ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای [[قرب]] و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد<ref>{{عربی|الوَلْیُ: مِثْلُ فَلْسِ الْقُرْبُ... وَ قِیلَ (الْوَلْیُ) حُصُولُ الثَّانِی بَعْدَ الْأَوَّلِ مِنْ غَیْرِ فَصْل‏}}، فیومی، المصباح المنیر، ج‏۲، ص۶۷۲.</ref> که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد<ref>از این رو کلمه «ولایت» غیر از مفهوم قرب، معنای ارتباط، پیوند پیدا کردن، با هم جوش خوردن و رابطه پیدا کردن را نیز می‌رساند. در موجودات مادی، شرط تأثیر و تأثر این است که نزدیک هم باشند. وقتی نزدیکی برقرار شد زمینه تأثیر و تأثر هم فراهم می‌شود و یکی در دیگری تصرف می‌کند یا هر دو در هم تصرف می‌کنند. این معنای دیگری است که علاوه بر قرب، از کلمه «ولایت» فهمیده می‌شود. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[در پرتو ولایت (کتاب)|در پرتو ولایت]]، ص۲۶۴.</ref>.

==== معنای اصطلاحی ====

{{اصلی|ولایت}}

[[متکلمان]] واژه‌ «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و [[تصرف]]» گرفته‌اند که [[اطاعت]]، از لوازم معنای آن است. نمونه‌ آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است [[مشاهده]] می‌کنیم. مثلا [[علامه حلی]] ذیل [[آیه ولایت]] درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی ‌است که [[حق تصرف]] دارد و [[خداوند]] آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری‌ که آن را برای خود و [[پیامبر]] ثابت کرده است<ref>{{عربی|والولی هو المتصرف، وقد أثبت له الولایة فی الآیة، کما أثبتها الله تعالی لنفسه ولرسوله {{صل}}}}؛ حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامة، ص۱۱۷.</ref>.

=== واژه‌های همسو ===

==== [[نبوت]] ====

==== [[امامت]] ====

واژه‌ «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی‏» است<ref>{{عربی|و الوِصَایَةُ و الوِصَاءَةُ: مَصْدَرُ الوَصِیِّ}}، المحیط فی اللغة، ج‏۸، ص۲۱۷.</ref>. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند<ref>{{عربی|الواو و الصاد و الحرف المعتلّ: أصلٌ یدلُّ علی وَصلِ شی‏ءٍ بشی‏ء. و وَصَیْتُ الشَّی‏ءَ: وصَلْتُه}}، ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج‏۶، ص۱۱۶.</ref>. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای [[نائب]] گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش [[تصرف]] می‌کند، [[حق تصرف]] داشته باشد. مثل [[اخراج]] و استیفای [[حق]]، یا [[ولایت]] بر [[کودک]] و [[مجنون]]<ref>{{عربی|و الاسم «الْوِصَایَةُ» بالکسر و الفتح، و هی استنابة الْمُوصِی غیره بعد موته فی التصریف فیما کان له التصرف فیه من إخراج حق و استیفائه أو ولایة علی طفل أو مجنون یملک الولایة علیه}}، طریحی، مجمع البحرین، ج‏۱، ص۴۴۰.</ref>. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در [[زمان غیبت]] او یا بعد از وفاتش انجام دهد<ref>{{عربی|و (الوِصایة) بالکسر: مصدر الوَصیّ. و قیل: (الإیصاء) طلب شی‏ء من غیره لیفعله علی غیْبٍ منه حالَ حیاته و بعد وفاته}}، مطرزی، ناصر الدین، المغرب فی ترتیب المعرب، ج‏۲، ص۳۵۸.</ref>. با توجه به [[کلام]] لغویان که ذکر شد، [[ارتباط]] این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای [[وصی]] وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، [[تصرف]] نماید.

== اقسام [[ولایت]] ==

در این باره که «ولایت فقیه» بحث [[کلامی]] است یا [[فقهی]]، میان [[عالمان]] و دانشمندان [[اختلاف]] نظر است. معیار تشخیص کلامی یا فقهی بودن یک مسأله، موضوع آن است. اگر موضوع مسأله، [[فعل خداوند]] باشد کلامی و اگر بایدها و نباید و مربوط به فعل [[مکلف]] باشد، فقهی خواهد بود. با این معیار می‌توان بحث ولایت فقیه را نیز تشیخص داد.

بنابراین، [[ولایت فقیه]] هنگامی‌ مطرح می‌شود که [[مردم]] در [[شناخت]] امور [[زندگی]] و [[اجتماعی]] خود به [[امام]] [[معصوم]] {{ع}} دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در [[حقیقت]]، [[نیابت]] عامّ از امام معصوم {{ع}} را دارد و به معنای سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری است. این بدان سبب است که حضور کامل [[دین]] در جامعۀ انسانی در گرو برپایی حکومت اسلامی است و ضرورت وجود حکومت اسلامی، محدود به [[عصر پیامبر]] {{صل}} یا [[روزگار]] حضور امام معصوم {{ع}} نیست<ref>[[امام خمینی|امام خمینی]]، [[ولایت فقیه - امام خمینی (کتاب)|ولایت فقیه]]، ص۱۹.</ref>. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهم‏ترین مسائل جامعۀ [[شیعی]] است؛ به گونه‌‏ای که اندیشۀ [[سیاسی]] [[پیروان مکتب اهل بیت]] {{ع}} در عصر [[غیبت کبری]] با آن گره خورده است.

ولایت زنان را می‌توان در دو حوزه مطرح کرد:  

# حوزه نخست ولایت زنان بر امور نفسی خود که از جمله آن [[رضایت]] در [[ازدواج]] است. هرچند [[اذن]] ولی در [[نکاح]] شرط است ولی از آن طرف رضایت خود او نیز اهمیت دارد و این دلیل بر آن است که او بر امور [[نفسانی]] خویش [[ولایت]] دارد<ref>{{عربی|ومهما یکن من خلاف فی ولایة المرأة، فإنه یجب علی الولی أن یبدأ بأخذ رأی المرأة. ویعرف رضاها قبل العقد، إذ أن الزواج معاشرة دائمة وشرکة قائمة بین الرجل والمرأة ولا یدوم الوئام ویبقی الود والانسجام ما لم یعلم رضاها ومن ثم منع الشرع إکراه المرأة ـ بکرا کانت أو ثیبا ـ علی الزواج وإجبارها علی من لارغبة لها فیه وجعل العقد علیه قبل استئذانها غیر صحیح ولها حق المطالبة بالفسخ إبطالا لتصرفات الولی المستبد إذا عقد علیها}}، شیخ سید سابق، فقه السنة، ج۲، ص۱۲۹.</ref>  

=== به لحاظ نوعی ===

   

==== ولایت تکوینی ====  

{{اصلی|ولایت تکوینی}}

==== ولایت تشریعی ====  

{{اصلی|ولایت تشریعی}}

== قلمرو ولایت ==

{{اصلی|قلمرو ولایت}}

[[ولایت تشریعی]] (به معنای [[حق تصرف]]) در [[حقیقت]] منحصر به [[خداوند]] است، برخی مراتب آن برای بعضی [[انبیاء]]، [[پیامبر اسلام]] {{صل}}، [[امامان معصوم]] {{ع}} و در [[عصر غیبت]] برای [[فقیه عادل]] [[آگاه]] به مسائل [[زمان]] نیز ثابت است<ref>{{عربی|والولایة التشریعیة فی الواقع منحصرة بالله تعالی، بید انه سبحانه أسندها إلی أولیائه وأنبیائه،... ولایة الله التشریعیة علی أقسام، وإن شئت قلت علی مظاهر: فولایة النبی وآله الأطهار مظهر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الفقهاء والعلماء مظهر أخر من مظاهر هذه الولایة. وولایة الوالدین علی الأولاد مظهر منها أیضا، وولایة الزوج علی زوجته وقیومیته کذلک}}، سید علی عاشور، الولایة التکوینیة لآل محمد {{ع}}، ص۲۸۱.</ref>.

== منشأ ولایت ==

{{اصلی|منشأ ولایت}}

از جمله مباحث مهم وابسته به موضوع «ولایت»، ‌ تحقیق و توجه به منشأ و سبب ولایت است؛ سبب یا اسبابی که ولایت را برای صاحبان آن در خارج محقق می‌سازد. این مسأله را می‌توان در دو فرضیه‌ «[[ولایت خداوند]]» ‌ و «ولایت غیر [[خدا]]» تبیین کرد.

مسئله [[ولایت]] نیز چنین است؛ یعنی کسی که به توحید معتقد است، اما به ولایت [[اعتقاد]] ندارد؛ یک شرط قبولی عمل را دارد و سایر شرایط را ندارد. روشن است که تا وقتی تمام شرایط قبولی عمل جمع نباشد، آن عمل مقبول نخواهد بود. پس توحید شرط لازم و اساسی قبولی اعمال است؛ ولی شرط کافی و منحصر نیست.

آقای [[عبدالله بن باز]] صریحاً در فتوایی اظهار کرده است: کسی که [[گواهی به توحید]] و [[شهادت]] به [[رسالت پیامبر]]{{صل}} دهد، ولی یکی از نواقض [[اسلام]] را به جا آورد، مثل آن‌که [[خدا]] یا رسولش را [[ناسزا]] گوید یا [[دین]] را مسخره کرده یا منکر [[وجوب]] [[نماز]] یا [[تحریم]] [[زنا]] یا مثل آن گردد، به [[اجماع]] [[مسلمانان]] [[تکفیر]] می‌شود؛ گرچه به [[وحدانیت]] و [[رسالت]] محمد از جانب خدا شهادت دهد و نماز بخواند و [[روزه]] بگیرد؛ زیرا این [[گواهی]]، گوینده آن را هنگامی نگه می‌دارد و خونش را محفوظ دارد که به معنای آن عمل کند و [[حق]] آن را ادا نماید؛ ولی اگر با آن [[مخالفت]] کرده و حقش را ادا ننماید، [[خون]] و مالش محفوظ نخواهد بود<ref>پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های سلفی؛ به نقل از: موسوعة امام المسلمین فی القرن العشرین، ج۴، ص۵۰۹.</ref>.

در واقع هر پاسخی که در [[عدم قبولی اعمال]] شخص [[خداباوری]] که به نبوت [[پیامبر]]{{صل}} [[معتقد]] نیست، گفته شود، درباره امامت نیز جاری خواهد بود؛ چراکه به باور شیعه، امامت و ولایت ائمه{{عم}} [[تالی]] تلو و ادامه [[نبوت پیامبر اسلام]]{{صل}} است<ref>ر.ک: مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۹۱۸.</ref>. همان‌طور که اعمال کسی که به نبوت باور ندارد، پذیرفته نیست، اعمال شخصی که اعتقاد به ولایت و امامت ندارد نیز پذیرفته نخواهد بود.

بنابراین هر یک از [[شهادتین]] و ولایت، مشروط به دیگری است و تا آنها یکجا جمع نباشند، [[اسلام واقعی]] محقق نخواهد شد؛ زیرا همان‌گونه که در بخش تبیین مسئله بیان شد، [[اسلام]] مرکبی است که با انتفای هر جزئی از آن، کل منتفی می‌شود. اگر [[ولایت]] نباشد آن اسلام و [[ایمانی]] که [[پیامبر]]{{صل}} از سوی [[خداوند]] آورده است، منتفی می‌شود؛ همچنین ولایت بدون [[ایمان]] و [[توحید]]، ولایت نخواهد بود و سودی نخواهد داشت<ref>ر.ک: کلینی، کافی، ج۳، ص۱۸۷-۱۹۳.</ref>.<ref>[[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال (مقاله)| مقاله «پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۶]]، ص۱۱۶.</ref>

بنابراین هرچند [[اسامی ائمه]]{{عم}} در [[روایات اهل تسنن]] ذکر نشده است، اما روایاتی از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل شده است که جز بر ایشان قابل تطبیق و [[تفسیر]] نیست. بر این اساس از طریق [[قرآن]] و تفسیر و [[سنت رسول خدا]]{{صل}} می‌توان [[ولایت]] و [[امامت ائمه اثناعشر]]{{عم}} را [[اثبات]] کرد.

کلیات امامت در آیاتی از قبیل این آیات مطرح شده است: {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا}}<ref>«و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref>؛ ولی تبیین مصادیق آن به [[پیامبر]]{{صل}} واگذار شده است.

ثالثاً در پاسخ به این‌گونه اظهارات می‌توان پاسخ نقضی نیز ارائه کرد؛ چراکه بسیاری از [[اعتقادات]] [[اهل سنت]] و [[وهابیان]] نیز - که بدان‌ها سخت پای‌بندند و مهم‌تر از فروعات، از جمله نماز، است - در هیچ آیه‌ای از [[قرآن]] نه به‌صورت صریح و نه حتی اشاره و ضمنی نیامده است<ref>عابدی، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، ص۱۴۳.</ref>! از جمله [[عصمت پیامبر اسلام]]{{صل}}<ref>از دیدگاه اندیشمندان اهل تسنن، عصمت انبیا و در رأس آنها پیامبر اسلام{{صل}} از ضروریات دینی به شمار می‌رود؛ (شربینی، رد شبهات حول عصمة النبی{{صل}}، ص۷) اما در حدود و ثغور آن میان آنان اختلاف وجود دارد و آنان دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه ارائه کرده‌اند؛ (ر.ک: فخررازی، عصمة الأنبیاء، ص۲۶-۲۸) البته آنها اجماع دارند که پیامبران در دریافت و ابلاغ وحی و احکام الهی معصوم هستند و تحریف و خیانت در این باره نه عمداً و نه سهواً جایز نیست. (ر.ک: عصمة الأنبیاء، ص۲۶؛ رد شبهات حول عصمة النبی{{صل}}، ص۷۴۶) کتاب اخیر در خصوص عصمت پیامبر اسلام{{صل}} و نقد و بررسی شبهات پیرامون آن نگارش شده است. در این کتاب مؤلف دایره عصمت را گسترش داده و در خاتمه، عصمت پیامبر{{صل}} از هر سوء و شری در عقیده و قلب قبل و بعد نبوت، عصمت از تسلط و وسوسه‌های شیطانی، عصمت از هر ضرر و سوئی درباره عقل پیامبر، حتی قبل از نبوت، عصمت از سوء خلق و اخلاق بد، عصمت در اجتهاد و سلوک و رفتار و گفتار و... را نتیجه گرفته است. (ر.ک: رد شبهات حول عصمة النبی{{صل}}، ۷۴۵-۷۴۷).</ref>، [[خلافت]] خلفای ثلاثه یا مسئله [[عدالت]] صحابه<ref>اهل [[تسنن]] با اندک اختلافی همه [[صحابه]] را [[عادل]] می‌دانند. (ر.ک: [[ابن عبدالبر]]، [[الاستیعاب]] فی معرفة الأصحاب، ج۱، ص۲؛ [[ابن حجر عسقلانی]]، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج۱، ص۱۷و ۲۲؛ [[عسکری]]، الصحابی و عدالته، ص۱۹-۲۳؛ شربینی، [[عدالة]] الصحابة [[رضی]] [[الله]] عنهم و دفع الشبهات، ص۶، ۱۹ و ۲۳؛ [[حسینی]] میلانی، محاضرات فی الاعتقادات، ج۲، ص۱۶۳ و ۱۶۴).

مسئله [[عدالت صحابه]] به‌قدری برای [[اهل تسنن]] مهم است که معتقدند هرگونه [[انتقاد]] و [[عیب‌جویی]] و [[بدزبانی]] ([[طعن]] و [[جرح]]) درباره عدالت صحابه، موجب [[تزلزل]] بنای [[اسلام]]، ویرانی ارکان [[شریعت]]، تردید در [[صحت]] [[قرآن]] و از بین رفتن [[اعتماد]] به [[سنت رسول خدا]]{{صل}} است. (عدالة الصحابة رضی الله عنهم و دفع الشبهات، ص۱۱۸) شاید به همین جهت است که آنان طاعن به [[صحابه]] را [[زندیق]] یا ملحد و سابّ صحابه را [[کافر]] یا [[فاسق]] و [[گمراه]] می‌دانند. (عدالة الصحابة رضی الله عنهم و دفع الشبهات، ص۱۱۸-۱۲۱).</ref> که از اصول اساسی [[اهل سنت]] و از [[نماز]] مهم‌تر است<ref>[[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال (مقاله)| مقاله «پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۶]]، ص۱۳۰.</ref>.

همان‌طور که از مطالب پیشین روشن شد، [[شیعه]] هرگز قائل نیست که ولایت اصل و اساس دین و مهم‌تر و اساسی‌تر از توحید و [[شهادتین]] است؛ بلکه به [[اعتقاد شیعه]]، توحید اصل و [[اساس دین]] بوده و [[نبوت]] و [[ولایت]] از توابع آن و در طول و ادامه آن است<ref>حسینی میلانی، الإمامة فی أهم الکتب الکلامیة، ص۱۵۳.</ref>. اساساً بدون [[توحید]] و نبوت، ولایت معنایی ندارد. استناد این مطلب که [[شیعه]] ولایت را اصل و اساس دین می‌شمارد، [[تهمت]] و افترایی بیش نیست.

هنگامی [[آیه مودت]] نازل شد، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود که [[جبرئیل]] گفت: «ای محمد{{صل}} برای هر [[دینی]] اصل و رکن و اساسی است و نیز فرع و بنیان (بنایی) است. به‌راستی اصل و اساس دین کلمه {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}} است و فرع و بنیان آن، [[محبت]] شما [[اهل بیت]]{{عم}} در آنچه موافق [[حق]] و [[دعوت]] به سوی آن است.

وهابیون پنداشته‌اند که [[شیعیان]] معتقدند ولایت و [[محبت اهل بیت]]{{عم}} اصل و [[اساس دین]] و مقدم بر توحید است. ازاین‌رو [[روایت]] فوق را متناقض با [[عقیده]] آنان دانسته‌اند؛ درحالی‌که این تناقض ناشی از عدم [[درک]] صحیح آنان از [[روایات]] مزبور است.

[[شیعیان]] معتقدند که [[قبولی اعمال]] افزون بر اینکه مشروط به [[باور]] به توحید و نبوت است، مشروط به [[اعتقاد]] به ولایت نیز هست و تا [[ولایت ائمه]]{{عم}} پذیرفته نشود، شرایط قبولی اعمال کامل نبوده و لذا [[اعمال]] مقبول نخواهد شد<ref>[[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال (مقاله)| مقاله «پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۶]]، ص۱۳۴.</ref>.

{{منابع}}

# [[پرونده:11146.jpg|22px]] [[امام خمینی|امام خمینی]]، [[ولایت فقیه - امام خمینی (کتاب)|'''ولایت فقیه''']]

# [[پرونده:IM010365.jpg|22px]] [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[در پرتو ولایت (کتاب)|'''در پرتو ولایت''']]

# [[پرونده:IM010361.jpg|22px]] [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[حکیمانه‌ترین حکومت (کتاب)|'''حکیمانه‌ترین حکومت''']]

# [[پرونده:136892.jpg|22px]] [[جعفر سبحانی|سبحانی، جعفر]]، [[منشور جاوید ج۳ (کتاب)|'''منشور جاوید ج۳''']]

# [[پرونده:426310763.jpg|22px]] [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی (کتاب)|'''کلام نوین اسلامی''']]

# [[پرونده:1100672.jpg|22px]] [[علی اصغر نصرتی|نصرتی، علی اصغر]]، [[نظام سیاسی اسلام (کتاب)|'''نظام سیاسی اسلام''']]

# [[پرونده:21254.jpg|22px]] [[محمد ابراهیم ضرابی‌ها|ضرابی‌ها، محمد ابراهیم]]، [[مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان (مقاله)|'''مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان''']]، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷

# [[پرونده:IM010373.jpg|22px]] [[سید محمد نجفی|نجفی، سید محمد]]، [[ولایت زن در کتاب و سنت (مقاله)|'''ولایت زن در کتاب و سنت''']]، فصلنامه تخصصی طهورا، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵

# [[پرونده:IM009895.jpg|22px]] [[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال (مقاله)|مقاله «پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|'''موسوعه رد شبهات ج۱۶''']]

{{پایان منابع}}