بداء در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[خلقت]] و [[تدبیر]] عالم بر پایه [[مشیت]] مستمر خدا است و هرگز [[دشواری]] و [[خستگی]] به تدبیر او راه ندارد<ref>بقره، آیه ۲۵۵.</ref>. به بیان [[امام علی]]{{ع}} «نه آنچه در آغاز آفرید بر او دشوار بود، و نه تدبیر کار [[آفریدگان]] بر وی گرانبار»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۶۵.</ref> و «او همه امور عالم را تقدیر می‌کند، بی‌آن‌که به فکرت و [[تأمل]] درون نیازمند باشد»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱۳.</ref>.

۳. [[سرنوشت]] و [[مقدرات]] [[انسان‌ها]]، به انفراد و در شکل [[اجتماعی]]، بر اثر کارهای فردی و جمعی [[تغییر]] می‌کند. [[صدقه]] و [[احسان]] و [[صله رحم]] و [[استغفار]] و [[توبه]] و [[شکرگزاری]] و ادای [[نعمت]] [[حق]] و بسیاری [[افعال]] دیگر، در جهت مثبت، سبب تغییراتی در مقدرات فرد یا مجتمع می‌شود. در برابر، رفتارهای غیراخلاقی و [[بی‌اعتنایی]] به [[احکام شریعت]] و [[ناسپاسی]] در برابر [[نعمت‌های خدا]] و [[بخل‌ورزی]] و [[قطع رحم]] و کارهایی از این دست، [[عمر]] را می‌کاهد؛ مایه تلخکامی [[زندگی]] می‌شود؛ [[قحطی]] به بار می‌آورد، و [[نعمت‌ها]] را از [[انسان]] می‌گیرد. [[قرآن]] در چندین جا به‌صورت مصداقی و در مواردی به‌صورت کلی بر این آموزه مهم [[دینی]] تأکید دارد: از زبان نوح{{ع}} گزارش می‌دهد که او قومش را به استغفار فرامی‌خواند تا بر اثر آن [[خدا]] [[باران]] [[آسمان]] را فرو ببارد و دارایی‌هایشان را بیفزاید و رودهایشان را جاری سازد<ref>نوح، آیات ۱۲-۱۰.</ref>؛ به ماجرای [[قوم یونس]] اشاره می‌کند که بر اثر [[دعا]] و [[ابتهال]] به [[درگاه الهی]]، [[عذاب]] از آنان برداشته شد<ref>یونس، آیه ۹۸.</ref>؛ مهم‌تر از همه، آن‌که سخن از «تغییر [[تقدیرات الهی]]» درباره هر [[قوم]]، بر اثر [[رفتار]] آنان به میان می‌آورد و در [[مقام]] بیان قاعده کلی یادآوری می‌کند که «خدا نعمت‌هایی را که به قومی داده است، تغییر نمی‌دهد مگر آن‌که خودشان اسباب دگرگونی آن را فراهم کنند»<ref>رعد، آیه ۱۳.</ref>. تأکید قرآن بر پیوند مقدرات انسان‌ها با کارهایشان، در همه اقسام آن، امری است که از مروری اندک بر مضامین [[آیات]] به روشنی دانسته می‌شود<ref>برای نمونه ر.ک: انفال، آیه ۵۳ و اسراء، آیه ۱۱۳.</ref>.

در [[تفسیر]] این آیه گفته شده است که [[حکم]] «محو و [[اثبات]]» و به تعبیر دیگر «تغییر در مقدرات» که به [[اراده الهی]] صورت می‌گیرد، شامل همه [[آفریدگان]] است. خدا بر پایه [[حکمت]] و [[مشیت]]، [[قضا]] و قدری را محو، و [[قضا و قدر]] دیگری را اثبات می‌کند<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ذیل آیه.</ref> و در این محو و اثبات‌ها، [[رفتارها]] و [[گفتارها]] و باورهای انسان‌ها قطعاً مؤثر است. از چند [[حدیث]] که ناظر به همین آیه است نیز همین مطلب و ابعاد دیگر نظریه بداء به وضوح دانسته می‌شود. [[امام صادق]]{{ع}} در اشاره به نفی دیدگاه [[یهود]] که خدا را «فارغ از امر» می‌دانستند و [[معتقد]] بودند که زیادت و نقیصه‌ای در آفرینش روی نخواهد داد<ref>مائده، آیه ۶۴.</ref>، آیه ۳۹ رعد را [[تلاوت]] کردند و آن را تأکیدی بر وقوع محو و اثبات در [[نظام آفرینش]] خواندند<ref>صدوق، التوحید، ص۱۶۸-۱۶۷؛ بحارالانوار، ج۴، ۱۰۴.</ref>. ایشان در جای دیگر برای چند تن از [[اصحاب]] خود توضیح دادند که «محو» در زمینه وجود یک چیز و «[[اثبات]]» با فرض نبود یک چیز معنا می‌دهد<ref>{{متن حدیث|هَلْ يَمْحُو اللَّهُ إِلَّا مَا كَانَ وَ هَلْ يُثْبِتُ إِلَّا مَا لَمْ يَكُنْ‌}}. (بحار الانوار، ج۴، ص۱۰۸، به نقل از التوحید صدوق)</ref>. تأکید این بیان بر «وقوع دگرگونی در امور مقدر» آشکار است. بنا به [[نقلی]]، روزی [[امام عسکری]]{{ع}} همین [[آیه]] را خواندند و ضمن [[تفسیر]] آن با همان بیان [[امام صادق]]{{ع}}، افزودند که [[خدا]] بر همه چیز پیش از پدید آمدن آن واقف است. این افزوده در [[مقام]] [[نفی]] فرضیه‌ای بود که [[علم]] پیشین خدا را بر اشیا [[انکار]] می‌کرد. سرانجام باید به این [[حدیث]] توجه کنیم که از [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} [[روایت]] شده است که اگر آیه ۳۹ رعد نبود، از همه آنچه هست و خواهد بود و هرچه تا [[روز قیامت]] وجود خواهد داشت، به شما خبر می‌دادم<ref>بحارالانوار، ج۴، ص۹۷، به نقل از الامالی و التوحید صدوق و الاحتجاج طبرسی.</ref>. همین مضمون را مؤلف [[قرب الاسناد]] از [[امام رضا]]{{ع}} به این صورت آورده که همه [[امامان]] از [[حضرت علی]]{{ع}} تا امام صادق{{ع}} چنین دعوی صوابی داشته‌اند<ref>بحارالانوار، ج۴، ص۹۷؛ قرب الاسناد، ص۳۵۴-۳۵۳.</ref>، و در واقع به دو نکته توجه می‌داده‌اند: یکی [[علم وهبی]] امامان به امور مقدر، و دیگری تغییرپذیری [[مقدرات الهی]] با لحاظ همه زمینه‌ها و حکمت‌های تحقق آنها، که خود سبب [[احتراز]] امامان از اظهار علم می‌شده است.<ref>[[حسن طارمی|طارمی، حسن]]، [[بداء - طارمی (مقاله)| مقاله «بداء»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]] ص ۲۸۹.</ref>.

[[شیخ مفید]] نیز همان معنای ظهور را پذیرفته، اما توضیح داده است که {{عربی|بدا لله}} به معنای {{عربی|بدا من الله}} است؛ یعنی امری از جانب [[حق تعالی]] بروز می‌کند. وی سپس کرده است که لازمه ظهور امر جدید، هرگز پیدایی [[رأی]] نو (به اصطلاح، تعقب الرأی) در حق تعالی نیست تا چنین [[استنباط]] شود که چیزی بر [[خدا]] پوشیده بوده و سپس آشکار شده است. افزون بر این، وی [[حکمت]] کاربرد مجازی واژه [[بداء]] را در این خصوص بیان کرده است، و آن اینکه واژه بداء در امور عالم، در مواردی به کار رفته که طبق محاسبات عادی و با توجه به قراین موجود، نباید روی می‌داده است<ref>ر.ک: یونس، آیه ۹۸.</ref>. پس گویی یک رأی، [[جانشین]] رأی پیشین شده است. مفید بر این نکته نیز انگشت تأکید می‌گذارد که نسبت دادن بداء به [[خداوند]]، جنبه «سمعی» دارد و مستند به بیانات [[حجت‌های الهی]] است، و اگر جز این بود، ما مجاز به کاربرد چنین تعبیری برای خدا نبودیم؛ همچنان‌که در نسبت دادن [[غضب]] و [[رضا]] و [[محبت]] به ساحت [[ربوبی]] نیز، مستند ما «[[سمع]]» است<ref>مفید، اوائل المقالات، ص۳۰-۲۹؛ همو، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۶۷-۶۵.</ref>. این دو توضیح از [[شیخ صدوق]] و مفید درباره بداء، تعریف واژه به جزء مقوم آن، یعنی ظهور است. مفید، علاوه بر این، اشاره می‌کند که یکی از [[عالمان]] [[امامیه]]، معنای اصلی بداء را پیداشدن رأی جدید (تعقب الرأی) دانسته و گفته است که این واژه بر [[سبیل]] استعاره (یا مجاز) به خدا نسبت داده می‌شود. به نظر مفید چنین توجیهی با [[اعتقاد]] [[شیعی]] ناسازگار نیست؛ هر چند خود او همان معنای ظهور را ترجیح داده است<ref>مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۶۷.</ref>.