شبهه طلاق‌های متعدد امام حسن مجتبی: تفاوت میان نسخه‌ها

مِطلاق به معنای [[ازدواج]] و [[طلاق]] پیاپی، اتهامی است که به [[امام حسن]]{{ع}} زده شد و سبب شبهاتی گردید. مورخان و نسب‌شناسان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] درباره تعداد همسران و فرزندان امام مجتبی{{ع}} [[اختلاف]] دارند. [[ابن ابی ثلج]]، یازده [[همسر]] و [[شیخ مفید]] پنج همسر و چند کنیز برای آن حضرت نام برده‌اند. [[ابن سعد]] نیز فقط اسامی شش همسر و چهار کنیز برای آن حضرت بیان کرده است. اما برخی با انتشار [[روایات]] [[دروغین]]، به انتشار [[شایعه]] مطلاق بودن آن حضرت پرداختند و از هفتاد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲.</ref>، نود<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱؛ ابن سعد، ترجمة الامام الحسن{{ع}}، ص۷۱.</ref> و گاه ۲۵۰<ref>مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۱۲.</ref> همسر برای آن [[امام]] یاد کرده‌اند. گسترش این [[اتهام]] و شایعه چندان زیاد بود که حتی منابع شیعه را تحت تأثیر قرار داد<ref>برای نمونه، کلینی (الکافی، ج۶، ص۵۶) از ۵۰ همسر طلاق داده شده یاد کرده است.</ref>. برخی خاورپژوهان مانند «وکسیا واگلیری» نیز با تأثیرپذیری از این شایعه، همسران امام حسن{{ع}} را شصت، هفتاد، یا نود همسر دائمی و سیصد تا چهارصد همسر موقت برشمرده است!<ref>هدایت‌پناه، نقد و بررسی مدخل حسن بن علی، تصویر امامان شیعه در دائرة المعارف اسلام، زیر نظر محمود تقی‌زاده داوری، ص۱۳۳.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۷۵؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، جلد ۲ ص ۲۵.</ref>

[[عباسیان]] منشأ اصلی ترویج اتهام مطلاق بودند و [[منصور عباسی]] نخستین کسی است که برای تحقیر سادات حسنی این [[تهمت]] را شایع کرد<ref>طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۳۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۳۰۰.</ref>؛ زیرا [[نفس زکیه]] و [[ابراهیم]] باخمرا دو [[برادر]] از نوادگان امام حسن{{ع}} بودند که با [[قیام]] خود عرصه را بر [[منصور دوانیقی]] تنگ کرده بودند<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۴۳؛ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۵۶.</ref>. منصور برای دستگیری آنان جاسوسانی به اطراف فرستاد و حتی از [[اعراب]] بیابان‌گرد نیز کمک گرفت<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۱۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۰، ص۸۷.</ref>. به رغم تلاش‌های منصور علیه آنان، [[مردم]] [[بیعت]] خود را با منصور شکستند<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۹۰.</ref> و [[خراسان]] نیز بر منصور شورید که منصور محمد بن عبدالله بن عمر (از بزرگان بنی حسن) را کشت و سر او را برای خراسانیان فرستاد<ref>طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۹-۱۸۰.</ref>.

در چنین شرایط سخت و آشفته‌ای، منصور بر ضد بنی حسن و به ویژه بر ضد جد بزرگوار آنان، [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}، [[تبلیغ]] کرد و مطلاق بودن آن حضرت را مطرح نمود. اگر مطلاق بودن امام مجتبی{{ع}} واقعیت داشت، [[معاویه]] و دیگر [[امویان]] از آن به شدت بهره‌برداری تبلیغاتی می‌کردند، در حالی که هیچ اشاره‌ای به آن نکرده‌اند. البته مورخان همسو با گرایش‌های [[اموی]] در انتشار این مطلب با [[عباسیان]] هم‌داستان شدند و در نشر این [[شایعه]] ایفای نقش کردند. از این رو، نقد این [[اتهام]] مهم است که به آن پرداخته می‌شود<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۷۶؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، جلد ۲ ص ۲۵.</ref>.

== نقد سندی [[روایات]] مطلاق ==

منشأ نقل روایات مطلاق در منابع [[اهل سنت]] به سه منبع اصلی به شرح ذیل باز می‌گردد:

#'''[[ابوالحسن مدائنی]]''' (م ۲۲۵ق): [[ابن سعد]]، [[بلاذری]] و [[ابن ابی الحدید]] به نقل از مدائنی از نود «تسعین» و هفتاد «سبعین» [[همسر]] برای [[امام حسن]]{{ع}} یاد کرده‌اند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۷۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲؛ سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱.</ref>. [[اختلاف]] عدد ۹۰ و ۷۰ می‌تواند تصحیف «سبعین» (۷۰) به (۹۰) یا ناشی از دورغ بودن اساس خبر باشد. مدائنی هر چند مورخی بزرگی با تألیفاتی فراوان است، ولی در [[بصره]] [[رشد]] و نمو کرد و بصره به عثمانی و ضد اهل بیت بودن شهره است و از طرفی، رجال شناسان [[اهل سنت]] نیز مدائنی را تضعیف کرده‌اند. اما مهم این است که مدائنی بیش از ده [[زن]] برای امام مجتبی{{ع}} نام نبرده است<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱.</ref>.

#'''[[واقدی]]''' (م ۲۰۷ق): ابن سعد [[روایت]] دیگر در این خصوص از نقل کرده است<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۶۷.</ref>. علاوه بر ضعف روایات واقدی، او [[کارگزار]] [[حکومت عباسیان]] بود و [[عباسیان]] خاستگاه اصلی [[اتهام]] مطلاق بودند و نمی‌توان هم‌نوایی واقدی را با آنان نادیده انگاشت. از سوی دیگر، برخی از افراد در سند روایت او مجهول هستند و رجال شناسان [[اهل سنت]] به ساختگی بودن آن [[روایت]] نظر داده‌اند<ref>ابن الصلاح، مقدمه، ص۸۹؛ ذهبی، الکاشف، ج۱، ص۲۵-۲۶.</ref>.

#'''[[ابوطالب مکی واقدی]]''' (م ۳۸۶ق): [[ابوطالب مکی]]<ref>ابوطالب مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۷۱.</ref> نیز خبر [[طلاق]] را روایت کرده، ولی هیچ سندی ارائه نداده و افزون بر آن، اختلال حواس داشته و علمای [[بغداد]] از او کناره گرفته‌اند<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۸۹؛ حسنی، سیره الائمة الاثنی عشر، ج۱، ص۵۵۷. از جمله مواعظ وی این بوده است: {{عربی|ليس على المخلوقين اضر من خالق}}.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۷۶.</ref>

=== نقد محتوایی [[روایات]] مطلاق ===

# هیچ نام و نشانی از [[زنان]] طلاق داده شده وجود ندارد و این بیانگر [[دروغ]] بودن اتهام مطلاق است. حضرت فقط دو تن از زنان خود را به دلیل [[اندیشه]] خوارجی طلاق داد<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.</ref> که برخی حتی سند روایت این دو طلاق را نیز [[ضعیف]] دانسته‌اند<ref>ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.</ref>.

# تعداد همسران با تعداد فرزندان حضرت تناسب ندارد. گرچه دلیلی بر عقیم بودن [[همسران]] مطلقه یا تلازمی میان [[ازدواج]] و فرزنددار شدن نیست، اما طبیعی است که شمار [[فرزندان]] با تعداد [[همسر]] اندک تناسبی داشته باشد. گفتنی است مورخان و نسب‌شناسان به شمار و بیان نام فرزندان امام{{ع}} توجه داشته‌اند، حتی نام آنانی که در کودکی از [[دنیا]] رفته‌اند.

# به رغم [[اتهام]] مِطلاق، [[امام حسن]]{{ع}} سه داماد داشته است: [[امام سجاد]]{{ع}} که شوهر [[ام عبدالله]] بود، [[عبدالله بن زبیر]] که شوهر [[ام الحسن]] بود و [[عمرو بن مُنذر]] که شوهر [[رقیه]] بود. برخی احتمال داشتن داماد چهارمی را نیز بیان کرده‌اند<ref>مرتضوی، «نقد و بررسی روایات مربوط به مطلاق بودن امام حسن{{ع}}»، مجله مطالعات اسلامی، شماره ۷۶، ص۱۳۶، به نقل از: محدث قمی، هدیة الاحباب، ج۱، ص۲۴۳.</ref>.

 

بنابراین، اساس این داستان، دروغی بود که [[بنی عباس]] ساختند و رواج دادند، [[اسناد]] بیشتر [[روایات]] آن با مشکل سندی و محتوایی روبه‌رو است، با دیگر روایات و [[سیره معصومان]]{{عم}} سازگاری ندارد و هیچ تناسبی نیز میان تعداد ازدواج‌ها با تعداد فرزندان برقرار نمی‌شود<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۷۷؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، جلد ۲ ص ۲۵.</ref>.