند؛ [[فداکار]] باشند؛ جانبازی کنند؛ [[مال]] و [[جان]] [و] هرچه دارند، حاضر باشند در [[راه]] [[هدف]] از دست بدهند و نثار کنند. باید توجه داشته باشند با توجه به اوضاع و احوال زمان و مکان برای [[مبارزه]] خودشان [[راه]] و روش و تاکتیک مناسبی [[انتخاب]] کنند<ref>[[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، به نقل از: جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۵۴.</ref>.

[[آیت الله]] طالقانی نیز در مقاله خود [[مشکلات]] [[اجتماعی]] را آسیب‌شناسی می‌کند. ایشان راه‌حل [[تغییر]] و [[تحول]] ساختاری را با تکیه بر [[آیات جهاد]] در احیای [[روحیه]] مبارزه‌طلبی بر پایه تحلیل دوباره مقوله [[جهاد]] جست‌وجو می‌کند. تنها در این صورت است که یک طبقه بر قوا و نیروهای [[مردم]] [[سلطه]] نخواهد یافت و نیز جلو حرکت [[فکری]] [[جامعه بشری]] را می‌گیرند و دست آنها از دراز شدن به منابع طبیعی که [[خدای عالم]] در دسترس همه قرار داده است باز می‌ماند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۲۲.</ref>. ایشان در این مقاله از [[دستگاه حکومت]] و [[اعمال]] آن [[انتقاد]] می‌کند و بیان حقایق موجود در این رابطه را مرحله‌ای از [[جهاد]] می‌داند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۳۵.</ref>. [[آیت الله]] طالقانی تأکید می‌کند که باید به مستبدان [[پند]] داد و اگر نپذیرند، باید در مقابل آنها [[صف‌آرایی]] کرد. وی از [[علمای دین]] نیز [[انتقاد]] می‌کند که چرا مطالب لازم را درباره [[جهاد]] نمی‌گویند<ref>ر. ک: [[سید محمد بهشتی|بهشتی، سید محمد]]، گفتار عاشورا، ص۱۴۶؛ به نقل از: جلال درخشه، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، ص۲۵۶-۲۵۷.</ref>.

یکی دیگر از آثاری که در این باره وجود دارد، متن [[سخنرانی]] [[شهید مرتضی مطهری]] است که سال ۱۳۹۳ [[هجری قمری]] در [[مسجد]] جامع نارمک ایراد شد. این [[سخنرانی]] در مجله [[مکتب اسلام]] به چاپ رسید. در این [[سخنرانی]] مباحثی مانند [[قداست]]، [[مقام]] و [[منزلت]]، [[جاودانگی]] و [[ثواب]] [[گریه]] بر [[شهید]] مطرح شده است<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۴۳-۴۸۳.</ref>. [[شهید]] در [[اسلام]] از [[جایگاه]] والایی برخوردار است. از نظر [[اسلام]]، هرکس به [[مقام]] و [[درجه]] بشری کشته شده و به یکی از عالی‌ترین و راقی‌ترین درجات و مراتبی که یک [[انسان]] می‌تواند در [[سیر]] صعودی خود بدان دست یابد، رسیده است. در [[عرف]] [[مسلمانان]] [[شهادت]] واژه‌ای [[مقدس]] شمرده شده است. از تعابیر [[قرآن]] و [[احادیث]] و [[روایات اسلامی]] در این زمینه می‌توان [[منطق]] [[اسلام]] را [[شناخت]] و به [[دلیل]] [[قداست]] یافتن آن در [[عرف]] [[مسلمانان]] پی برد<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۴۴.</ref>. علمای [[مبارز]] [[شیعه]] به [[رهبری]] حضرت امام کوشیدند اهمیت، [[جایگاه]] و ابعاد مختلف این آموزه مهم [[اسلامی]] را پس از دهه سی به خوبی برای [[مردم]] تبیین کنند.

چنین برداشت منفعلانه‌ای از [[انتظار ظهور]] دست‌کم برای گروهی از [[شیعیان]] تثبیت شد. این عده به سلب [[مسئولیت اجتماعی]] و ترک [[مبارزه]] [[معتقد]] بودند. آنان به دسته‌ای از [[روایات]] پیش‌گفته، که [[قیام]] و [[انقلاب]] را قبل از [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} [[باطل]] می‌دانست، استناد می‌جستند. این گروه معتقدند: توسعه زمینه‌های منفی در [[جامعه]] همچون تباه‌کاری‌ها و [[ستمگری‌ها]] و [[ایمان]] و [[اعتقاد]] [[مردم]] به [[اسلام]]، دو عامل اساسی تأثیرگذار در [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} است. بنابراین باید این دو عامل را تقویت کرد و ضمن [[ترویج]] زمینه‌های منفی، [[اسلام]] را به توده‌ها شناساند و به یک رشته [[اصلاحات]] [[اعتقادی]] دست زد<ref>منظور آنان از اصلاحات اعتقادی آن است که باید جامعه را درباره افکار مصلح‌نماها و کسانی که فریب بهائیت و بابیت را خورده‌اند روشن کرد تا آنان از مقام و شکوه انتظار آگاه شوند. بنابراین منظور آنان به هیچ وجه اصلاحات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... در جامعه نیست (ر. ک: ع. باقی، در شناخت قاعدین زمان، ص۱۳۰). </ref>. در عین حال، باید در سنگر [[تقیه]] و [[استتار]] و [[سکوت]] و حتی [[تظاهر]] نکردن به [[مخالفت]] با [[دشمن]] و کمینگاه [[صبر]] به سر بریم<ref>ر. ک: ع. باقی، در شناخت قاعدین زمان، ص۱۳۸.</ref> تا [[هنگام ظهور]] فرارسد.

[[استاد مطهری]] به بررسی [[استدلال]] و ریشه‌یابی دیدگاه کسانی می‌پردازد که به [[حق]] اشاعه [[گناه]] و [[فساد]] در [[جامعه]] به منظور [[زمینه‌سازی ظهور]] معتقدند: برداشت قشری [[مردم]]، از [[مهدویت]] و [[قیام]] [[انقلاب مهدی]] [[موعود]] این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج [[ظلم‌ها]] و [[تبعیض‌ها]] و [[اختناق‌ها]] و [[حق‌کشی‌ها]] ناشی می‌شود.... آن‌گاه [که] جز نیروی [[باطل]] نیرویی [[حکومت]] نکند [و] فرد صالحی در [[جهان]] یافت نشود این انفجار رخ می‌دهد و دست [[غیب]] برای [[نجات]] [[حقیقت]]... از آستین بیرون می‌آید. علی‌هذا هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر [[اصلاح]] یک نقطه روشن است و تا در صحنه [[اجتماع]] نقطه روشنی هست، دست [[غیب]] ظاهر نمی‌شود برعکس هر [[گناه]] و هر [[فساد]] و هر [[ظلم]] و هر تبعیضی و هر [[حق‌کشی]]، هر [[پلیدی]]، به [[حکم]] اینکه مقدمه [[صلاح]] کلی است و انفجار را قریب‌الوقوع می‌کند، پس [[بهترین]] کمک به [[تسریع در ظهور]] و [[بهترین]] شکل [[انتظار]]، [[ترویج]] و [[اشاعه فساد]] است. اینجاست که [[گناه]]، هم فال است و هم تماشا! هم [[لذت]] و کام‌جویی است و هم کمک به [[انقلاب مقدس]] نهایی!<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، مجموعه آثار (قیام و انقلاب مهدی {{ع}})، ج۲۴، ص۴۳۷.</ref>.

از آنچه گفته شد، دو دیدگاه عمده درباره [[انتظار فرج]] به دست آمد: یکی کاملاً انقلابی و حرکت‌زا بود، اما دیگری خمودگی، ایستایی و [[عقب‌ماندگی]] را در پی داشت. در سال‌های پیش از [[انقلاب اسلامی]] حضرت امام و یارانشان در [[ترویج]] رویکرد انقلابی کوشیدند و توانستند این دیدگاه را تا حد زیادی همگانی کنند و تسرّی بخشند. [[ترویج]] و گسترش این دیدگاه به حرکت و [[مبارزه]] [[مردم]] کمک شایانی کرد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۲۴.</ref>.

[[حضرت]] [[امام زمان]] و مکان را به منزله دو عنصر تعیین‌کننده در [[اجتهاد]] پویا [[احیا]] کردند: “زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref>. ایشان بر این [[باور]] بودند که باید [[مدیریت]] فردی و [[اجتماعی]] افراد و [[جامعه]] در دست [[مجتهد]] واقعی قرار گیرد. [[مجتهد]] واقعی از نظر ایشان کسی است که افزون بر داشتن ویژگی‌هایی چون [[تقوا]]، [[دانش]] و... ، از برنامه‌ها و [[استراتژی]] [[استکبار]] و سیاست‌های [[حاکم]] بر این [[جهان]] دوقطبی به خوبی [[آگاه]] باشد: آشنایی به [[روش برخورد]] با حیله‌ها و تزویرهای [[فرهنگ]] [[حاکم]] بر [[جهان]]، داشتن [[بصیرت]] و دید [[اقتصادی]]، اطلاع از کیفیت برخورد با [[اقتصاد]] [[حاکم]] بر [[جهان]]، [[شناخت]] [[سیاست‌ها]] و حتی سیاسیون و فرمول‌های دیکته شده آنان و [[درک]] موقعیت و نقاط قوت و [[ضعف]] دو [[قطب]] [[سرمایه‌داری]] و کمونیزم که در [[حقیقت]] [[استراتژی]] [[حکومت]] بر [[جهان]] را ترسیم می‌کنند، از ویژگی‌های یک [[مجتهد]] جامع است. یک [[مجتهد]] باید [[زیرکی]] و هوش و [[فراست]] [[هدایت]] یک [[جامعه]] بزرگ [[اسلامی]] و حتی غیر [[اسلامی]] را داشته باشد و علاوه بر [[خلوص]] و [[تقوا]] و زهدی که در خور [[شأن]] [[مجتهد]] است، واقعاً [[مدیر و مدبر]] باشد<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref>.

بدین‌ترتیب، ایشان برای محو این [[اندیشه]] القاشده از جانب [[استعمار]] به [[مردم]] [[مسلمان]] [[ایران]] که [[بهترین]] [[مجتهد]] کسی است که کاری به [[سیاست]] ندارد، کوشیدند مفهوم [[اجتهاد]] و [[مجتهد]] را بازخوانی کردند. از نظر ایشان، [[حکومت]] در نظر چنین مجتهدی “فلسفه عملی تمامی [[فقه]] در تمامی زوایای [[زندگی]] [[بشریت]] است. [[حکومت]] نشان‌دهنده جنبه عملی [[فقه]] در برخورد با تمامی معضلات [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] و نظامی و [[فرهنگی]] است. [[فقه]]، [[تئوری]] واقعی و کامل اداره [[انسان]] از گهواره تا [[گور]] است”<ref>[[امام خمینی|روح‌الله موسوی خمینی]]، صحیفه نور، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref>. به هر ترتیب، وجود این نوع نگرش به [[اجتهاد]] و [[فقه]] در دهه‌های بیست تا پنجاه توانست [[فقه]] را که تا آن زمان در حوزه مسائل فردی محصور بود، به [[ساحت]] مسائل [[سیاسی]] - [[اجتماعی]] وارد کند و [[مدیریت جامعه]] را به دست آن بسپارد<ref>[[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۳۳۰.</ref>.

# '''[[حمایت از مستضعفان]]''': [[مستضعف]] از ماده [[استضعاف]] به معنای [[ناتوانی]] [[انسان]] از جنبه‌های جسمی، [[فکری]] و [[روحی]] است. [[مستضعفان]] نیز افرادی به شمار می‌روند که بر اثر ستم‌های [[ظالمان]] و [[مستکبران]] از جنبه‌های [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]]، [[اخلاقی]]، [[فکری]]، [[فرهنگی]] و [[سیاسی]] تحت فشار قرار گرفته‌اند و حقوقشان تضییع شده است<ref>ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۴، پاورقی ص۹.</ref>؛ به طوری که [[توانایی]] [[تصمیم‌گیری]] برای [[سرنوشت]] و امور خود را ندارند. [[قرآن مجید]] بارها درباره [[استضعاف]] [[مؤمنان]] به دست [[مستکبران]] [[سخن]] به میان آورده و آنها را به [[مبارزه]] با [[جباران]] [[ترغیب]] کرده است<ref>{{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}} «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>. [[حمایت از مستضعفان]] تکلیفی [[اسلامی]] و شناسایی و [[حمایت]] نهضت‌های آزادی‌بخش با شرایطی خاص، یکی از موضوعات [[حقوق]] بین الملل است<ref>ر. ک: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۳۹۸.</ref>. [[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] به منزله یک [[کشور اسلامی]] “سعادت [[انسان]] در کل [[جامعه بشری]] را [[آرمان]] خود می‌داند و [[استقلال]] و [[آزادی]] و [[حکومت حق]] و [[عدل]] را [[حق]] همه [[مردم]] [[جهان]] می‌شناسد. بنابراین در عین خودداری کامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملت‌های دیگر، از [[مبارزه]] حق‌طلبانه [[مستضعفین]] در برابر [[مستکبرین]] در هر نقطه از [[جهان]] [[حمایت]] می‌کند”<ref>اصل ۱۵۴ قانون اساسی.</ref>. نخستین شرط [[حمایت از مستضعفان]] در مقابل [[مستکبران]]، دخالت نکردن در امور داخلی کشورهاست. بنابر اصل سوم اعلامیه ۲۴ اکتبر ۱۹۷۰ “کشورها طبق منشور [[ملل]] [[متحد]] موظف‌اند در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند”<ref>به نقل از: [[سید محمد هاشمی|هاشمی، سید محمد]]، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، ص۴۰۳.</ref>. این [[تکلیف]] به منزله تعهدی [[حقوقی]] در اصل یادشده، یعنی اصل ۱۵۴ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] لحاظ شده است. چنین حمایتی هیچ‌گونه دخالتی در امور داخلی کشورها به شمار نمی‌آید؛ زیرا تا زمانی که [[ملت‌ها]] برای احقاق [[حق]] خود مصمم نشده‌اند، امکان هیچ‌گونه تغییری در وضع آنها وجود ندارد. هرگاه جامعه‌ای بیدار شد و برای احقاق [[حقوق]] [[مسلم]] خود [[قیام]] کرد، [[حمایت]] از چنین جنبشی که خودجوش است، دخالت به شمار نمی‌رود؛ زیرا [[استحکام]] و [[ثبات]] [[نظام]] به [[حمایت]] و خواست آنها بستگی دارد و زمانی که ملتی خواهان [[استمداد]] ملتی دیگر باشد، از حقوقش استفاده کرده است<ref>ر. ک: سیدجلال‌الدین مدنی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ص۳۴۴.</ref>. بنابراین استمدادطلبی ملتی که [[حقوق]] اساسی آنها تضییع شده، هرگز از موارد دخالت در [[حقوق]] دیگر [[ملت‌ها]] به شمار نمی‌رود. متون [[اسلامی]] درباره مبانی [[عقیدتی]] [[جهاد]] و [[دفاع]] غنای کافی دارد<ref>بند ب ماده {{ع}}اعلامیه اسلامی حقوق بشر؛ الخلق عیال الله فأحب الخلق إلی الله من نفع عیال الله (ر. ک: محمد بن محمد بن اشعث کوفی، الجعفریات (الأشعثیات)، ص۱۹۳.</ref>.