مصعب بن زبیر

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

سردار و امیر معروف در صدر اسلام، برادر عبدالله بن زبیر و سردار سپاه و بازوی توانای او. وی در سال ۶۷ هجری از سوی برادرش به حکومت بصره منصوب شد، و مخالفان و از جمله مختار ثقفی را کُشت یا سرکوب کرد و لشکریان عبدالملک بن مروان را که پیاپی به جنگ او گسیل می‌شدند درهم شکست. سرانجام عبدالملک خود با سپاهی گران به جنگ او آمد و نخست به او پیشنهاد کرد که دست از جنگ بردارد و مادام العمر حکومت بصره و کوفه از آن او باشد، اما مصعب از پذیرش این پیشنهاد سرباز زد و جنگ میان دو طرف در دَیر جاثَلیق در ساحل رود دُجَیل درگفت و چون بسیاری از یاران مصعب از او جدا شدند سرانجام شکست یافت و کشته شد و سرش را از تن جدا کردند و نزد عبدالملک فرستادند، همه مورخان او را به شجاعت و شایستگی و بخشندگی و کاردانی ستوده‌اند .

حکومت مصعب بن زبیر در بصره

عبدالله بن زبیر در اواخر سال ۶۶ و اوایل سال ۶۷ هجری حارث بن ربیعه معروف به قباع را از بصره عزل کرد و برادر خود مصعب را به جای او گماشت. طبری آورده است که مصعب بن زبیر هنگام ورود به بصره روی خود را پوشانده بود تا شناسایی نشود و سوار بر شتر تا مقابل مسجد آمد، به مسجد وارد شد به منبر رفت و شروع به خواندن خطبه کرد و آیاتی از آغاز سوره قصص را قرائت کرد. پس از آن اشراف کوفه که از دست مختار فرار کرده بودند، اطلاع یافتند که مصعب به بصره آمده است؛ به نزد او آمدند. از جمله این افراد، شبث بن ربعی بود. محمد بن الاشعث نیز برای دیدار او آمد. آنها مصعب را برای نبرد با مختار تحریض کردند. مصعب از مهلب بن ابی‌صفره که در آن زمان عامل او در فارس بود، خواست تا در رویارویی با مختار به او بپیوندد. اما او در ابتدا ترتیب اثر نداد؛ تا اینکه محمد بن اشعث با نامه‌ای از طرف مصعب نزد او رفت. پس مهلب به‌ناچار با جماعت و اموالی عظیم با محمد به جانب بصره آمد. با ورود مهلب، مصعب برای نبرد با مختار به سمت کوفه حرکت کرد. عباد بن حصین حبطی را که از مردم بنی‌تمیم بود بر مقدمه سپاه قرار داد و او را پیش فرستاد. عمر بن عبیدالله را بر جناح راست سپاه خویش گماشت و مهلب بن ابی‌صفره را بر جناح چپ گماشت. مالک بن مسمع را به عنوان فرمانده مردم بکر بن وائل، مالک بن منذر را امیر عبدالقیس، احنف بن قیس را بر مردم تمیم، زیاد بن عمرو ازدی را بر ازدیان و قیس بن هیثم را نیز بر مردم بیرون شهر فرماندهی داد. هر کدام از این افراد بر یکی از نواحی پنج‌گانه بصره امیر شدند.

مختار هنگامی که از لشکرکشی مصعب آگاه شد، سپاه انبوهی را فراهم کرد و فرماندهی آن را به احمر بن شمیط سپرد. سپاه مختار از کوفه حرکت کرد تا به مذار رسید و آنجا اردو زد. مصعب نیز به سمت مذار آمد و دو سپاه مقابل هم قرار گرفتند. ابن شمیط، عبدالله بن کامل شاکری را بر جناح راست سپاه، عبدالله بن وهب جشمی را بر جناح چپ سپاه، رزین عبد سلولی را امیر سواران، کثیر بن اسماعیل کندی را سالار پیادگان وکیسان ابوعمره، را فرمانده موالیان و عجمان (آزاد شدگان) قرار داد. در جنگ مزار، بسیاری از یاران مختار کشته شدند و بعد از آن در چند رویارویی که مختار با سپاهیان مصعب داشت، فتحی برای او حاصل نشد و مجبور شد که به کوفه بازگردد و در دارالاماره کوفه قرار گیرد. مصعب نیز وارد کوفه شد و قصر کوفه را به مدت چهار ماه محاصره کرد. سرانجام مختار در کوفه به دست سپاهیان کشته شد. به نقل از طبری مختار چهارده روز مانده از رمضان سال مصعب شصت و هفتم و در ۶۳ سالگی کشته شد. وقتی که مصعب، مختار را کشت و کارش در کوفه به پایان رسید؛ عبدالله او را از عمارت بصره معزول کرد و پسر خود، حمزه را برای امارت بصره فرستاد. و به مصعب گفت: «به خدا می‌دانم که تو شایسته‌تر و لایق‌تر از حمزه‌ای؛ اما رأی من درباره او همانند رأی عثمان درباره عبدالله ابن‌عامر است که ابوموسی را برداشت و او را امیر بصره کرد». طبری آورده است که اعمال حمزه بر محور تعادل نبود؛ گاهی چنان می‌بخشید که چیزی به جا نمی‌ماند و گاهی چنان خساست به خرج داد که پیش چشمش چیزی حقیر شمرده نمی‌شد. در انجام کارها مسامحه می‌کرد و به امور مردم رسیدگی نمی‌کرد؛ پس بصره دچار آشفتگی شد و بصریان از او ناراضی بودند. اهل بصره خواهان تغییر او شدند احنف بن قیس نامه‌ای به عبدالله بن زبیر نوشت و خواست تا حمزه را از حکومت بصره عزل کند و مصعب را بازگرداند. پس از آن‌که حمزه از امارت بصره خلع شد، خواست مقدار فراوانی از بیت‌المال بصره را همراه خود ببرد؛ اما مالک بن مسمع متعرض او شد و گفت: نمی‌گذارم مقرری‌های ما را با خود ببری. در این حال عبیدالله بن عبید وساطت کرد تا از حمزه دست برداشت و او مقداری زیادی از بیت‌المال بصره را با خود برد. هنگامی که ابن‌زبیر از این ماجرا خبر یافت گفت: «خدایش لعنت کند. می‌خواستم به وجود وی به بنی‌مروان ببالم؛ اما لیاقت نداشت». گروهی از مورخان بر این عقیده هستند که پس از کشته شدن مختار، مصعب بن زبیر به مدت یک سال در بصره حاکم بود؛ سپس عبدالله او را عزل کرد و پسرش حمزه را به امارت بصره گماشت و چون با اعتراض بصریان روبه‌رو شد، پسرش را برداشت و مصعب را که بصریان خواهان امارت او بودند را دوباره به حکومت آن شهر رسانید.

در سال ۶۸ هجری، عبدالله بن زبیر علاوه بر بصره، حکومت کوفه را نیز به برادرش داد. بدین ترتیب او را حاکم عراقین گرداند. مصعب نیز حارث بن ابی‌ربیعه را امیر کوفه قرار داد و خود در بصره اقامت گزید. طبری درباره قضات کوفه و بصره آورده است: در سال ۶۷ هجری، قاضی کوفه، عبدالله بن عتبة بن مسعود و قاضی بصره، هشام بن هبیره بود. ولی در سال ۶۸ هجری، صعب، شریح بن حارث را قاضی کوفه قرار داد و هشام بن هبیره را به عنوان قاضی بصره در مقام خود ابقا کرد.

جستارهای وابسته

• زبیر بن عوام (پدر)
• عروة بن زبیر (برادر)
• عبداللّه بن زبیر (برادر)
• محمد بن عروة بن زبیر (برادرزاده)
• زبیر بن عروة بن زبیر (برادرزاده)
• عثمان بن عروة بن زبیر (برادرزاده)
• عمر بن عروة بن زبیر (برادرزاده)
• عبدالله بن عروة بن زبیر (برادرزاده)

منابع

1. تهامی، سید غلام رضا، فرهنگ اعلام تاریخ اسلام ج۲
2. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری