←منابع
(←مقدمه) |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهامزدایی |
||
خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
== هدفداری [[خلقت جهان]] == | == هدفداری [[خلقت جهان]] == | ||
[[خداوند تبارک و تعالی]] [[جهان هستی]] را به نحو احسن و اکمل ترسیم نموده است و لذا هدفی بر وجود آن محقق است؛ زیرا [[خداوند]] به مقتضای [[حکمت]] و [[اصلح]] عمل میکند و نمیتوان صفت حکمت را برای خداوند قائل بود و فعل او را [[بیهدف]] دانست. غالب [[فلاسفه]] معتقدند غایت و غرض فعل مطلق خداوند، تنها [[ذات الهی]] است و محال است خداوند تبارک و تعالی در ایجاد عالم هستی غیر از ذات خود و ظهور و تجلی آن هدفی داشته باشد<ref>[[بهروز محمدی منفرد|محمدی منفرد، بهروز]]، [[جهانشناسی اسلامی (مقاله)| مقاله «جهانشناسی اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص۲۰۷.</ref>. | [[خداوند تبارک و تعالی]] [[جهان هستی]] را به نحو احسن و اکمل ترسیم نموده است و لذا هدفی بر وجود آن محقق است؛ زیرا [[خداوند]] به مقتضای [[حکمت]] و [[اصلح]] عمل میکند و نمیتوان صفت حکمت را برای خداوند قائل بود و فعل او را [[بیهدف]] دانست. غالب [[فلاسفه]] معتقدند غایت و غرض فعل مطلق خداوند، تنها [[ذات الهی]] است و محال است خداوند تبارک و تعالی در ایجاد عالم هستی غیر از ذات خود و ظهور و تجلی آن هدفی داشته باشد<ref>[[بهروز محمدی منفرد|محمدی منفرد، بهروز]]، [[جهانشناسی اسلامی (مقاله)| مقاله «جهانشناسی اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص۲۰۷.</ref>. | ||
==[[آفرینش]] [[مادیات]]== | |||
در [[احادیث]] [[امام علی]]{{ع}}، از [[جهانشناسی]] یا بازشناختن [[طبیعت]] و آفرینش [[عالم ماده]] سخن بسیار رفته است. اگر مراتب هستی را عبارت از [[خالق]]، [[عقول]]، [[نفوس]]، هیولی، طبیعت، [[جسم]]، [[فلک]]، عناصر و موجودات زمینی بدانیم، در میان مراتب هستی تنها بحث از خالق و عقول و نفوس مربوط به مجردات یا [[عالم غیب]] است و از دیگر مرتبهها باید در [[عالم شهادت]] سخن گفت. در اینجا، ما طبیعت یا کیان و آفرینش موجوداتی را به [[پژوهش]] مینهیم که [[امیر مؤمنان]]{{ع}} در گفتار خویش آنها را به بررسی گذارده است. | |||
نخست باید دانست که [[امامان]] در مباحث مربوط به [[خلقت]] تنها آنچه را که مربوط به [[هدایت]] است باز مینمایند و وظیفهای دیگر ندارند. البته ممکن است از باب [[لطف]]، دانشهایی را درباره مسائل مربوط به آفرینش در اختیارمان نهند. [[شاهد]] این [[حقیقت]]، [[حدیثی]] است که میفرماید [[زراره]] و هشام درباره هوا [[اختلاف]] داشتند که آیا مخلوق است یا خیر. برخی [[شیعیان]] این اختلاف را به [[گوش]] [[حضرت امام صادق]]{{ع}} رساندند. [[امام]] فرمود: «این اختلاف چون باعث [[گمراهی]] نمیشود، اختلافی مهم نیست». و بدینسان، پاسخی درباره اختلاف بر زبان نیاورد و در این باره که آیا هوا مخلوق است یا نه، هیچ نگفت<ref>بحار الانوار، ج۵۷، ص۱۸۲.</ref>: | |||
[[ابن میثم]] میگوید: | |||
علت آنکه امام پاسخ مسئله را بازنگفتند، این است که [[اولیای الهی]] تنها موظفند [[راه خدا]] را آشکار کنند و باید [[مردم]] را بر [[صراط مستقیم]] نگاه دارند. آنان تنها به یکی از دو چیز مینگرند: اول آنچه آشکارا موجب هدایت میشود و دوم آنچه باعث بازگشت به راه خدا میگردد. اما اینکه هوا مخلوق است یا قدیم، سودی چندان به مباحث [[توحید]] یا [[معاد]] نمیرساند و از اینرو [[جهل]] به آن زیانبار نیست<ref>ابن میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴۱.</ref>. | |||
بنابراین، میتوان گفت که [[نهج البلاغه]]، کتاب [[طبیعیات]] و کیهانشناسی نیست، بلکه [[کتاب هدایت]] است، هر چند از دانشهای طبیعی و کیهانی نیز در آن سخن رفته است.<ref>[[احمد عابدی|عابدی، احمد]]، [[خلقت - عابدی (مقاله)|مقاله «خلقت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]] ص ۳۵۵.</ref> | |||
==[[آفرینش آسمان]]== | |||
گاه مراد از واژه «[[سماء]]» مطلق جهت بالا است و گاه به معنای مجردات است، در برابر [[ارض]] که مراد از آن [[مادیات]] است. گاه نیز مقصود از «سماء» افلاک و کواکب و اجرامند که مادیاند، ولی [[جسم]] زمینی نیز نیستند و احکامی دیگر دارند. در [[خطبه]] نخست [[نهج البلاغه]] آمده است: | |||
[[خدای پاک]]، فضاهای شکافته و کرانههای کافته و هوای به [[آسمان]] و [[زمین]] راه یافته را پدید آورد و در آن آبی روان کرد؛ آبی که موجهایش یکدیگر را میشکست و هر یک بر دیگری مینشست. آب را بر پشت بادی نهاد سخت وزنده و هر [[پایداری]] را در هم شکننده.... سپس بادی نازا آفرید تا پیاپی و سخت بوزید و.... از آن [[هفت آسمان]] برآورد، فروزین آسمان موجی از سیلان بازداشته، زَبَرین سقفی محفوظ... میان آسمانهای زبرین را بگشود و از گونهگون فرشتگانش پر نمود...<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱، ترجمه دکتر شهیدی، ص۳.</ref>. | |||
اگر کسی [[فرشتگان]] را موجوداتی مجرد از ماده و [[احکام]] آن بداند – چنانکه عموم [[فلاسفه]] معتقدند - در این صورت معلوم است که مراد از [[آسمانها]] نیز [[عوالم]] مجردات است؛ به ویژه آنکه [[امام]] از بالای آسمان سخن گفته است. و اگر کسی فرشتگان را دارای جسم مثالی و لطیف بداند – چنانکه [[محدثان]] معتقدند - در این صورت میتوان آسمانها را بر معنای مادی آن حمل کرد. در برخی [[روایات]] امام آمده است که آسمانها از آب [[آفریده]] شدهاند و در برخی دیگر آمده است که از دخان. نقل است که روزی [[امام علی]]{{ع}} [[سوگند]] میخورد به کسی که آسمان را از [[دود]] و آب آفریده است<ref>بحارالانوار، ج۵۸، ص۸۸.</ref> و در [[حدیثی]] دیگر آمده است که از آن حضرت پرسیدند: «آسمانها از چه آفریده شدهاند؟» فرمود: «از بخار آب»<ref>بحارالانوار، ج۵۸، ص۸۸ و ص۱۰۴؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۷۷۰.</ref>. بنابر روایاتی دیگر از آن حضرت این بخار همانند دود بوده و از اینرو، هم تعبیر «دخان» صحیح است و هم تعبیر آب و بخار<ref>{{متن حدیث|عن علي{{ع}}: فثار من الماء بخار كالدخان فخلق منه السموات...}}؛ (جزایری، نعمت الله، الانوار النعمانیه) و {{متن حدیث|عن علي{{ع}}: ان الله لما اراد خلق السماء و الارض خلق جوهرا اخضر، ثم ذابه فصار ماء مضطرباً ثم اخرج منه بخاراً كالدخان فخلق منه السماء}}. (کیدری، شرح نهج البلاغه) در تفسیر فرات کوفی، آمده است: {{متن حدیث|عن علي{{ع}}: ان الله بدا له ان يخلق فضرب بامواج البحور فثار منها مثل الدخان}}.</ref>. در روایاتی پرشمار آمده است که [[خداوند]] همه چیز را از آب آفرید<ref>بحارالانوار، ج۴۰، ص۲۲۴: {{متن حدیث|سَأَلَهُ{{ع}} رَأْسُ الْجَالُوتِ بَعْدَ مَا سَأَلَ أَبَا بَكْرٍ فَلَمْ يَعْرِفْ مَا أَصْلُ الْأَشْيَاءِ فَقَالَ{{ع}}: هُوَ الْمَاءُ}}؛ نیز: بحار الانوار، ج۵۷، ص۹۲: قال علی{{ع}}: {{متن قرآن|كَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ}} {{متن حدیث|حين الارض و...}}؛ نیز: بحار الانوار، ج۵۷، ص۹۶ و ۶۶.</ref>؛ اما روشن است که مقصود از آب در این [[روایات]] آب مادی نیست، بلکه باید این آب اشارت به چیزی دیگر باشد. [[ابن میثم بحرانی]] میگوید: «آب متلاطم اشارت است به کمالاتی که از [[خدای متعال]] بر اشیا فیضان مییابند و باد کنایه از [[قدرت الهی]] است». سپس میگوید: | |||
[[فیض الهی]] مانند آب است که سیلان دارد و بر هر چیزی که قابل باشد، جاری میشود و قوام هر چیز به آن فیض الهی است؛ همچنانکه در [[عالم ماده]] قوام هر موجود زندهای به آب است. از این رو، [[ابن عباس]] گفته است که مقصود از آب در [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا}}<ref>«از آسمان آبی فرو باراند آنگاه رودهایی -هر یک به گنجایی خویش- روان شد و سیلاب با خویش کفی انبوه فرا آورد و آنچه در آتش میگدازند تا زینتی یا کالایی به دست آورند، (نیز) کفی همانند آن (کف سیلاب) است؛ بدینگونه خداوند درست و نادرست را مثل میزند؛ باری، کف، کنار میرود اما آنچه مردم را سودمند افتد در زمین باز میماند؛ بدینگونه خداوند مثل میزند» سوره رعد، آیه ۱۷.</ref> [[علم]] است و مقصود از ظرف، دلهای [[مردم]] است. احتمال دارد مراد از باد، [[عقل اول]] باشد که حامل [[فیض الهی]] است<ref>ابن میثم، بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴۳.</ref>. | |||
در روایاتی که درباره آغاز [[خلقت]] در دست داریم، گونهای ابهام و [[اجمال]] به چشم میآید و شاید بزرگان [[معصوم]]{{ع}} مصلحتی در این ابهام میدانستهاند و از این رو، موضوع را باز ننمودهاند. نکته دیگر آنکه از برخی [[روایات]] بر میآید که خلقت زمینی پیش از [[آسمانها]] بوده است؛ مانند روایتی که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} میفرماید: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ الْأَرَضِينَ خَلَقَهَا قَبْلَ السَّمَاوَاتِ}}<ref>بحار الانوار، ج۵۷، ص۸۵ و ص۸۹.</ref>. روایاتی دیگر نیز نقل شدهاند که بنابر آنها خلقت آسمانها پیش از خلقت [[زمین]] بوده است<ref>بحار الانوار، ج۵۷، ص۲۲ و ص۱۶۹، ح۱۱۲. نیز ر.ک: نهج البلاغه، خطبه ۱.</ref>. احتمال دارد مراد روایاتی که خلقت زمین را مقدم دانستهاند، این باشد که خلقت به معنای تقدیر است؛ یعنی [[خدای متعال]] زمین را پیش از [[آسمان]] تقدیر کرد؛ زیرا علت غایی وجوداً متأخر است، اما تصوراً و ذهناً مقدم. احتمال دیگر آن است که از باب اهمیت باشد و نیز این احتمال هست که تنها ترتیب در ذکر باشد نه ترتیب در وقوع و [[واقعیت]] خارجی. | |||
نکتهای که [[شایسته]] است مذکور آید این است که در [[قرآن کریم]] و روایات، بارها عبارت «[[هفت آسمان]] به کار رفته است اما عبارت «هفت زمین» در [[قرآن]] نیست؛ هرچند در روایات هست؛ چنانکه [[حضرت علی]]{{ع}} فرموده است: {{متن حدیث|سُبْحَانَ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِيهِنَّ وَ رَبَّ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ مَا فِيهِنَّ}}<ref>سماهیجی، عبدالله، الصحیفة العلویة المبارکه، ص۱۱۵.</ref>. [[حقیقت]] هفت آسمان به صورت [[یقینی]] و [[قطعی]] برای ما روشن نیست و تنها چند احتمال درباره آن به [[ذهن]] میرسد. الف. مقصود از هفت آسمان کثرت آنها باشد؛ ب. هفت آسمان به معنای [[قمر]]، عطارد، [[زهره]]، [[شمس]]، مریخ، مشتری و زحل باشد؛ ج. تنها یک [[آسمان]]، آسمان [[دنیا]] است و شش آسمان دیگر مربوط به مجردات است؛ د. مراد فلکهای مختلف است و شاید مقصود از عبارت {{متن حدیث|وَ مَا فِيهِنَّ}} [=آنچه در [[آسمانها]] است] فرشتگانی است که ساکن آسمانهایند و [[خطبه]] نخست [[نهج البلاغه]] به آن تصریح دارد. مقصود از هفت [[زمین]] نیز محتمل است «هفت اقلیم» باشد؛ زیرا در [[علم]] هیئت، نیمکره شمالی را بر اساس عرض جغرافیایی از عرض صفر تا عرض ۹۰ درجه به هفت قسمت تقسیم کردهاند. [[آیتالله]] شعرانی هفت زمین را به هفت اقلیم [[تفسیر]] کرده است<ref>رازی، ابو الفتوح، تفسیر ابو الفتوح رازی، ج۳، ص۲۸۶.</ref>. | |||
[[احکام]] و اوصاف آسمان نیز موضوعی درخور [[اندیشه]] است. در [[قرآن کریم]] اوصافی برای آسمان آمده است که عبارتند از: دخان بودن، [[آراستن]]، استوا، چند لایه یا طباق بودن، رفیع بودن، بیستون بودن، در حال گسترش بودن، سقف محفوظ بودن، بنا بودن و قرار داشتن کار هر آسمان در همان آسمان. اما [[امیرمؤمنان]]{{ع}} احکامی گوناگون برای آسمان بیان کرده است که به عنوان نمونه [[شایسته]] است این احکام را از [[خطبه ۹۱]] نهج البلاغه بیرون کشیم: [[منظم]] بودن آسمانها، نبود شکاف، آسان بودن صعود و [[نزول فرشتگان]]، [[دود]] متراکم، [[حفظ]] هر جزء به وسیله جزء دیگر، حفظ آسمانها به وسیله شهابها، [[تسلیم]] [[فرمان خدا]] بودن، [[آیه]] بودن [[خورشید و ماه]] و منظم بودن حرکت آنها، پدید آمدن شب و [[روز]] بر اثر حرکتها، وجود [[ستارگان]] پرشمار و اینکه [[فلک]] هر آسمانی در آن جای گرفته است<ref>علاوه بر خطبه ۹۱ نهج البلاغه، ر.ک: نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، ج۲، ص۱۹۶، خطبه ۲۰۶.</ref>. | |||
در اینجا از توضیح و تفسیر یکایک این ویژگیها خودداری میکنیم و تنها به «فلک» میپردازیم. واژه «فلک» در قرآن کریم و [[روایات]] بسیار به کار رفته است. مقصود از فلک، مدار حرکت سیاره است. یکی از [[دلایل]] آنکه مقصود از «فلک» مدار حرکت سیارات است و فلک عبارت از امر مجسم نیست، این است که [[حضرت علی]]{{ع}} میفرماید: {{متن حدیث|إنّ للشّمس ثلاثمأة و ستين برجا}}<ref>بحار الانوار، ح۵۸، ص۱۴۱ و ۱۴۸.</ref>؛ «[[خورشید]] را ۳۶۰ [[برج]] است». و این همان ۳۶۰ درجه مسیر خورشید در دایره منطقة البروج است که هر [[روز]] تقریباً - و نه تحقیقاً یک درجه [[سیر]] میکند. | |||
درباره [[نجوم]] و [[ستارگان]] [[آسمان]] در [[حدیثی]] از [[امیرمؤمنان]]{{ع}} آمده است که هر یک شهری همانند شهرهای زمینیاند و عمودی از [[نور]] آنها را به هم پیوسته است<ref>سفینة البحار، ج۲، ص۵۷۴، ماده نجم.</ref>. در اینجا [[امام]] اولاً از وجود شهرهایی دیگر در کرات آسمانی خبر داده و ثانیاً از نوری سخن گفته که آنها را احاطه کرده است و ثالثاً وجود [[حیات]] را در آنها مسلم شمرده است. البته از این [[حدیث]] میتوان به وجود عالمهایی چندگانه نیز راه یافت. همچنین در جایی دیگر، از خسمه متحیره سخن گفته و آن را توضیح داده است<ref>طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۴۶، ذیل آیه شریفه {{متن قرآن|فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ}} [«نه، سوگند به اختران فراگرد» سوره تکویر، آیه ۱۵]. برای معنای آن رجوع شود به: درر الفوائد، تعلیقه مرحوم آملی بر شرح منظومه، ص۳۷۸.</ref>. نیز در جایی دیگری به موضوع تنجیم پرداخته و [[تکفیر]] [[منجمان]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۷۹؛ طبرسی، ابو منصور احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۳۵۷.</ref>. ولی باید توجه داشت که میان [[علم]] «هیئت» و «تنجیم» تفاوتی بسیار است. مباحث ریاضی مربوط به مقدار حرکت ستارگان و سیارات و [[زمین]] را، «هیئت» گویند و نسبت دادن حوادث زمینی به حرکت اجرام سماوی و اینکه آنها علت تامه سعد و نحس حوادث زمینند، «تنجیم» است و [[شرع]] [[مقدس]] این [[دانش]] را به شدت [[نکوهش]] کرده و پذیرفتنش را در حد [[کفر]] دانسته است. | |||
مهمترین نکته درباره [[آفرینش آسمان]]، که به گونه مستقیم با موضوع [[هدایت]] در [[ارتباط]] است، [[باطل]] نبودن [[خلقت]] آسمان و زمین است. آفرینش آسمان «[[آیه]] و نشانه»ای بر وجود [[خدای متعال]] و [[علم]] و [[حکمت]] و غرض [[الهی]] است. در [[جهانشناسی]] [[دینی]] باید به مبانی [[تفکر]] دینی درباره چگونگی [[خلقت]] و تلقی [[شرع]] از این موضوع توجه داشت. | |||
[[جهان]] خلقت را هم میتوان مستقلانه و تنها برای دانستن به [[پژوهش]] نهاد و هم میتوان برای [[تسخیر]] و بهره جستن از آن مطالعه کرد و نیز میتوان برای ترسیم [[نظام فکری]] و استدلالی بدان نگریست. در تفکر دینی باید خلقت را کتابی سرشار از رمز و [[راز]] الهی دانست و مطالعه آن را مرحلهای از مراحل [[سیر و سلوک]] برشمرد. خلقت [[آسمانها]] را باید بدینگونه مطالعه کرد که وسیلهای برای رسیدن به [[ماورای طبیعت]] است و دستگاه [[معرفتی]] و نظام فکری خود را از [[دل]] [[طبیعت]] بیرون کشید و به موجودات غیر مادی رسید. پس این خلقت [[آسمان]] و [[زمین]] نردبان رسیدن به عالم [[معنویت]] و معقول است. [[حضرت علی]]{{ع}} میفرماید: {{متن حدیث|و لا خلق السموات و الأرض و ما نرى فيهما من عجائب آياتهما باطلا ذلك ظن الذين كفروا فويل للذين كفروا من النار}}<ref>نهج السعاده، ج۲، ص۳۰۷، خطبه ۲۴۰.</ref>. و نیز فرموده است: {{متن حدیث|أشهد أن السموات و الارض و ما بينهما آيات تدل عليك}}<ref>نهج السعاده، ج۶، ص۴۲، دعای ۱۰ و ص۲۷۴، دعای ۶۲.</ref>. و نیز میفرماید: {{متن حدیث|أشهد أن السموات و الأرض آيات دالات عليك، تشهد لك بما وصفت به نفسك، و تؤدي عنك حجتك، تقر لك بالربوبية آثار قدرتك و معالم تدبيرك الذي تجليت به لخلقك... فهي على اعترافها بك شاهدة على أنك لا تحيط بك الصفات و لا تدركك الأوهام و أن حظ الكفر منك الإعتراف بك و التوحيد لك}}<ref>نهج السعاده، ج۳، ص۵۸، خطبه ۱۴.</ref>. | |||
در این [[خطبهها]] و امثال آنها [[امام صادق]]{{ع}} خلقت آسمانها را آیتی بر [[خداوند]] و [[صفات الهی]] میداند. نکته مهم آن است که [[امام]] آسمان و زمین را [[آیت]] و تجلی خداوند میداند. هر چند واژههای معلول و علت در برخی [[خطبههای نهج البلاغه]] دیده میشوند، روشن است که به معنای [[فلسفی]] و امروزی آنها نیست. بهترین تعبیر برای بیان رابطه [[خالق]] و مخلوق دو واژه «[[آیت]]» و «تجلی» است.<ref>[[احمد عابدی|عابدی، احمد]]، [[خلقت - عابدی (مقاله)|مقاله «خلقت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]] ص ۳۵۶.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
خط ۳۱: | خط ۵۶: | ||
# [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل]]، [[جهان (مقاله)|جهان]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰''']] | # [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل]]، [[جهان (مقاله)|جهان]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰''']] | ||
# [[پرونده:1100618.jpg|22px]] [[بهروز محمدی منفرد|محمدی منفرد، بهروز]]، [[جهانشناسی اسلامی (مقاله)| مقاله «جهانشناسی اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|'''منظومه فکری امام خمینی''']] | # [[پرونده:1100618.jpg|22px]] [[بهروز محمدی منفرد|محمدی منفرد، بهروز]]، [[جهانشناسی اسلامی (مقاله)| مقاله «جهانشناسی اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|'''منظومه فکری امام خمینی''']] | ||
# [[پرونده:136899.jpg|22px]] [[احمد عابدی|عابدی، احمد]]، [[خلقت - عابدی (مقاله)|مقاله «خلقت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||