تابعین

مقدمه

تابعین، به‌معنای پیروان، عنوان گروهی از مسلمانان است که پیامبر اکرم را درک نکرده‌اند، اما اصحاب پیامبر را درک کرده‌اند. واژه تابعین خاستگاه قرآنی دارد. بیشتر مفسران در تفسیر آیه ۱۰۰ سوره توبه، پس از "سابقون" (مهاجرین و انصار)، قائل به وجود افرادی هستند که پس از صحابه، راه آنها را تداوم می‌بخشند. این افراد تابعین نامیده می‌شوند. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی نسل پس از صحابه را بهترین مردمان یاد می‌کند، در حالی‌که نسل بعد از آنها از چنین فضیلتی برخوردار نیستند. پس از وفات پیامبر (ص) در زمان خلیفه دوم در تقسیم‌بندی خلیفه برای تقسیم غنائم به ترتیب نام مهاجرین سپس انصار و تابعین ذکر شده بود. وی هم‌چنین در شکل‌گیری جانشین پس از خود به تابعین نقش داد^[۱].

علمای علم رجال تابعین را براساس اولویت‌هایی حتی تا پانزده طبقه، طبقه‌بندی کرده‌اند. مبنای برخی از این طبقه‌بندی‌ها برتری‌های علمی و عملی آنها نسبت به یکدیگر، یا تقدم و تأخر زمان آنها نسبت به یکدیگر و.. است. اویس قرنی به عنوان خیرالتابعین یا سید التابعین مشهور است. اویس از یاران خاص امام علی (ع) بود که در رکاب ایشان به شهادت رسید. تابعین در هواداری از امام علی (ع) و گرایش به مذهب تشیع پیش‌گام بودند. علامه عبدالحسین امینی در الغدیر نام ۸۴ تن از تابعین را در نقل حدیث غدیر یاد کرده است^[۲].

امام علی (ع) در نامه ۲۸ خطاب به معاویه می‌نویسد: "... با سپاهی گران از مهاجران و انصار و تابعین آنان که نیکو پرورش یافته‌اند، بر سر تو می‌تازم؛ لشکری انبوه که فضا را پر کند..."^[۳]^[۴].

تابعین کوفه

تابعین بصره

«تابِعین»، عنوانی برای نسلی است که به درک پیامبر اکرم(ص) نایل نشده‌اند؛ اما اصحاب آن حضرت را درک کرده‌اند. این اصطلاح در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی، از حدیث و تاریخ گرفته تا فقه و تفسیر اهمیت داشته است، و بیانگر مرحله‌ای از انتقال و نیز سامان‌دهی علوم اسلامی است. تعبیر تابعین خاستگاه قرآنی دارد؛ اما مفهوم آن در فرایندی تاریخی شکل گرفته است. در این فرایند، گروهی از مسلمانان نخستین که در قرآن کریم «تابعین به احسان» خوانده شده‌اند و مورد ستایش قرار گرفته‌اند، نسل پس از صحابه دانسته شده‌اند و نزد مسلمانان به این تعبیر شهرت یافته‌اند. تعبیر قرآنی تابعین، نخست زمینه‌ساز شکل‌گیری صفت منسوب «تابعی» (منسوب به تابعین) شده است و سپس تعبیر تابعین با تسامح، به‌عنوان جمع تابعی شناخته شده است. تنها در برخی کتب شرح مصطلحات اشاره شده است که افزون بر تابعی، تابع نیز به‌عنوان مفرد تابعین شناخته بوده است^[۵]. در کتاب تاریخ فقه و فقها تابعین را این‌گونه تعریف کرده است: تابعین کسانی هستند که پیامبر اسلام(ص) را ندیده‌اند و مستقیماً از ایشان چیزی نیاموخته‌اند؛ بلکه علوم خود را از راه صحابه از آن حضرت دریافت داشته‌اند. نام تابعین از آیه ۱۰۰ سوره توبه^[۶] گرفته شده است^[۷]. از بزرگان تابعینی که در بصره می‌زیستند می‌توان به ابوالاسود دوئلی، فرزدق، سید حمیری، حسن بصری، جاحظ، قتاده بن دعامه سدوسی و افراد دیگری اشاره کرد. ابن خلدون در العبر می‌نویسد: در ماجرای کشته شدن عثمان و پس از رسیدن نامه او در بصره، انس بن مالک و عمران بن حصین و هشام بن عامر و از تابعین، کعب بن سور و هرم بن حیان مردم را به یاری او ترغیب می‌کردند^[۸].^[۹]

فهرستی از برخی تابعین

منابع

پانویس

↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 193.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 193- 194.
↑ نهج البلاغه، نامه ۲۸: «وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ، وَ التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ، شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 194.
↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، مدخل «تابعین» از احمد پاکتچی.
↑ وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند» سوره توبه، آیه ۱۰۰.
↑ تاریخ فقه و فقها، ص۶۱.
↑ العبر، ج۱، ص۵۸۲.
↑ حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص ۳۱۸.

[1] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 193.

[2] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 193- 194.

[3] نهج البلاغه، نامه ۲۸: «وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ، وَ التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ، شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ»

[4] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 194.

[5] دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، مدخل «تابعین» از احمد پاکتچی.

[6] وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند» سوره توبه، آیه ۱۰۰.

[7] تاریخ فقه و فقها، ص۶۱.

[8] العبر، ج۱، ص۵۸۲.

[9] حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص ۳۱۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]