ابوحمزه ثمالی در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوحمزه ثمالی است. ابوحمزه ثمالی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوحمزه ثمالی در تاریخ اسلامی - ابوحمزه ثمالی در معارف و سیره رضوی - ابوحمزه ثمالی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
ابو حمزه ثابت بن دینار ثمالی کوفی[۱] یکی از مفسران تابعی به شمار آورده‌اند[۲]. در مفسر بودن وی تردیدی نیست؛ زیرا افزون بر اینکه در تفاسیر آرا و روایات تفسیری فراوانی از وی نقل شده است[۳]، جمعی از کتاب‌شناسان کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده‌اند.
ابن ندیم در شمار کتاب‌هایی که در تفسیر قرآن تألیف شده از تفسیر وی یاد کرده و گفته است: نام او ثابت بن دینار و کنیۀ او ابوصفیه است. ابو حمزه از اصحاب علی (ع) و از نجیبان ثقه بوده و با ابو جعفر (ع) مصاحبت داشته است[۴]. نجاشی نیز خبر داده که وی کتاب تفسیر القرآن داشته است[۵].
داوودی او را با عنوان «ثابت بن ابی صفیة ثمالی» در طبقات المفسرین آورده و با عبارت «له تفسیر» به کتاب تفسیری وی اشاره کرده است[۶].
آقا بزرگ تهرانی کتاب تفسیری او را یاد کرده و گفته است: ثعلبی در تفسیرش الکشف و البیان و ابن‌شهرآشوب در دو کتابش (الاسباب و النزول و المناقب) از این تفسیر روایت می‌کنند[۷]. عبدالرزاق حرزالدین آرا و روایات تفسیری او را جمع و تألیف کرده و در یک جلد با نام تفسیر القرآن الکریم در سال ۱۴۲۰ ه. ق منتشر کرده است. اما برای تابعی بودن وی دلیلی نیافته‌ام، جز اینکه گفته‌اند وی از انس بن مالک[۸] و جابر بن عبد الله انصاری[۹] روایت کرده است و باتوجه به اینکه انس و جابر از صحابه بوده‌اند و نقل روایت از آن دو ظهور در دیدن آن دو و مصاحبت با آنها دارد، تابعی بودن وی نیز ثابت می‌شود.[۱۰]
مذهب
ابو حمزه ثمالی از بزرگان شیعه در زمان خود بوده و تعبیرات بلندی از امامان شیعه دربارۀ وی به ما رسیده است. از امام صادق (ع) نقل شده که فرموده است: ابو حمزه، سلمان زمان خود است[۱۱]. از امام رضا (ع) نقل شده که فرمودند: ابو حمزه، لقمان زمان خود است؛ زیرا به چهار نفر از ما خدمت کرده است[۱۲]. نجاشی درباره او گفته است: وی از خوبان اصحاب ما است؛ فرزندان او نوح و منصور و حمزه به همراه زید بن علی کشته شدند [۱۳][۱۴]
وثاقت
رجالیان شیعه ابو حمزه ثمالی را با عبارات: "ثقة، كان من خيار اصحابنا و ثقاتهم ومعتمديهم في الرواية والحديث[۱۵]، "هو ثقة، عدل"[۱۶]، "ثقة له كتاب"[۱۷]؛ (مورد اعتماد است؛ از خوبان و افراد ثقه و مورد اعتماداصحاب ما در روایت و حدیث است؛ او مورد اعتماد و عادل است؛ مورد اعتماد است و کتابی دارد) توثیق کرده‌اند. کشّی دو روایت درباره می‌گساری ابی حمزه ثمالی نقل کرده است[۱۸]، ولی این دو روایت کاستی‌هایی دارند که قابل استناد و استدلال نمی‌باشند. نخست آنکه مرسله‌اند؛ زیرا راوی روایت اول علی بن حسن بن فضال است و او ابی حمزه را درک نکرده است تا از مشهود خود خبر دهد. راوی روایت دوم، محمد بن حسین بن ابی الخطاب، در سال ۲۶۲ از دنیا رفته و نجاشی او را از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام عسکری (ع)، شمرده است که به‌طور طبیعی زمان ابو حمزه را که متوفای ۱۵۰ است، درک نکرده تا بتواند داستان او را نقل کند؛ بنابراین، در هردو روایت واسطه‌ای نامعلوم بوده و در اثر آن روایت‌ها مرسله می‌باشند. دیگر آنکه این دو روایت معارض دارند[۱۹]. پیش‌تر برخی روایات معارض را که در مدح ابی حمزه بود، بیان کردیم.
نتیجه آنکه ابی حمزه به شهادت رجالیان شیعه مانند نجاشی، صدوق، طوسی و... از راویان مورد اعتماد و از بزرگان شیعه است.
رجالیان اهل سنت روایات او را ضعیف دانسته و عبارات "ضعیف الحدیث"، "لیس بشیء"، "لیّن"، "بکتب حدیثه و لا یحتج به"، "واهی الحدیث"، "لیس بثقة"، "ضعفه بیّن علی روایاته"[۲۰]، "لیس بالمتعین عندهم"، "رافضی"، "ضعیف" و...[۲۱] را در معرفی وی به کار برده‌اند، ولی سخن رجالیان اهل سنت برای ما حجت نیست و در مقابل توثیق بزرگانی چون نجاشی، طوسی، شیخ صدوق و... ارزشی ندارد. شاید بتوان گفت راز ضعیف دانستن روایات ابوحمزه ثمالی در میان اهل سنت، گرایش شدید وی به مذهب اهل بیت (ع) بوده است؛ چنان‌که از کلمه رافضی فهمیده می‌شود.
اضافه بر این، حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین سه روایت از ابو حمزه نقل کرده و بعد از آن گفته است: سند این روایات صحیح است؛ زیرا جز غلو در مذهب اشکالی بر ابوحمزه نگرفته‌اند[۲۲]. شایان توجه است که حاکم نیشابوری تمام روایات مستدرک را به شرط شیخین (بخاری و مسلم) یا یکی از آن دو صحیح می‌داند و یکی از آن شرایط، وثاقت راوی است؛ ازاین‌رو، معلوم می‌شود به نظر حاکم نیشابوری در ثقه بودن ابو حمزه تردیدی نبوده است. برخی ویژگی‌های روش تفسیری وی در کتاب مکاتب تفسیری آمده است[۲۳][۲۴]
منابع
پانویس
- ↑ نجاشی و علامه حلی وفات او را ۱۵۰ ه. ق ذکر کرده‌اند (ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۱۵، رقم ۲۹۶؛ رجال العلامة الحلی، ص۲۹) ولی در رجال کشی پس از نقل روایتی از علی بن حسن بن فضال چنین آمده است: زعم ان ابا حمزة و زرارة و محمد بن مسلم ماتوا سنة واحدة بعد ابی عبد الله (ع) بسنة او بنحو منه (طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۵۵، رقم ۳۵۳) که باتوجه به اینکه شهادت امام صادق (ع) در سال ۱۴۸ بوده است، درگذشت ابو حمزه ۱۴۹ ه. ق می‌باشد.
- ↑ ر.ک: امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ براساس برنامه رایانه‌ای معجم فقهی، موارد ذکر ابی حمزه ثمالی در تفاسیر شیعه ۴۴۱ مورد در ۴۱ جلد، در تفاسیر اهل تسنن ۱۹ مورد در ۷ جلد، و موارد ذکر ثابت بن دینار در تفاسیر شیعه ۲۷ مورد در ۹ جلد می‌باشد.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۳۶.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۱۵، رقم ۲۹۶.
- ↑ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۳۳، رقم ۱۱۷.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۲، رقم ۱۲۰۵.
- ↑ ر.ک: مزی، تهذیب الکمال، ج۴، ص۳۵۸؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۲۳، رقم ۱۱۷.
- ↑ ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۱، ص۱۳۵، رقم ۱۴۱۹۲.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۳۸۷.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۱۵ و ۱۱۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۱۵.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۱۵.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۸۶.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۹۰.
- ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۳۸۹ و ۳۹۰.
- ↑ مزی، تهذیب الکمال، ج۳، ص۳۳۳.
- ↑ ر.ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۷ و ۸؛ همو، تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۲۲ و ج۲، ص۴۷۴ و ۵۱۹.
- ↑ ر.ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۲-۲۲۳.