ابوحمزه ثمالی در تراجم و رجال: تفاوت میان نسخه‌ها

به تصریح [[شیخ صدوق]]، [[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]]، ابوحمزه ثمالی در سال ۱۵۰ هجری قمری [[وفات]] یافته؛ ولی به [[تاریخ]] ولادت وی اشاره‌ای نکرده‌اند<ref>رجال النجاشی، ص۱۱۵، ص۲۹۶: {{عربی|مات سنة خمسین و مائة؛ رجال الطوسی، ص۱۱۰، (ش (۱۰۸۳) و ص۱۷۴، (ش ۲۰۴۷): {{عربی|مات سنة خمسین و مائة}}؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۴۴: {{عربی|و توفی سنة خمسین و مائة،...، قد لقی أربعة من الأئمة: علی بن الحسین، و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر{{عم}}}}.</ref>؛ بعضی از نویسندگان به استناد [[روایت]] [[کشف الغمه]]<ref> کشف الغمه، ج۲، ص۲۴۵: {{متن حدیث|وَ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ{{ع}} يَقُولُ لَا وَ اللَّهِ لَا يَرَى أَبُو جَعْفَرٍ بَيْتَ اللَّهِ أَبَداً فَقَدِمْتُ الْكُوفَةَ فَأَخْبَرْتُ أَصْحَابَنَا [بِذَلِكَ] فَلَمْ يَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فَلَمَّا بَلَغَ الْكُوفَةَ قَالَ لِي أَصْحَابُنَا فِي ذَلِكَ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا يَرَى بَيْتَ اللَّهِ أَبَداً فَلَمَّا صَارَ فِي الْبُسْتَانِ اجْتَمَعُوا إِلَيَّ أَيْضاً وَ قَالُوا بَقِيَ بَعْدَ هَذَا شَيْءٌ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا يَرَى بَيْتَ اللَّهِ أَبَداً فَلَمَّا نَزَلَ بِئْرَ مَيْمُونٍ أَتَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ{{ع}} فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَجَدَ وَ أَطَالَ السُّجُودَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَيَّ فَقَالَ اخْرُجْ فَانْظُرْ مَا يَقُولُ النَّاسُ فَخَرَجْتُ فَسَمِعْتُ الْوَاعِيَةَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ فَرَجَعْتُ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ مَا كَانَ لِيَرَى بَيْتَ اللَّهِ أَبَداً}}.</ref> نوشته‌اند که [[وفات]] [[ابوحمزه]] پس از وفات [[ابو جعفر منصور دوانیقی]] بوده است که در سال ۱۵۸ هجری قمری رخ داد و منافات دارد با [[تاریخ]] ۱۵۰ هجری قمری که این سه [[بزرگوار]] تصریح کرده‌اند<ref> أعیان الشیعه، ج۴، ص۹ - ۱۰: {{عربی|و یظهر مما رواه فی کشف الغمة عن کتاب الدلائل عن أبی حمزة أنه عاش بعد المنصور، والمنصور توفی سنة ۱۵۸ فیکون قد بقی إلی ما بعد هذا التاریخ أو توفی فیه، و ذلک أیضاً یعارض القول بأنه توفی سنة ۱۵۰، و یترجح أنه بقی إلی ما بعد ۱۵۰...}}.</ref>؛ لیکن آنچه در کشف الغمه از ابوحمزه از [[امام کاظم]]{{ع}} نقل شده، در نام [[راوی]] تصحیف رخ داده و راوی خبر، [[ابوحمزه ثمالی]] نیست، بلکه [[علی بن أبی حمزه]] است؛ زیرا این [[روایت]] در [[قرب الإسناد]] از علی بن أبی حمزه از [[امام کاظم]]{{ع}} نقل گردیده است<ref>قرب الإسناد، ص۳۳۷، ح۱۲۴۰: {{متن حدیث|مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِيُّ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى{{ع}} يَقُولُ: لَا وَ اللَّهِ لَا يَرَى أَبُو جَعْفَرٍ بَيْتَ اللَّهِ أَبَداً فَقَدِمْتُ الْكُوفَةَ...}}.</ref>.

چنان که گذشت، گزارشی از سال ولادت [[ابوحمزه]] نرسیده است؛ لیکن از بعضی قرائن می‌‌توان [[حدس]] زد که ولادتش در [[سال ۵۰ هجری]] [[قمری]] یا کمی پس از آن بوده است؛ برخی قرائن:

[[ابوحمزه ثمالی]] از بسیاری مانند [[سعید بن مسیب]]، [[شهر بن حوشب]]، [[أبو الربیع]]، [[ثویر بن أبی فاخته]]، [[یحیی بن عقیل]]، [[سعید بن جبیر]]، [[ابو اسحاق السبیعی]]، [[اصبغ بن نباته]]، [[سوید بن غفله]]، [[جابر بن یزید الجعفی]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[عبدالله بن الحسن]]، [[سعد الخفاف]]، [[عبدالله بن غالب]]، [[زر بن حبیش اسدی]]، [[حبابة الوالبیة]]، [[علی بن حزور]]، [[عکرمه]]، [[زید بن علی]] و [[عبدالرحمن بن جندب فزاری]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۳، ص۴۷۵ و ۵۸۳؛ ج۴، ص۶۹، ۹۲ و ۱۶۰؛ ج۵، ص۳۶۷؛ ج۶، ص۴۷۰؛ بصائر الدرجات، ص۲۹۸، ح۱۱؛ اثبات الوصیه، ص۱۸۰؛ الکافی، ج۲، ص۵۷، (ح۷) و ص۲۳۹، (ح۲۹)؛ فضائل أمیر المؤمنین{{ع}}، ص۱۱۷، ح۱۱۴؛ الهدایة الکبری، ص۱۹۵؛ مقتضب الأثر، ص۱۸؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۵، ح۵۹۰۲؛ الأمالی (صدوق)، ص۳۹۹، ح۱۳؛ الخصال، ج۱، ص۱۴۶، ح۱۷۴؛ علل الشرائع، ج۱، ص۱۳۷، ح۵؛ کمال الدین، ج۱، ص۲۹۲.</ref> [[روایت]] کرده است که از [[استادان]] [[حدیثی]] وی شمرده می‌شوند و گروه فراوانی از وی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی اویند؛ مانند [[مفضل بن عمر]]، [[محمد بن الفضیل]]، [[صالح المزنی]]، [[عاصم بن حمید]]، [[محمد بن قیس]]، [[هشام بن سالم]]، [[ابن مسکان]]، [[سلیمان بن داوود المنقری]]، [[الحسن بن محبوب]]، [[معاویة بن عمار]]، [[مالک بن عطیه]]، [[ابو سعید المکاری]]، [[جمیل بن دراج]]، [[ابان بن عثمان]]، [[ایوب بن اعین]]، [[منصور بن یونس]]، [[سیف بن عمیرة]]، [[ابو ایوب الخزاز]]، [[مثنی بن الولید الحناط]]، [[داوود الرقی]]، [[عبدالله بن سنان]]، [[حماد بن عثمان]]، [[مفضل بن صالح]]، [[ابراهیم بن عمر الیمانی]]، [[صفوان بن مهران الجمال]] و [[عثمان بن عیسی]]}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱، ص۷۱؛ ج۲، ص۲۱ و ۶۳؛ ج۳، ص۱۳۷، ۴۵۸، ۴۷۵، ۵۷۲ و ۵۸۳؛ ج۴، ص۶۹؛ ج۵، ص۴۰۴؛ ج۶، ص۲۲۰؛ ج۷، ص۳۵۶ و ۴۳۱؛ ج۸، ص۲۷۶؛ ج۱۰، ص۹۷، ۱۱۱ و ۲۵۵؛ ج۱۱، ص۳۴۸؛ الأصول السّتّة عشر، ص١٠٢؛ الزّهد، ص۳۲، ح۸۴؛ المحاسن، ج۱، ص۸، (ح۲۳)، ص۳۶، (ح۳۳) و ص۶۷، (ح۱۲۸)؛ ج۲، ص۳۹۳، ح۴۱ و ۴۳؛ الکافی، ج۲، ص۵۴۱، ح۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 110.</ref>

#[[ابراهیم بن یعقوب الجوزجانی]]: {{عربی|واهی الحدیث}}<ref>تهذیب التهذیب، ج۲، ص۷، ش۱۰.</ref>.

[[روایت]] یکم: {{متن حدیث|حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَدِيثِ الَّذِي رُوِيَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ وَ تَسْمِيَةِ ابْنِهِ الضُّرَيْسَ قَالَ، فَقَالَ! إِنَّمَا رَوَاهُ أَبُو حَمْزَةَ، وَ أَصْبَغُ بْنُ<ref>بن، مصحّف من است. میرداماد در تعلیقه خویش بر اختیار معرفة الرجال کشّی نوشته است: {{عربی|و أصیبع من عبدالملک}} ([[رجال الکشی]] (إختیار معرفة [[الرجال]]- مع تعلیقات المیرداماد الإسترآبادی)، ج۲، ص۴۵۵، ش۳۵۳)؛ أصیبع بضم الهمزة و فتح الصاد المهملة و اسکان الیاء المثناة من تحت قبل الباء الموحدة و [[اهمال]] العین أخیرا علی تصغیر أصبع. و فی نسخة أصبع من غیر التصغیر}}. (رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال - مع تعلیقات المیرداماد الإسترآبادی)، ج۲، ص۴۵۵، ش۳۵۳)

روایت دوم: {{متن حدیث|حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ أَبُو مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِيُّ، قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ، قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ عَامِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذَاعَةَ الْأَزْدِيُّ وَ حُجْرُ بْنُ زَائِدَةَ جُلُوساً عَلَى بَابِ الْفِيلِ إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ ثَابِتُ بْنُ دِينَارٍ فَقَالَ لِعَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ يَا عَامِرُ أَنْتَ حَرَّشْتَ عَلَيَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} فَقُلْتُ أَبُو حَمْزَةَ يَشْرَبُ النَّبِيذَ فَقَالَ لَهُ عَامِرٌ مَا حَرَّشْتُ عَلَيْكَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} وَ لَكِنْ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنِ الْمُسْكِرِ، فَقَالَ: كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ، وَ قَالَ لَكِنَّ أَبَا حَمْزَةَ يَشْرَبُ، قَالَ، فَقَالَ أَبُو حَمْزَةَ: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ الْآنَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ}}<ref>رجال الکشّی (إختیار معرفة الرجال)، ص۲۰۱، ح۳۵۴.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 115-117.</ref>

#[[محمد بن موسی الهمدانی]] متّهم به وضع و [[غلوّ]] است. [[شیخ طوسی]] در [[ترجمه]] [[خالد بن عبدالله]] بن [[سدیر]] نوشته است: {{عربی|له کتاب. ذکر أبو جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی، عن محمد بن الحسن بن الولید أنه قال: لا أرویه لأنه موضوع وضعه محمد بن موسی الهمدانی}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۷۴، ش۲۶۹.</ref>.

نجاشی نیز نوشته است: {{عربی|محمد بن موسی بن عیسی، أبو جعفر الهمدانی السمان: ضعّفه القمّیون بالغلو و کان ابن الولید یقول: إنه کان یضع الحدیث}}<ref>رجال النجاشی، ص۳۳۸، ش۹۰۴</ref>.

۳. [[محمد بن حسین بن ابی خطاب]] که از [[عامر بن عبدالله]] و [[حجر بن زائده]] [[روایت]] کرده<ref>{{عربی|محمد بن الحسین بن أبیالخطاب قال: کنت أنا و عامر بن عبدالله بن جذاعة الأزدی و حجر بن زائدة}}. (رجال الکشّی (إختیار معرفة الرجال)، ص۲۰۱، ح۳۵۴).</ref>، مُرسل است؛ زیرا محمد بن الحسین بن أبی الخطّاب از [[اصحاب امام جواد]]، [[امام هادی]] و [[امام عسکری]]{{عم}} است<ref>ر.ک: رجال الطوسی، ص۳۷۹، (ش ۵۶۱۵)، ص۳۹۱، (ش ۵۷۷۱) و ص۴۰۲، (ش۵۸۹۲).</ref> و در سال ۲۶۲ هجری قمری [[وفات]] یافته است<ref>رجال النجاشی، ص۳۳۴، ش۸۹۷.</ref> و با دو واسطه از [[عامر بن عبدالله]] که از [[اصحاب امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}} است<ref>رجال الطوسی، ص۲۵۵، ش۳۶۰۶؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلّی)، ص۱۲۴، ش۱: {{عربی|عامر بن عبدالله بن جذاعة من حواری أبی جعفر محمد بن علی{{ع}} و حواری جعفر بن محمد{{ع}}}}.</ref> روایت می‌کند<ref> من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۶۲: {{عربی|و ما کان فیه عن عامر بن جذاعة فقد رؤیته عن محمد بن الحسن عن محمد بن الحسن الصفار، عن محمد بن الحسین بن أبیالخطاب، عن الحکم بن مسکین، عن عامر بن جذاعة الأزدی، و هو عامر بن عبدالله بن جذاعة}}.</ref>.